Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σχολιασμός πολυτροπικών κειμένων (γελοιογραφίες, γραφήματα, αφίσες)

Naxart Studio

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σχολιασμός πολυτροπικών κειμένων (γελοιογραφίες, γραφήματα, αφίσες)
 
Το κείμενο (text) είναι η βασική μονάδα μέσω της οποίας η γλώσσα γίνεται διαπραγματεύσιμη, αφού η χρήση της γλώσσας για την παραγωγή, ανταλλαγή και ανάπτυξη νοημάτων δε γίνεται μέσω μεμονωμένων προτάσεων ή «ιδανικών» αποσπασμάτων λόγου, αλλά μέσω κειμένων. Η έννοια του κειμένου σήμερα έχει διευρυνθεί μέσω της πολυτροπικότητας, δηλαδή του συνδυασμού πολλών και διαφορετικών σημειωτικών τρόπων στην επικοινωνία. Επομένως, δεν υπάρχουν μόνο γλωσσικά κείμενα, αλλά και σημειωτικά ή πολυτροπικά, τα οποία συνδυάζουν γραπτό, προφορικό λόγο, εικόνες, ήχους, κινήσεις κ.ά.
Η αξιοποίηση, στο πλαίσιο της γλωσσικής διδασκαλίας, πολυτροπικών ή σημειωτικών κειμένων επιτρέπει τη διεύρυνση της ικανότητας των μαθητών να κατανοούν και να ερμηνεύουν τα ποικίλα ανάλογα μηνύματα που κατακλύζουν πλέον τις ιστοσελίδες, τα περιοδικά, τον χώρο της διαφήμισης, όπως και τις ενημερωτικές εκστρατείες διαφόρων οργανισμών. Η εξοικείωση, άρα, με τα σημειωτικά και τα πολυτροπικά κείμενα συνιστά καίριο εφόδιο για τη διαχείριση του σύγχρονου τρόπου μετάδοσης πληροφοριών, σχολιασμού της επικαιρότητας, ευαισθητοποίησης των πολιτών κ.λπ.
 
Διαδικασία προσέγγισης πολυτροπικών και σημειωτικών κειμένων

1. Η «ανάγνωση» ενός μη γλωσσικού κειμένου, όπως είναι, για παράδειγμα, η συγκεκριμένη γελοιογραφία που δεν περιέχει λεκτικό σχολιασμό, βασίζεται στην αναγνώριση του μηνύματος που επιχειρεί να περάσει ο δημιουργός της. Σύνηθες γνώρισμα των γελοιογραφιών αυτών αποτελεί η ξεκάθαρη και με σαφή τρόπο απόδοση του ζητήματος -προβλήματος, κοινωνικού φαινομένου- που επιδιώκουν να διακωμωδήσουν ή να στηλιτεύσουν, προκειμένου να προκαλέσουν προβληματισμό στους δέκτες του σχετικού μηνύματος.
