Abril Andrade Griffith
Η αρπαγή της γυναίκας του Διγενή (ερωτήσεις σχολικού)
Το θέμα της αρπαγής της γυναίκας του ακρίτα το συναντάμε στα πιο παλιά ακριτικά τραγούδια. Σε μερικές μάλιστα παραλλαγές παρατηρείται και επίδραση από τη διήγηση του έπους, που αναφέρεται στην αρπαγή, από το Διγενή, της Ευδοκίας, κόρης του στρατηγού Δούκα. Η παρακάτω παραλλαγή είναι χιακή.
Κάτω στα ρούσια χώματα και σε βαθύ λιβάδι
εκεί σπέρνει ο Διγενής με τ’ ώριον του ζευγάρι.
Φακήν και ρόβιν έσπερνε, ταήν του ζευγαριού του.
Πουλάκιν πήγεν κι ήκατσεν στην όσκερην τ’ αλέτρου.
- «Εσύ σπέρνεις, βρε Διγενή, μα την καλή σου κλέψαν».
- «Αν την εκλέψανε εχτές, να πα’ να την γυρεύω,
αν την έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».
- «Εγώ σου λέω, Διγενή, πως την καλή σου κλέψαν».
Και το ζευγάριν ‘νέφηκε, στον στάβλον του πηγαίνει,
Παίρνει τ’ αργυροκλείδια του, τον στάβλον ξεκλειδώνει.
Τους στάβλους εξεκλείδωσε, τους μαύρους ενερώτα.
Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν,
όσοι τον εκαλόδανε έπεσαν κι εψοφούσαν.
Ένας μαύρος, παλιόμαυρος, χίλιω χρονώ κοντιάρης
εστάθην και ‘ποκρίθην του σαν κάλλιο παλικάρι.
- «Αν είν’ για την κυρά καλή, εγώ να σου την φέρω,
γιατί με κρυφοτάιζε αφ’ τ’ ακριβό κριθάρι,
γιατί με κρυφοπότιζε μες σ’ αργυρή λεγένη.
Δέσε μου τη μεσίτσα μου με λαχουρί ζωνάρι·
σφίξε μου το κεφάλι μου με συρματένια τρίχα
κι αμέσως την κυρά καλή εγώ θα σου την εύρω»
Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει.
Ο μαύρος σιλιμούντρησε, κι η κόρη γνώρισέν το.
-«Πάψε, παπά, τα γράμματα και, διάκο, τα βαγγέλια
κι ο μαύρος μου σιλιμουντρά κι ο Διγενής είν’ κι ήρτε»
Κι ο μαύρος εγονάτισε κι επάνω του την πήρε.
Κι όσο να πουν, για δείτε το! παίρνει σαράντα μίλια
κι όσο να πούνε, πιάτε το! μήτ’ ήτο μήτ’ εφάνη.
ρούσιος και ρούσος: κόκκινος, εύφορος.
ώριον: το ωραίο.
ρόβι(ν): είδος δημητριακού, κατάλληλο για ζωοτροφή.
ταή: ζωοτροφή.
η όσκερη: η χειρολαβή του αλετριού.
η σποριά: η σπορά.
‘νέφηκε: άφησε.
μαύρος: το άλογο.
κοντιάρης: πληγιασμένος.
λεγένη: δοχείο.
λαχουρί: ζωνάρι· ζώνη από λεπτό μάλλινο ύφασμα (από την ινδική πόλη
Λαχώρη).
τα βλοΐδια: (ευλογίδια)·τα στεφανώματα, ο γάμος.
σιλιμουντρώ: χλιμιντρώ.
είν’ κι ήρτε: είναι και ήρθε.
Ερωτήσεις:
Ποια στοιχεία του τραγουδιού απεικονίζουν τη ζωή των ακριτών, όπως τη γνωρίζουμε από τις ιστορικές μας γνώσεις;
Οι Ακρίτες αποτελούσαν ένα είδος μισθοφορικού σώματος στα χρόνια του Βυζαντίου, που είχε ως υποχρέωση να προστατεύει τα σύνορα της αυτοκρατορίας από εχθρικές επιθέσεις. Σε αντάλλαγμα η αυτοκρατορία τους παραχωρούσε σημαντικές εκτάσεις γης και τους απάλλασσε από την υποχρέωση καταβολής φόρου. Χάρη στην απαλλαγή αυτή και στη δυνατότητα εκμετάλλευσης των προϊόντων που καλλιεργούσαν στα κτήματά τους, οι Ακρίτες αποκτούσαν συχνά μεγάλη οικονομική άνεση.
