Alex Ruiz
Ναπολέων Λαπαθιώτης «Νυχτερινό»
Μονάχη η φλόγα του κεριού μου,
κι απέναντί μου στο τραπέζι
θαρρείς το τέλος της προσμένει∙
λίγες στιγμές έχει να ζήσει
και μες στη νύχτα τρεμοπαίζει,
σαν μια ψυχούλα φοβισμένη...
Απόξω έν’ άγρυπνο φεγγάρι
με κόπο χάνεται στα χάη
μιας ατελεύτητης ερήμου...
Σα να μη θέλει να πεθάνει,
μ’ αναλαμπές ψυχομαχάει
το ετοιμοθάνατο κερί μου...
Και το βαρύθυμο φεγγάρι,
που χρόνια τώρα έχει σωπάσει,
και το κερί μου που πεθαίνει,
και, μέσα, η σκοτεινή ψυχή μου,
χωρίς αιτία κι οι τρεις στην πλάση
είμαστε τόσο λυπημένοι...
Η θλίψη που διακατέχει τον ποιητή είναι το βασικό συναίσθημα που διατρέχει ολόκληρο το ποίημα και παρουσιάζεται στον αναγνώστη μέσα από τη συσχέτισή της με τη φλόγα του κεριού που τρεμοσβήνει και την εικόνα του φεγγαριού.
Το ποίημα αυτό του Λαπαθιώτη, που ακολουθεί τις αρχές του συμβολισμού, έχει περιορισμένο ουσιαστικά εννοιολογικό περιεχόμενο και λειτουργεί κυρίως ως μια προσπάθεια υποβολής της ψυχικής διάθεσης του ποιητή.
Αναλυτικότερα:
Στην πρώτη στροφή ο ποιητής παρουσιάζει την κεντρική εικόνα του ποιήματος, τη φλόγα ενός κεριού που τρεμοπαίζει, έτοιμη από στιγμή σε στιγμή να σβήσει. Τα στοιχεία με τα οποία περιγράφεται η φλόγα αντικατοπτρίζουν την ιδιαίτερη συναισθηματική κατάσταση του ίδιου του ποιητή, μιας και η φλόγα του κεριού αποτελεί το σύμβολο που μας δίνει παραστατικότερα την ψυχική του αυτή κατάσταση.
Η μοναχική φλόγα, που μοιάζει να προσμένει το τέλος της, σαν φοβισμένη ψυχούλα, δεν είναι παρά ένα καθρέφτισμα της μοναξιάς και της βαρύθυμης διάθεσης του ποιητή που αισθάνεται την ψυχική του δύναμη και συνάμα το δεσμό του με τη ζωή να λιγοστεύει ολοένα και περισσότερο. Η πεισιθάνατη διάθεση του ποιητή, είναι σύμφωνη με το γενικότερο κλίμα της γενιάς του, που τη χαρακτήριζε ο ψυχικός κάματος και μια δυσκολία προσαρμογής με την πραγματικότητα της ζωής -και θα βρει το 1944 την τραγική της επαλήθευση με την αυτοκτονία του ποιητή.
Στη δεύτερη στροφή παρουσιάζεται η εικόνα του φεγγαριού που θα λειτουργήσει ως συμπληρωματικό σύμβολο στην προσπάθεια του ποιητή να παραστήσει την ψυχική του διάθεση. Οι εικόνες που περιγράφει ο ποιητής διαδραματίζονται σε «νυχτερινή» ώρα -απ’ όπου και ο τίτλος του ποιήματος- και, όπως με τη φλόγα του κεριού, έτσι και στο φεγγάρι ο ποιητής αναγνωρίζει στοιχεία που επί της ουσίας αντικατοπτρίζουν τη δική του κατάσταση.