Ξεκινάμε την παρατήρηση της εικόνας από τα πρόσωπα -ή σύμβολα- που παρουσιάζονται πιο ευδιάκριτα και κυριαρχούν σε αυτή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα δύο παιδιά που ετοιμάζονται να μπουν στη θάλασσα, στο σώμα των οποίων διακρίνεται πως έχει παραμείνει λευκό και δεν έχει μαυρίσει από τον ήλιο το σημείο στο οποίο ακουμπούσαν τα χέρια τους για να ασχολούνται με το κινητό τους. Η υπερβολική αυτή παρουσίαση της αποτύπωσης του κινητού τηλεφώνου στο σώμα τους, υποδηλώνει πως πέρασαν πάρα πολλές ώρες καθηλωμένα με το τηλέφωνο στα χέρια τους, αδιαφορώντας για τη θάλασσα ή για τη συζήτηση και το παιχνίδι στην άμμο με τους φίλους τους.
Ακολούθως παρατηρούμε τα πρόσωπα ή τα αντικείμενα που συναποτελούν το φόντο της εικόνας, όσα, δηλαδή, βρίσκονται πίσω από τα κεντρικά πρόσωπα. Στη συγκεκριμένη εικόνα το φόντο -το βάθος της εικόνας- περιλαμβάνει το συνηθισμένο σκηνικό μιας παραλίας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Με τη διαφορά πως όσοι βρίσκονται στις ξαπλώστρες -έφηβοι και παιδιά- είναι προσηλωμένοι στο κινητό τους, δεν συνομιλούν μεταξύ τους, ούτε επιδίδονται σε κάποιο καλοκαιρινό παιχνίδι στην άμμο.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Το μήνυμα που επιχειρεί να περάσει ο γελοιογράφος, αποδίδεται με ιδιαίτερα δραστικό και σαφή τρόπο, παρά την έλλειψη κάποιου επεξηγηματικού λεκτικού σχολιασμού. Οι νέοι στις μέρες μας έχουν αποκτήσει μια σχέση εξάρτησης με το κινητό τους τηλέφωνο -και την τεχνολογία γενικότερα. Σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, ώστε προτιμούν την απόσυρση στον εικονικό κόσμο των έξυπνων τηλεφώνων από τη βίωση της πραγματικής ζωής. Έτσι, ακόμη και όταν βρίσκονται σε ένα ειδυλλιακό μέρος διακοπών και έχουν τη δυνατότητα να χαρούν τη θάλασσα, να συνομιλήσουν και να παίξουν με τους φίλους τους, εκείνοι επιλέγουν και πάλι την ενασχόληση με το κινητό τους τηλέφωνο. Κατά τρόπο οξύμωρο, επομένως, το έξυπνο τηλέφωνο αντί να λειτουργεί ως μέσο επικοινωνίας, αποτρέπει την ουσιώδη δια ζώσης επαφή με τους άλλους και οδηγεί περισσότερο σε μια ιδιότυπη μορφή κοινωνικής απομόνωσης.