Στα πλαίσια του τραγουδιού βλέπουμε τον Διγενή να ασχολείται με αγροτικές εργασίες, σπέρνοντας το χωράφι του με φακή και ρόβι, που θα του χρησιμεύσουν ως τροφή για τα βόδια του. Έπειτα, όταν μαθαίνει για την αρπαγή της γυναίκας του, πηγαίνει στο στάβλο για να πάρει κάποιο από τα πολλά άλογα που διαθέτει. Το γεγονός, βέβαια, ότι ο Διγενής έχει πολλά άλογα, μας αποκαλύπτει την καλή οικονομική κατάσταση του ήρωα, στοιχείο που συμβαδίζει με τις ιστορικές πληροφορίες για την οικονομική ευμάρεια των ακριτών.
Επίσης, θα πρέπει να τονιστεί πως η αρπαγή της γυναίκας του ήρωα, αναδεικνύει τη συνεχή εγρήγορση στην οποία έπρεπε να βρίσκονται οι ακρίτες, μιας και αντιμετώπιζαν διαρκώς εχθρικές επιδρομές από τους ξένους λαούς που ζούσαν κοντά στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Γεγονός, άλλωστε, που δικαιολογεί τις γενναιόδωρες χορηγίες της αυτοκρατορίας προς τους ηρωικούς αυτούς πολεμιστές, οι οποίοι δε δίσταζαν να ζουν σε εμπόλεμη κατάσταση και να υπερασπίζονται συνέχεια τα εδάφη τους.
Συμπληρωματικά, για την οικονομική άνεση των ακριτών, μπορεί να γίνει αναφορά στα ακριβά υλικά αγαθά που έχει στη διάθεσή του ο ήρωας. Τα αργυροκλείδια, η αργυρή λεγένη, το λαχούρι και το ακριβό κριθάρι μαρτυρούν πως ο Διγενής έχει εξασφαλίσει αρκετό πλούτο μέσα από την επιτυχή δράση του.
Ποιοι στίχοι προβάλλουν τον ηρωικό χαρακτήρα του τραγουδιού;
- «Αν την εκλέψανε εχτές, να πα’ να την γυρεύω,
αν την έκλεψαν σήμερα να κάμω την σποριά μου».
Η εκπληκτική ηρεμία με την οποία ο Διγενής αντιμετωπίζει την είδηση για την αρπαγή της γυναίκας του, τονίζει την απόλυτη εμπιστοσύνη που έχει ο ήρωας στις δυνάμεις του και καθιστά σαφές πως ο Διγενής ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Στα τραγούδια, άλλωστε, που υμνούνται τα κατορθώματα του Διγενή, εκφράζεται η εκτίμηση και ο θαυμασμός του λαού για τους ακρίτες, στους οποίους απέδιδαν δύναμη και ηρωισμό που ξεπερνούσα τα ανθρώπινα μέτρα.
«Τους στάβλους εξεκλείδωσε, τους μαύρους ενερώτα.
Όσοι μαύροι τον είδανε αίμαν εκατουρούσαν,
όσοι τον εκαλόδανε έπεσαν κι εψοφούσαν.»
Το γεγονός ότι ο Διγενής είχε λάβει υπεράνθρωπες διαστάσεις στη φαντασία των ανθρώπων, εκφράζεται με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο στις αντιδράσεις των αλόγων του, όταν τον αντικρίζουν. Όσα απλώς τον βλέπουν κατουρούν αίμα κι όσα τον βλέπουν καλά πέφτουν και ψοφάνε.
Οι τόσο έντονες αντιδράσεις των αλόγων καθιστούν προφανές ότι η παρουσία και μόνο του Διγενή είναι ικανή να προκαλέσει πανικό, όχι μόνο στους εχθρούς του, αλλά ακόμη και στα άλογά του, που γνωρίζουν καλά τη δύναμη του αφεντικού τους.
«Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει.»
Ο ηρωικός χαρακτήρας του τραγουδιού τονίζεται βέβαια, όχι μόνο μέσα από την ανάδειξη της επιβλητικής παρουσίας του κεντρικού ήρωα, αλλά και από την εξαιρετική δύναμη που εμφανίζει το γέρικο άλογό του. Το άλογο αυτό, για το οποίο αναφέρεται ότι είναι ταλαιπωρημένο, πληγωμένο και τουλάχιστον χιλίων ετών, προκειμένου να σώσει την κυρά του, που τόσο το φρόντιζε, αποκτά τη δυναμικότητα νέου αλόγου. Κι όπως μας περιγράφει ο λαϊκός ποιητής, με μια βιτσιά που του δίνει ο Διγενής φτάνει στον τόπο όπου γινόταν ο γάμος της κυράς του.
