Sharon Cummings
Νίκος
Καρούζος «Ρομαντικός επίλογος»
Μη με διαβάζετε όταν δεν έχετε
παρακολουθήσει κηδείες αγνώστων
ή έστω μνημόσυνα.
Όταν δεν έχετε
μαντέψει τη δύναμη
που κάνει την αγάπη
εφάμιλλη του θανάτου.
Όταν δεν αμολήσατε αϊτό την Καθαρή
Δευτέρα
χωρίς να τον βασανίζετε
τραβώντας ολοένα το σπάγγο.
Όταν δεν ξέρετε πότε μύριζε τα
λουλούδια
Ο Νοστράδαμος.
Όταν δεν πήγατε τουλάχιστο μια φορά
Στην Αποκαθήλωση.
Όταν δεν ξέρετε κανέναν υπερσυντέλικο.
Αν δεν αγαπάτε τα ζώα
και μάλιστα τις νυφίτσες.
Αν δεν ακούτε τους κεραυνούς ευχάριστα
οπουδήποτε.
Όταν δεν ξέρετε πως ο ωραίος Modigliani
τρεις η ώρα τη νύχτα μεθυσμένος
χτυπούσε βίαια την πόρτα ενός φίλου του
γυρεύοντας τα ποιήματα του Βιγιόν
κι άρχισε να διαβάζει ώρες δυνατά
ενοχλώντας το σύμπαν.
Όταν λέτε τη φύση μητέρα μας και όχι
θεία μας.
Όταν δεν πίνετε χαρούμενα το αθώο
νεράκι.
Αν δεν καταλάβατε πως η Ανθούσα
είναι μάλλον η εποχή μας.
ΠΡΟΣΟΧΗ
ΧΡΩΜΑΤΑ.
Μη με διαβάζετε
όταν
έχετε
δίκιο.
Μη με διαβάζετε όταν
δεν ήρθατε σε ρήξη με το σώμα…
Ώρα να πηγαίνω
δεν έχω άλλο στήθος.
Ο Νίκος Καρούζος κλείνει τη συλλογή
«Πενθήματα» με τον Ρομαντικό επίλογο, παρουσιάζοντας μέσα από συνεχείς
αρνητικές δηλώσεις τις ποιότητες που οφείλουν να έχουν οι ιδανικοί αναγνώστες
του. Ποιότητες που αποτελούν αναγκαία συνθήκη, προκειμένου να μπορέσουν να
αισθανθούν και να κατανοήσουν τον ποιητικό του λόγο. Θα πρέπει, έτσι, να είναι
άνθρωποι που δεν ακολουθούν τις συμβάσεις∙ άνθρωποι με ελεύθερο πνεύμα, που δεν
υποτάσσουν τη ζωή τους στο πλήθος των κοινωνικών κανόνων∙ άνθρωποι που δεν
επιδιώκουν την ως προς όλα καλά ρυθμισμένη ζωή του μικροαστισμού. Ο Ρομαντικός
επίλογος, άρα, διακόπτει επί της ουσίας την επικοινωνία του ποιητή μ’ εκείνους
που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις του∙ μ’ εκείνους, δηλαδή, τους αναγνώστες που
θαρρούν πως η ποίηση είναι μια συμβατική ασχολία, ενταγμένη κι αυτή στο
καθημερινό πρόγραμμα ενός ανθρώπου που τηρεί και υιοθετεί πάντοτε τα κοινωνικώς
αποδεκτά.
Με δεδομένο, μάλιστα, το γεγονός ότι η
συλλογή Πενθήματα εκδόθηκε το 1969, το ποίημα λαμβάνει επιπλέον προεκτάσεις, αν
συνδεθεί με το κλίμα καταπίεσης και ανελευθερίας που είχε επιβληθεί από το
καθεστώς της δικτατορίας.
Μη με διαβάζετε όταν δεν έχετε
παρακολουθήσει κηδείες αγνώστων
ή έστω μνημόσυνα.
Μη με διαβάζετε, δηλώνει και ζητά ο
ποιητής, όταν δεν έχετε παρακολουθήσει κηδείες αγνώστων, θέτοντας αρχής εξαρχής
την έννοια της μη συμβατικής συμπεριφοράς, εφόσον μια τέτοια πράξη θα ήταν
προφανώς αταίριαστη με το ήθος ενός καθώς πρέπει ανθρώπου, που σέβεται την
ιδιωτική φύση μιας τέτοιας τελετής.
Ακόμη κι ο ίδιος, βέβαια, μοιάζει να
αναγνωρίζει την υπερβολή του αιτήματος, γι’ αυτό και κάνει έναν σχετικό
συμβιβασμό με την αναφορά στα μνημόσυνα, τα οποία έχουν εκ των πραγμάτων
λιγότερη συγκινησιακή φόρτιση, και, άρα, η παρουσία ενός ξένου σε αυτά δεν
δημιουργεί τόσο έντονο προβληματισμό.