2. Προσέγγιση γελοιογραφίας με λεκτικό κείμενο
Οι γελοιογραφίες που περιέχουν λεκτικό κείμενο λειτουργούν με διττό τρόπο, καθώς ένα μέρος του μηνύματος αποδίδεται μέσω της εικόνας και ένα -σημαντικότερο- μέρος αποδίδεται μέσω του λεκτικού κειμένου.
Πληροφορίες που αντλούνται από το σκίτσο: Η εικόνα του ηλικιωμένου «προφήτη», με τη μακριά λευκή γενειάδα, τον χιτώνα και το ξύλο που χρησιμοποιεί ως μπαστούνι, μάς παραπέμπει σε μια αρκετά προγενέστερη χρονική περίοδο, χαμηλότερης οικονομικής και μορφωτικής ανάπτυξης. Πρόκειται για τα χρόνια εκείνα, κατά τα οποία οι άνθρωποι, στην πλειονότητά τους αμόρφωτοι, ανέμεναν από «προφήτες» και «φωτισμένους» ανθρώπους καθοδήγηση, εφόσον οι ίδιοι δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν πλήρως τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις της εποχής τους.
Πληροφορίες που αντλούνται από το λεκτικό κείμενο: Η υπερβολική υπόσχεση, που κατά τρόπο ειρωνικό, δίνει ο προφήτης στους πολίτες, πως δε θα χρειάζεται πια να κοπιάζουν και να στεναχωριούνται, εφόσον τα χρήματα θα φυτρώνουν στα δέντρα, στη θέση των φύλλων, παραπέμπει στις υπερφίαλες -και συχνά εξόφθαλμα μη υλοποιήσιμες- υποσχέσεις που συνηθίζουν να δίνουν οι λαϊκιστές πολιτικοί προκειμένου να εξαπατήσουν τους πολίτες και να διασφαλίσουν την ψήφο τους.
Η απάντηση, άλλωστε, των πολιτών, που φανερώνει την ανυπομονησία τους για το πότε θα συμβεί το απρόσμενο αυτό γεγονός, συνιστά σαρκασμό εις βάρος των ευκολόπιστων εκείνων ανθρώπων, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να εμπιστευτούν κάθε τυχάρπαστο πολιτικό, όσο ανέφικτα και ανεδαφικά είναι τα όσα τους υπόσχεται. Έτσι, αντί της αναμενόμενης απαξίωσης των όσων υπόσχεται ο προφήτης, εκείνοι υποδέχονται τα λόγια του με ενθουσιασμό, χωρίς καν να σκεφτούν πως η «προφητεία» που τους δίνει είναι εξωπραγματική και μη υλοποιήσιμη.
Το σχόλιο του προφήτη: «Τ’ είν’ τούτοι, ρε!», με το οποίο εκφράζει την έκπληξή του απέναντι στο πόσο εύπιστοι είναι οι συγκαιρινοί του, απευθύνεται στους αποδέκτες του σκίτσου, γι’ αυτό και το πρόσωπο του προφήτη έχει στραφεί πια και κοιτάζει προς το μέρος του αναγνώστη. Ο προφήτης έκπληκτος από την πλήρη έλλειψη αντίληψης και επαφής με την πραγματικότητα των συμπολιτών του, στρέφεται προς τον αναγνώστη, για να συμμεριστεί κι εκείνος την απογοήτευσή του.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Ο Αρκάς στηλιτεύει με χιουμοριστικό τρόπο τη διαχρονική τάση των Ελλήνων να παρασύρονται από τους λαϊκιστές και τις υποσχέσεις τους για εύκολες λύσεις όλων των προβλημάτων, χωρίς ποτέ να προβληματίζονται σχετικά με το πώς μπορούν να υλοποιηθούν τα όσα τους υπόσχονται οι πολιτικοί αυτοί. Πρόκειται για ένα κρίσιμο πρόβλημα, εφόσον η πολιτική εξουσία περνά συχνά στα χέρια ανήθικων πολιτικών, οι οποίοι δε διστάζουν να εξαπατήσουν τους πολίτες μόνο και μόνο για να πάρουν τον έλεγχο της χώρας, έστω κι αν δεν έχουν μήτε την πρόθεση, μήτε τη δυνατότητα να επιλύσουν τα χρονίζοντα προβλήματα της πολιτείας.
Επιδιώκει, επομένως, ο σκιτσογράφος να προβληματίσει τους πολίτες σχετικά με την ευπιστία τους, καθώς και για τη μη κριτική προσέγγιση των πολιτικών πραγμάτων που τους χαρακτηρίζει.