Το φεγγάρι, που δίνεται με το αόριστο άρθρο «ένα φεγγάρι», σαν να επρόκειτο για ένα οποιοδήποτε φεγγάρι, γίνεται απ’ τον ποιητή αντιληπτό ως άγρυπνο, τονίζοντας εδώ την αγρύπνια του ίδιου του ποιητή, που ξενυχτά μη δυνάμενος να υπερνικήσει τα συναισθήματα θλίψης που τον ταλανίζουν. Το άγρυπνο φεγγάρι με κόπο προσπαθεί να χαθεί, να κρυφτεί, στο ατελείωτο χάος του σύμπαντος. Η αίσθηση του ποιητή πως το φεγγάρι νιώθει την ανάγκη να κρυφτεί, δεν είναι παρά μια προβολή των δικών του συναισθημάτων και της δικής του ανάγκης να κρυφτεί απ’ τις δύσκολες υποχρεώσεις της πραγματικότητας. Η ψυχική κούραση του ποιητή τον καθιστά ανίσχυρο να αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα της ζωής.
Η προσοχή του ποιητή στρέφεται και πάλι στη φλόγα του κεριού, που φτάνοντας στο τέλος της ζωηρεύει ξαφνικά με τις ύστατες αναλαμπές της. Οι τελευταίες αυτές αναλαμπές της φλόγας, ερμηνεύονται απ’ τον ποιητή ως το ψυχομαχητό της, ως οι τελευταίες δοκιμές της να κρατηθεί στη ζωή, όπως θα έκανε ένας ζωντανός οργανισμός. Το κερί όμως είναι ετοιμοθάνατο, καθώς το σβήσιμο της φλόγας είναι πια δεδομένο.
Στην καταληκτική στροφή του ποιήματος ο Λαπαθιώτης συσχετίζει το βαρύθυμο φεγγάρι, που έχει καταφύγει στη σιωπή χρόνια τώρα, και το κερί του που σβήνει με τη σκοτεινή του ψυχή. Το σκοτείνιασμα της ψυχής του ποιητή τονίζεται περισσότερο μέσα απ’ την εικόνα του κεριού που έχει σχεδόν σβήσει και του θλιμμένου και άτονου φεγγαριού.
Χωρίς να υπάρχει αιτία, σχολιάζει ο ποιητής, και οι τρεις -η ψυχή του, το κερί και το φεγγάρι- είμαστε πολύ λυπημένοι. Οι τελευταίοι αυτοί στίχοι περιέχουν το βασικό μήνυμα του ποιήματος, την έντονη δηλαδή λύπη του ποιητή, που δόθηκε ήδη με παραστατικότητα και υποβλητικότητα μέσα από τη συσχέτισή της με τη φλόγα του κεριού και με το θλιμμένο φεγγάρι.
Στο ποίημα αυτό πέρα από τη επίδραση του συμβολισμού, εντοπίζουμε και στοιχεία ρομαντισμού:
- Στα ποιήματα του ρομαντισμού υπάρχει διάχυτη μια αίσθηση μελαγχολίας και απαισιοδοξίας
- Υπάρχει μια ιδιαίτερη επιμονή στο «εγώ» του δημιουργού, ένας έντονος ατομικισμός και εγωκεντρισμός
- Ο ρομαντισμός αρέσκεται στη χρησιμοποίηση υποβλητικών σκηνικών, όπως είναι για παράδειγμα τα νυχτερινά φεγγαρόλουστα τοπία.
- Ο ρομαντισμός επίσης δίνει έμφαση στο συναίσθημα, στην υπερβολή και στο συγκινησιακό.
Αρχές του συμβολισμού:
1) Το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο.
2) Βασικά στοιχεία του ποιήματος είναι η μουσικότητα και η υποβλητικότητα. Αυτό σημαίνει πως ο ποιητής προσπαθεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις δίνοντας στο ποίημά του έναν τόνο μουσικό, που εξαρτάται από την ακουστική ποιότητα των λέξεων και την κατάλληλη τοποθέτησή τους.
3) Υπάρχει συσχέτιση αντικειμένων και ψυχικών καταστάσεων∙ τα αντικείμενα δηλαδή εκφράζουν τις ψυχικές καταστάσεις, γίνονται σύμβολά τους.