Όταν δεν έχετε
μαντέψει τη δύναμη
που κάνει την αγάπη
εφάμιλλη του θανάτου.
Μη με διαβάζετε, όταν δεν έχετε
αντιληφθεί τη δύναμη εκείνη που μπορεί να καταστήσει την αγάπη εξίσου ισχυρή με
τον θάνατο. Μια προϋπόθεση που υποδηλώνει την αξία που αναγνωρίζει ο ποιητής
στην έντονη βίωση των συναισθημάτων του έρωτα και της αγάπης. Μόνο, άλλωστε,
ένας άνθρωπος που έχει νιώσει πως η αγάπη μπορεί να παίξει εξίσου καθοριστικό ρόλο
στη ζωή -όπως και ο θάνατος- ανατρέποντας τα πάντα, μπορεί να αισθανθεί μια από
τις βασικότερες πηγές του ποιητικού λόγου.
Η αγάπη έχει τη δύναμη όχι μόνο να
ανατρέψει ανέκκλητα τα δεδομένα στη ζωή ενός ανθρώπου, αλλά ακόμη και να τον
φέρει στο σημείο να αποζητά το θάνατο, ως μόνη πια διαφυγή απ’ την οδύνη ενός
συναισθήματος που πνίγεται στην ίδια του την υπερβολή.
Όταν δεν αμολήσατε αϊτό την Καθαρή
Δευτέρα
χωρίς να τον βασανίζετε
τραβώντας ολοένα το σπάγγο.
Μη με διαβάζετε, αν δεν γνωρίζετε πώς
να βιώσετε πραγματικά και ελεύθερα μια διασκεδαστική ενασχόληση, είναι σαν να
λέει ο ποιητής μέσα από την αναφορά στον αϊτό της Καθαρής Δευτέρας.
Βρίσκεστε εκεί για να ζήσετε κάτι
ευχάριστο, για να δείτε τον χαρταετό να πετάει στον αέρα, έστω και για λίγο, έστω
και χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Ποιος ο λόγος να τον βασανίζετε τραβώντας διαρκώς
το σπάγκο του, ποιος ο λόγος ακόμη και σε μια τέτοια ασχολία να επιδιώκετε το
καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα;
Ο ιδανικός αναγνώστης του ποιητή, θα
πρέπει να είναι σε θέση να αφεθεί από την ανάγκη πάντοτε να επιτυγχάνει κάτι∙
θα πρέπει να είναι απαλλαγμένος από τη χρησιμοθηρία και τον ανταγωνισμό. Η
ποίηση, άλλωστε, χάνει απευθείας κάθε της νόημα, αν ιδωθεί χρησιμοθηρικά.
Όταν δεν ξέρετε πότε μύριζε τα
λουλούδια
Ο Νοστράδαμος.
Μη με διαβάζετε, αν δεν είστε
διατεθειμένοι να δεχτείτε κάτι που δεν υπακούει στην αυστηρή λογική, και δεν
γνωρίζετε, έτσι, πότε έζησε ο Νοστράδαμος, από περιφρόνηση για τη δράση και την
προσωπικότητά του∙ από περιφρόνηση απέναντι σ’ εκείνα που δοκιμάζουν την έννοια
του χειροπιαστού και της επιστήμης.
Όταν δεν πήγατε τουλάχιστο μια φορά
Στην Αποκαθήλωση.
Το χριστιανικό στοιχείο της αναφοράς
στην Αποκαθήλωση δημιουργεί εδώ μια αντίφαση με την αναφορά στον Νοστράδαμο και
τις προφητείες του, που κινούνται έξω από το θρησκευτικό πλαίσιο. Εντούτοις,
ακριβώς αυτή η αντίφαση είναι το ζητούμενο, αφού ο ποιητής μοιάζει να επιθυμεί
αναγνώστες που να γνωρίζουν πώς είναι να ζεις έχοντας αποδεχτεί τις πλείστες
αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φύση.
Η Αποκαθήλωση λαμβάνει, πάντως, μια
ακόμη έννοια, αν συνδεθεί με το επόμενο αίτημα του ποιητή. Η Αποκαθήλωση
γίνεται νοητή ως βίωση της απώλειας, ως γνώση του τι σημαίνει να βλέπεις τις
προσδοκίες και τις ελπίδες μιας ζωής να ματαιώνονται δια παντός. Μια βαθιά αίσθηση
απόγνωσης, που είτε δυναμώνει ψυχικά τον άνθρωπο είτε τον συντρίβει.
Όταν δεν ξέρετε κανέναν υπερσυντέλικο.