 Ποσοστό (%) ανεργίας κατά φύλο, Ιούνιος 2016 – 2021

Φύλο		2016	2017	2018	2019	2020	2021
Άνδρες		20,1	18,2	15,2	13,6	15,6	11,8
Γυναίκες		27,9	25,5	24,2	21,3	20,6	18,9
Σύνολο		23,6	21,4	19,2	17,0	17,8	15,0

 3. Προσέγγιση πίνακα με στατιστικά στοιχεία
Η συνήθης μορφή ενός πίνακα που περιέχει στατιστικά στοιχεία καθοδηγεί τον αποδέκτη για την ορθή ανάγνωσή του. Στο επάνω μέρος -εκτός πίνακα- δηλώνεται η ταυτότητα των στατιστικών στοιχείων και η χρονική περίοδος που αυτά καλύπτουν. Στην πρώτη αριστερή στήλη αναγράφεται λεκτικά το τι περιέχουν οι στήλες που ακολουθούν. Υπ’ αυτή την έννοια η ανάγνωση του πίνακα ξεκινά από την αρχική σειρά, στη συνέχεια ακολουθεί η πρώτη κάθετη στήλη στα αριστερά και κατόπιν η συγκριτική μελέτη των στατιστικών στοιχείων στις υπόλοιπες στήλες.
Η ταυτότητα της στατιστικής έρευνας: Ο συγκεκριμένος πίνακας, όπως δηλώνεται στην αρχική σειρά, καταγράφει το ποσοστό ανεργίας κατά φύλο από τον Ιούνιο του 2016 μέχρι και τον Ιούνιο του 2021. Πρόκειται, επομένως, για μια ετήσια καταγραφή, επί έξι συνεχόμενα χρόνια, των ποσοστών ανεργίας κατά φύλο, ώστε να διερευνηθεί η ύπαρξη κάποιας πιθανής ανισότητας μεταξύ τους.
Τα περιεχόμενα του πίνακα: Όπως δηλώνεται στην πρώτη κάθετη αριστερή στήλη, ο πίνακας είναι χωρισμένος ανά φύλο και αναγράφει το ποσοστό ανεργίας των ανδρών, το ποσοστό ανεργίας των γυναικών και το συνολικό ποσοστό ανέργων ανά έτος. Στην πρώτη οριζόντια στήλη αναγράφονται τα έτη -ανά Ιούνιο- και στην κάθετη στήλη κάτω από κάθε έτος τα ποσοστά ανεργίας κατά φύλο -αλλά και συνολικά- που αντιστοιχούν στο συγκεκριμένο έτος.
Τα στατιστικά στοιχεία του πίνακα: Η συγκριτική ανάγνωση των στατιστικών στοιχείων του πίνακα φανερώνει την ύπαρξη μιας σχετικά έντονης ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων, εφόσον κάθε έτος το ποσοστό άνεργων ανδρών είναι μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών. Κατά μέσο όρο, μάλιστα, η διαφορά μεταξύ τους κινείται περίπου στο 7%, με μέγιστο ποσοστό διαφοράς υπέρ των ανδρών το 2018 οπότε οι άνεργες γυναίκες ήταν 9% περισσότερες από τους άνεργους άνδρες και με τη μικρότερη διαφορά μεταξύ τους το 2020 οπότε το αντίστοιχο ποσοστό βρισκόταν στο 5%. Ενδιαφέρον, άλλωστε, παρουσιάζει το γεγονός πως η διαφορά αυτή δεν μοιάζει να επηρεάζεται από το κατά πόσο αυξάνεται ή μειώνεται το συνολικό ποσοστό ανέργων, καθώς ακόμη και τον Ιούνιο του 2021, οπότε και το συνολικό ποσοστό ανέργων βρισκόταν στο χαμηλότερο επίπεδο εξαετίας (15%), η διαφορά μεταξύ άνεργων γυναικών και άνεργων ανδρών ήταν σταθερά στο 7%.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Αν ληφθεί υπόψη πως η καταμέτρηση των ανέργων αφορά τα πρόσωπα εκείνα που επιδιώκουν να βρουν απασχόληση και δεν το καταφέρνουν, και όχι τα πρόσωπα που επιλέγουν συνειδητά να απέχουν από την αναζήτηση εργασίας (άεργα), τότε γίνεται αντιληπτό πως η αγορά εργασίας τείνει να προτιμά περισσότερο τους άνδρες έναντι των γυναικών. Η πιο πρόσφατη σχετική καταγραφή (2021) είναι αρκετά εύλογη ως προς αυτό, καθώς τη στιγμή που η ανεργία στη χώρα έχει υποχωρήσει στο 15%, οι άνεργοι άνδρες καλύπτουν το 11,8% του ποσοστού αυτού -μειωμένο σχεδόν κατά 4% από την προηγούμενη χρονιά-, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών κινείται υψηλά στο 18,9% -μειωμένο μόλις κατά 2% από την προηγούμενη χρονιά-. Υπάρχει, άρα, μια σαφής ένδειξη ανισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, εφόσον οι γυναίκες δυσκολεύονται πολύ περισσότερο να αποκατασταθούν επαγγελματικά σε σχέση με τους άνδρες και υφίστανται, έτσι, σε σαφώς μεγαλύτερο βαθμό τις συνέπειες της ανεργίας.