«Κι όσο να πουν, για δείτε το! παίρνει σαράντα μίλια
κι όσο να πούνε, πιάτε το! μήτ’ ήτο μήτ’ εφάνη.»
Μόλις η γυναίκα του Διγενή ανεβαίνει πάνω στο γέρικο άλογο, εκείνο με την ίδια εκπληκτική ταχύτητα που έφτασε στον τόπο του μυστηρίου, φεύγει μακριά, χωρίς να δώσει στους εχθρούς την ευκαιρία να το ακολουθήσουν.
Είναι προφανές, επομένως, πως καθετί που σχετίζεται με τον Διγενή, ακόμη και το πιο γέρικό άλογό του, διαθέτουν δυνάμεις και ικανότητες που ξεπερνούν κατά πολύ τα συνηθισμένα.
Ποια κίνητρα ζωογονούν τη δύναμη του γέρικου αλόγου, ώστε να αναλάβει τόσο δύσκολη πράξη και ποιους δεσμούς τονίζουν ιδιαίτερα; (Η απάντηση να βασιστεί στους αντίστοιχους εκφραστικούς τρόπους του κειμένου.)
«Αν είν’ για την κυρά καλή, εγώ να σου την φέρω,
γιατί με κρυφοτάιζε αφ’ τ’ ακριβό κριθάρι,
γιατί με κρυφοπότιζε μες σ’ αργυρή λεγένη.
Δέσε μου τη μεσίτσα μου με λαχουρί ζωνάρι·
σφίξε μου το κεφάλι μου με συρματένια τρίχα
κι αμέσως την κυρά καλή εγώ θα σου την εύρω»
Το γέρικο άλογο, με ανθρώπινη μιλιά, όπως συνηθίζεται στα δημοτικά τραγούδια, λέει στον Διγενή πως είναι πρόθυμο να πάει να φέρει πίσω την κυρά του.
Τα λόγια του αλόγου ξεκινούν και τελειώνουν με μια παρόμοια έκφραση: (Αν είν’ για την κυρά καλή, εγώ να σου την φέρω / κι αμέσως την κυρά καλή εγώ θα σου την εύρω) που δημιουργεί σχήμα κύκλου και δίνει με μεγαλύτερη έμφαση και ενάργεια την αποφασιστικότητά του να σώσει τη γυναίκα του αφεντικού του.
Στους δύο αυτούς στίχους το άλογο χρησιμοποιεί δυο φορές την έκφραση «κυρά καλή», μια επανάληψη που υποδηλώνει την εκτίμηση που έχει για εκείνη και τη βεβαιότητά του πως για την καλοσύνη που τη διακρίνει.
Στους στίχους που αιτιολογεί την προθυμία του να φέρει πίσω την κυρά καλή: (γιατί με κρυφοτάιζε αφ’ τ’ ακριβό κριθάρι, / γιατί με κρυφοπότιζε μες σ’ αργυρή λεγένη), έχουμε σχήμα επαναφοράς, καθώς και οι δύο στίχοι ξεκινούν με παρόμοιο τρόπο, γιατί με κρυφοπότιζε – γιατί με κρυφοτάιζε.
Το γέρικο άλογο αποκαλύπτει εδώ πως η κυρά του, του παρείχε ξεχωριστή φροντίδα και μάλιστα κρυφά από το Διγενή, γεγονός που τονίζει πως ανάμεσα στο ταλαιπωρημένο ζώο και την κυρά του είχε αναπτυχθεί ένας ιδιαίτερος δεσμός, βασισμένος στην περιποίηση και την αγάπη. Εκείνη του προσέφερε από το ακριβό κριθάρι και το πότιζε χρησιμοποιώντας ένα ασημένιο δοχείο, κι εκείνο τώρα, προκειμένου να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του, είναι πρόθυμο να αναλάβει τη δύσκολη αποστολή της διάσωσής της.