Μη με διαβάζετε, όταν δεν ξέρετε τι
σημαίνει να έχετε αφήσει πράγματα στο παρελθόν, όταν δεν έχετε ζήσει την
απόλυτη εκείνη απώλεια που συνοδεύει τις συντελεσμένες καταστάσεις.
Αν δεν αγαπάτε τα ζώα
και μάλιστα τις νυφίτσες.
Μη με διαβάζετε, αν οι ευαισθησίες σας
περιορίζονται μόνο στα ανθρώπινα και μόνο σε ό,τι μοιάζει πρόδηλα χαριτωμένο
και γοητευτικό. Αν κάποιος συγκινείται από την ομορφιά, για παράδειγμα, ενός
κουταβιού, αλλά είναι προκατειλημμένος απέναντι στις νυφίτσες, διότι τις έχει
συσχετίσει με τη δολιότητα και τη δυσωδία, δεν έχει θέση στους ιδανικούς
αναγνώστες του ποιητή, μιας και εκτιμά μόνο ό,τι ανταποκρίνεται στα πρότυπα
μιας καθιερωμένης ομορφιάς και στα πρότυπα μιας συγκεκριμένης οπτικής. Η
απόρριψη της νυφίτσας, υποδηλώνει την απροθυμία του αναγνώστη να δει πέρα από
το αναμενόμενο και το συνηθισμένο∙ την απροθυμία του ν’ αναζητήσει τη γοητεία
του απρόσμενου.
Αν δεν ακούτε τους κεραυνούς ευχάριστα
οπουδήποτε.
Μη με διαβάζετε, αν έχετε τόσο συνηθίσει
την αιθρία και τη γαλήνη, ώστε οι κεραυνοί σας τρομάζουν και σας ενοχλούν. Οι
κεραυνοί, που συμβολίζουν υπό μία έννοια τη διάθεση του ποιητή να έρθει αντιμέτωπος
με τις αντιλήψεις και τις απόψεις μιας συμβατικής θέασης της ζωής, αποτελούν εν
τέλει το πιο καίριο στοιχείο της ποίησής του. Ο Καρούζος, άλλωστε, δεν γράφει
για να δώσει με νέες λέξεις και νέα σχήματα, τις ίδιες εκείνες κοινότοπες ιδέες
που τρέφουν τις γενιές των νεοελλήνων. Ο Καρούζος γράφει για να επιφέρει ένα
αναγκαίο ρήγμα στο παλιό και καλά εδραιωμένο σύστημα του συντηρητισμού και της μικροπρέπειας.
Όταν δεν ξέρετε πως ο ωραίος Modigliani
τρεις η ώρα τη νύχτα μεθυσμένος
χτυπούσε βίαια την πόρτα ενός φίλου του
γυρεύοντας τα ποιήματα του Βιγιόν
κι άρχισε να διαβάζει ώρες δυνατά
ενοχλώντας το σύμπαν.
Μη με διαβάζετε, όταν δεν
αντιλαμβάνεστε τη δύναμη του ποιητικού λόγου. Όταν δεν γνωρίζετε πως ο Modigliani -Ιταλός
ζωγράφος και γλύπτης (1884-1920)- ένιωσε κάποτε τόσο έντονη την ανάγκη να στραφεί
στον ποιητικό λόγο για να εκφράσει τα συναισθήματά του, ώστε έφτασε μεθυσμένος
να χτυπά την πόρτα ενός φίλου του, για να πάρει τα ποιήματα του Βιγιόν -Villon,
Γάλλος ποιητής (1431-1463)- κι άρχισε κατόπιν να τα διαβάζει για ώρες δυνατά,
προκαλώντας ενόχληση σε όλους.
Ο Modigliani στράφηκε
στην ποίηση του «καταραμένου» Villon
για να δώσει λόγο στην αγανάκτηση
εκείνη που μπορεί εν τέλει να βρει έκφραση μόνο μέσα από τη δύναμη που έχει η
ποίηση να αποδίδει και τις πιο λεπτές εκφάνσεις των ανθρώπινων συναισθημάτων.
Όταν λέτε τη φύση μητέρα μας και όχι
θεία μας.
Μη με διαβάζετε, όταν είστε τόσο
δοσμένοι στις συμβάσεις και στις εδραιωμένες αντιλήψεις και ιδέες, ώστε
αποκαλείτε κι εσείς τη φύση «μητέρα», όπως το κάνουν όλοι, και δεν της δίνετε
έναν τίτλο διαφορετικό.
Όταν δεν πίνετε χαρούμενα το αθώο
νεράκι.
Μη με διαβάζετε, όταν δεν είστε σε θέση
να απολαύσετε τις μικρές, καθημερινές απολαύσεις της ζωής, γιατί έχετε τόσο
αφοσιωθεί στο κυνήγι των μεγάλων και δαπανηρών προσκτήσεων, ώστε δεν μπορείτε
πια ούτε καν να εκτιμήσετε την ομορφιά της απλότητας.