 
4. Προσέγγιση διαφημιστικής αφίσας κοινωνικού περιεχομένου
Πέρα από τις διαφημίσεις που επιδιώκουν την προώθηση κάποιου εμπορικού προϊόντας ή κάποιας υπηρεσίας, υπάρχουν και διαφημίσεις κοινωφελούς ενδιαφέροντος μέσω των οποίων επιδιώκεται η διασφάλιση οικονομικής ή εθελοντικής στήριξης για τη λειτουργία κοινωφελών οργανώσεων, όπως είναι στη συγκεκριμένη περίπτωση το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση (World Wide Fund for Nature -WWF), ο διεθνής μη κυβερνητικός οργανισμός που έχει ως στόχο την προστασία και την αποκατάσταση του περιβάλλοντος.
Ανάγνωση κεντρικού μηνύματος (σλόγκαν): Όπως σε κάθε διαφήμιση, έτσι και σε αυτή, έστω κι αν ο στόχος δεν είναι εμπορικής φύσης, υπάρχει ένα κεντρικό μήνυμα -σλόγκαν-, το οποίο αποσκοπεί στο να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να εντυπωθεί στη σκέψη του, παρά τη συντομία του ή χάρη σε αυτή. Το σλόγκαν στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι πως: «Όσο υπάρχουν θηρία μπορούμε να κοιμόμαστε ήσυχοι…», το οποίο βασίζεται στον οξύμωρο χαρακτήρα του για να θέλξει την προσοχή. Η ύπαρξη των θηρίων -όσο κι αν αυτά είναι συνδεδεμένα με το φόβο- αποτελεί διασφάλιση πως το τοπικό ή και παγκόσμιο οικοσύστημα βρίσκεται σε ισορροπία, επιτρέποντας σε όλα τα ζώα -μικρότερα και μεγαλύτερα, ακίνδυνα ή επικίνδυνα- να συνεχίζουν να υπάρχουν. Η πιθανή εξαφάνιση των θηρίων, σημαίνει πως οι άνθρωποι θα πρέπει να ανησυχούν, εφόσον θα σηματοδοτείται σημαντική διαταραχή στη λειτουργία του οικοσυστήματος και κατ’ επέκταση σημαντική επιδείνωση της κατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος, άμεσα εξαρτώμενο μέλος του οποίου είναι και οι άνθρωποι.
Παρατήρηση της εικόνας: Η εικόνα ενός λύκου που ουρλιάζει, αν και είναι στενά συνδεδεμένη με το αίσθημα του φόβου για τους ανθρώπους, στο πλαίσιο αυτής της ενημερωτικής εκστρατείας ευαισθητοποίησης, αποκτά έναν εντελώς διαφορετικό συμβολισμό. Οι άνθρωποι αντί να ανησυχούν βλέποντας μια αντίστοιχη εικόνα, θα έπρεπε να νιώθουν «ασφαλείς», διότι η ύπαρξη των θηρίων σημαίνει πως το φυσικό περιβάλλον διατηρεί ακόμη ικανά επίπεδα βιωσιμότητας για όλα τα ζώα.
Ανάγνωση του ενημερωτικού κειμένου: Η επιβλητική εικόνα του λύκου, όπως και το ευφυές σλόγκαν της αφίσας σχετικά με τη μεγάλη αξία των θηρίων, οδηγούν στο ενημερωτικό κείμενο που ολοκληρώνει τη διαφήμιση και επεξηγεί στον αποδέκτη τον ειδικότερο σκοπό της. «Περισσότερα από 1.000 είδη ζώων και 25.000 είδη φυτών απ’ όσα γνωρίζουμε απειλούνται με αφανισμό. Η εξαφάνισή τους απειλεί και τον ίδιο τον άνθρωπο. Βιότοποι -τόποι ζωής για πουλιά, ψάρια, φυτά και ανθρώπους- καταστρέφονται. Το νερό που πίνουμε, ο αέρας που αναπνέουμε, μολύνονται. Αυτή είναι η πορεία της καταστροφής του πλανήτη μας, αποτέλεσμα της παράλογης επέμβασης του ανθρώπου. Αυτή είναι η αιτία που οδήγηση στην ίδρυση του WWF (Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση), της μεγαλύτερης διεθνούς οργάνωσης για την προστασία του περιβάλλοντος. Ελάτε να δράσουμε μαζί τώρα. Μαζί μπορούμε να δώσουμε λύσεις. Υποστηρίξτε το WWF Ελλάς, στηρίξτε τη φύση και τη ζωή.»
Το κάλεσμα του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση προς τους πολίτες για οικονομική υποστήριξη, αποτελεί επί της ουσίας ένα κάλεσμα ουσιαστικής αντίδρασης απέναντι στο καταστροφικό έργο της ανθρώπινης απληστίας που πλήττει το φυσικό περιβάλλον, οδηγεί στον αφανισμό ζώων και φυτών, με απώτερο -φονικό- αποτέλεσμα την ανήκεστη διάσπαση της λειτουργίας του παγκόσμιου οικοσυστήματος, που θα θέσει σε κίνδυνο εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές. Οι άνθρωποι μένουν αδρανείς απέναντι στο γεγονός πως εξαφανίζονται ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση ποικίλα είδη ζώων και φυτών, χωρίς να αντιλαμβάνονται πως η ανθρώπινη ζωή αποτελεί μέρος της ίδιας φυσικής αλυσίδας και εξαρτάται από αυτή. Κάθε ζώο που οδηγείται στον αφανισμό, φέρνει την ανθρωπότητα όλο και πιο κοντά αντιμέτωπη με τον δικό της ύστατο αγώνα για επιβίωση.