Η ιδιαίτερη αυτή σχέση ανάμεσα στο γέρικο άλογο και την κυρά του, εκφράζει το συναισθηματικό δέσιμο που προκύπτει συχνά ανάμεσα στους ανθρώπους και στα οικόσιτα ζώα τους, με τη φροντίδα των οποίων ασχολούνται καθημερινά. Παρ’ όλο που τα ζώα δεν έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν λεκτικά τα συναισθήματά τους, είναι πάντως σαφές πως αναγνωρίζουν το ενδιαφέρον των αφεντικών τους και συμμερίζονται την αφοσίωση και την αγάπη τους.
Ξέρουμε ότι τα ακριτικά τραγούδια ανήκουν στα αφηγηματικά άσματα και μοιάζουν με μικρά έπη (επύλλια) με τη διαφορά όμως ότι η εξέλιξή τους είναι γοργή, γίνεται με άλματα. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τα βασικά χαρακτηριστικά του είδους στο τραγούδι;
Τα επύλλια, που αποτελούν ουσιαστικά πολύ σύντομα σε έκταση έπη, έχουν πολλά από τα στοιχεία ενός έπους, όπως είναι ο αφηγηματικός χαρακτήρας, η εξέλιξή της πλοκής τους γύρω από τις περιπέτειες κάποιου ηρωικού προσώπου, τα γενναία κατορθώματα του ήρωα, η κυριαρχία της υπερβολής, αλλά και το ερωτικό στοιχείο. Επειδή, όμως, ένα επύλλιο είναι εξαιρετικά σύντομο σε έκταση, όλα αυτά τα συστατικά του έπους, παρουσιάζονται σε μια ιστορία που εκτυλίσσεται με άλματα στην εξέλιξη και χωρίς την αναφορά σε δευτερεύουσες ιστορίες ή περιττές λεπτομέρειες.
Αφηγηματικός χαρακτήρας: Όπως γίνεται αντιληπτό από τους εισαγωγικούς στίχους, τα γεγονότα του τραγουδιού μας δίνονται ως αφήγηση ενός τρίτου προσώπου, ενός παντογνώστη αφηγητή, που μας παρουσιάζει μια ιστορία στην οποία δεν μετείχε ο ίδιος.
Κεντρικός ήρωας – περιπέτεια: Ο Διγενής, που είναι ο ήρωας του τραγουδιού αυτού, αποτελεί ένα πολύ γνωστό πρόσωπο της λαϊκής παράδοσης, στο οποίο η λαϊκή φαντασία απέδιδε υπεράνθρωπη δύναμη και γενναιότητα. Από τις διάφορες περιπέτειες του ήρωα, σ’ αυτό το τραγούδι μαθαίνουμε για την αρπαγή της γυναίκας του από κάποιον εχθρό που δεν κατονομάζεται, ο οποίος μάλιστα θέλησε να παντρευτεί τη γυναίκα του Διγενή.
Ηρωικά κατορθώματα – στοιχείο υπερβολής: Η επανάκτηση της γυναίκας του ήρωα, παρουσιάζεται μέσα από την εκπληκτική επέμβαση ενός γέρικου αλόγου, το οποίο προκειμένου να σώσει την κυρά του αποκτά τις δυνάμεις της νιότης του και με αστραπιαία ταχύτητα μεταβαίνει εκεί όπου θα τελούταν ο γάμος της και την απομακρύνει από τους εχθρούς.
Στην απίστευτη ταχύτητα του αλόγου διακρίνουμε αφενός το στοιχείο της υπερβολής κι αφετέρου την ανάγκη να δοθεί η εξέλιξη της ιστορίας με συνοπτικό τρόπο. Σ’ έναν μόλις στίχο (Βιτσιά δίνει του μαύρου του και στα βλοΐδια φτάνει.) παρουσιάζεται το άλογο να φεύγει από το στάβλο και να φτάνει κοντά στην κυρά του.
Ερωτικό στοιχείο: Η όλη περιπέτεια του ήρωα αποκτά ξεχωριστή σημασία, καθώς το πρόσωπο που κινδυνεύει είναι η γυναίκα του. Ο Διγενής δέχεται εδώ μια εχθρική επίθεση που τον αφορά σε πολύ προσωπικό επίπεδο, γι’ αυτό και η επιτυχής έκβαση της προσπάθειας έχει ιδιαίτερη αξία γι’ αυτόν. Μπορούμε, μάλιστα, να διακρίνουμε τη απόλυτη αποφασιστικότητα του ήρωα να σώσει την αγαπημένη του, από τον τρόμο που προκλήθηκε στα άλογα, όταν άνοιξε την πόρτα του στάβλου και αντίκρισαν την όψη του.