Αν δεν καταλάβατε πως η Ανθούσα
είναι μάλλον η εποχή μας.
ΠΡΟΣΟΧΗ
ΧΡΩΜΑΤΑ.
Μη με διαβάζετε, αν δεν έχετε καταλάβει
πως η εποχή που μας αντιστοιχεί∙ η εποχή που αναλογεί, τόσο στους ποιητές όσο
και στους λοιπούς ανθρώπους, είναι η εποχή της άνοιξης, η «Ανθούσα», η εποχή
που φέρνει μαζί της την αναγέννηση της φύσης και το ξεπέρασμα της αδράνειας και
της απραξίας. Μια σκέψη συμβολική, που διατρέχει διαχρονικά τη λογοτεχνία,
διατηρώντας ωστόσο πάντοτε ακέραιη την αξία της, καθώς οι άνθρωποι συχνά
τείνουν να μένουν στάσιμοι, αποφεύγοντας την ανάληψη εκείνης της ζωοποιού δράσης,
που μπορεί να ανατρέψει τα δεδομένα και να οδηγήσει σε νέες επιτεύξεις.
Προσοχή χρώματα, αναγράφεται στην
επιγραφή που προειδοποιεί τους αναγνώστες πως στο έργο του ποιητή υπάρχει το
υλικό εκείνο που οδηγεί σε σκέψη και προβληματισμό∙ υπάρχει το υλικό εκείνο που
μπορεί να οδηγήσει σε μια αναγκαία αφύπνιση, έστω κι αν αυτό επιχειρείται μέσα
από διατυπώσεις και διαπιστώσεις που πιθανά θα ενοχλήσουν τους ανθρώπους που
έχουν επιλέξει να βολευτούν στην αδράνεια του συνεχούς εφησυχασμού.
Μη με διαβάζετε
όταν
έχετε
δίκιο.
Απολύτως ουσιώδες το αίτημα του ποιητή
να μείνουν μακριά από το έργο του εκείνοι που έχουν -ή καλύτερα νομίζουν ότι
έχουν- δίκιο. Οι άνθρωποι εκείνοι που τείνουν να πιστεύουν πως η δική τους
άποψη είναι -πάντοτε- η ορθή, είτε γιατί ακόμη κι αν τους διαψεύσει η
πραγματικότητα εκείνοι αρνούνται να το αποδεχτούν είτε γιατί κινούνται πάντοτε
σε τόσο προβλέψιμα επίπεδα, ώστε δεν έχουν γνωρίσει την έννοια τη διάψευσης.
Άνθρωποι δογματικοί, που η απουσία
ουσιαστικής πνευματικής παίδευσης δεν έχει φέρει στη ζωή τους το δαίμονα της
συνεχούς αμφιβολίας∙ της αμφιβολίας ακόμη και για τα αυταπόδεικτα∙ της
αμφιβολίας ακόμη και για την ίδια την ύπαρξη.
Μη με διαβάζετε όταν
δεν ήρθατε σε ρήξη με το σώμα…
Μη με διαβάζετε, προτρέπει ο ποιητής,
όταν δεν ήρθατε ποτέ σε ρήξη με το σώμα, προκειμένου να δώσετε στο πνεύμα και
στη μελέτη την αφοσίωση εκείνη, που κάποτε έχει ως αποτέλεσμα ακόμη και την
παραμέληση στοιχειωδών βιοτικών αναγκών. Αν δεν έχετε χαθεί μέσα στις πνευματικές
αναζητήσεις κατά τέτοιο απόλυτο τρόπο, ώστε να έχετε λησμονήσει το σώμα και τις
δικές του απαιτήσεις, τότε δεν μπορείτε να αντιληφθείτε τις διαδρομές που έχει
κάνει ο ποιητής προκειμένου να φτάσει στη δημιουργία του έργου του.
Ώρα να πηγαίνω
δεν έχω άλλο στήθος.
Ο ποιητής ολοκληρώνει αίφνης τις
ιδιαίτερες εκείνες προϋποθέσεις που οφείλουν να πληρούν οι αναγνώστες των
ποιημάτων του και δηλώνει την πρόθεσή του να αποχωρήσει, αφού δεν έχει πια άλλο
κουράγιο, άλλο στήθος, για να συνεχίσει τη σχετική απαρίθμηση, η οποία προφανώς
θα μπορούσε να συνεχιστεί ακόμη περισσότερο στο ίδιο κλίμα, συνθέτοντας
περαιτέρω το προφίλ του αντισυμβατικού ιδανικού αναγνώστη που οραματίζεται ο
δημιουργός.
Νίκος Καρούζος, Τα ποιήματα Α΄
(1961-1978), Ίκαρος Εκδοτική Εταιρία
