Άγγελος Σικελιανός «Πάσχα των Ελλήνων»

Άγγελος Σικελιανός «Πάσχα των Ελλήνων»

Ψυχή, που, κι αλαφρότερη από αφημένο μήλο,

στα μπλαβά απάνω κύματα, γαλήνια τώρα, πλες

σαν το νησί π’ αρμένιζε μονάχο, η άγια Δήλο∙

Ψυχή, που θείες σε ζώσανε δυνάμεις σιωπηλές,

στο μυστικόν ολάκερη μαγνήτη γυρισμένη,

πέρ’ απ’ των πάγων τα βουνά, το ξέρεις, μαντική,

των υπερβόρειων η χαρά παρθένων σε προσμένει,

των κύκνων των χιονοφώτων η δόξα, η Μουσική.

Όση μας έμεινε πνοή, την κυβερνάει μια τάξη∙

Όλος μας γίνη ο κάματος αθάνατη θροφή∙

Κι ως το σκουλήκι, ολάκερο π’ αδειάζει απ’ το μετάξι,

την άξιαν ετοιμάζοντας στο σώμα του ταφή,

δε μας εμόλεψε καημός η σάρκα αν θα βαστάξει∙

αλλ’ ως την επλημμύρισε του απέραντου η αφή

και πόνεσε και πάσχισεν ακέρια να πετάξει,

α, ποια λαχτάρα αμίλητη την έτρωε και κρυφή!

Κανένας πια το σύντροφο δε δύνονταν να κρίνει∙

τι, σμίγοντας τα πρόσωπα στους δείπνους τη βραδιά,

τα πρόσωπά μας έφεγγαν ως φέγγουν όμοιοι οι κρίνοι,

κι ως από μιαν ανέβαινεν η ανάσα μας καρδιά.

«Ποιος αύριον» ελογιάζαμε βουβοί «θε να προστάξει;»

«Τίνος ο πόνος, άμετρος, στο πέλαο θα στραφεί;»

«Το δοιάκι ποιος, στον άδηλον αγώνα, θα βαστάξει;»

Κι όλων τα μάτια ελέγανε, κρυφά: «Εγώ, αδερφοί!»

Χαράζει τάχα, ω σύντροφοι, μπροστά μας, ή βραδιάζει;

Το φως που μπήκαμε έμοιασε βαθύ, παντοτινό∙

κι όλη μας νιώθουμε η καρδιά σα μια σπονδή ν’ αδειάζει,

από κρατήρα ατίμητο, μπροστά στον ουρανό.

[Απόσπασμα από την ενότητα «Το τραγούδι των Αργοναυτών»]

Το «Πάσχα των Ελλήνων» είναι μια εκτενέστατη ποιητική σύνθεση με την οποία ο Άγγελος Σικελιανός επιχείρησε να συνδέσει τα σύμβολα της χριστιανικής θρησκείας με αυτά της αρχαιοελληνικής. Ο ίδιος ο ποιητής είχε αναφέρει τα εξής σχετικά με τον τίτλο του ποιήματος: «Με τον τίτλο «Πάσχα των Ελλήνων» δεν εννοούσα τίποτα εθνικιστικό, όπως άστοχα νομίσανε πολλοί, αλλά το Πνευματικό εκείνο Πάσχα του Ηλιακού και του παγκόσμιου -τέλεια πλέον ωριμασμένου στην εποχή μας- Λόγου, στον οποίον η Ελλάδα δικαιούνταν να καλέσει μια ώρα όλους τους λαούς της γης.»

«Ψυχή, που, κι αλαφρότερη από αφημένο μήλο,

στα μπλαβά απάνω κύματα, γαλήνια τώρα, πλες

σαν το νησί π’ αρμένιζε μονάχο, η άγια Δήλο∙»

Ο ποιητής προσφωνεί την ψυχή -τη συλλογική ψυχή των Αργοναυτών- που έχοντας βιώσει τις δοκιμασίες του ταξιδιού κι έχοντας αντλήσει από αυτές πρωτόγνωρη δύναμη είναι έτοιμη πια να ξεπεράσει την ατομικότητά της και να αφεθεί στη λυτρωτική συνένωση με την ψυχή του άλλου∙ του συντρόφου. Εξαγνισμένη και αποδεσμευμένη από τη δύναμη του φόβου, η Ψυχή πλέει τώρα απολύτως γαλήνια πάνω στα σκούρα κύματα, όπως θα έπλεε ένα μήλο που παρασύρεται από τη δύναμη του νερού, χωρίς το ίδιο να έχει καμία ανησυχία για το που οδηγείται, αφού τίποτε δεν κλονίζει την εμπιστοσύνη του στη γνώση και την πρόνοια της φύσης.

Η Ψυχή πλέει γαλήνια, όπως αρμένιζε άλλοτε μονάχο του το άγιο νησί της Δήλου∙ το νησί που δέχτηκε πάνω του τη γέννηση του Απόλλωνα, του θεού του φωτός, της μουσικής και της μαντικής τέχνης. Μια παρομοίωση ιδιαίτερης νοηματικής σημασίας για το ποίημα, εφόσον το ταξίδι των Αργοναυτών αποκτά εδώ ως απώτερο προορισμό του τη μυθική χώρα των Υπερβόρειων, απ’ όπου αντλούσε την καταγωγή του ο Απόλλωνας και όπου, σύμφωνα με την παράδοση, κατέφευγε συχνά. Είναι, άλλωστε, σημαντικό να ληφθεί υπόψη πως ο Σικελιανός επιχειρεί να συνδέσει την παλιά με τη νέα θρησκεία, αναζητώντας τα στοιχεία εκείνα που διατρέχουν διαχρονικά το θρησκευτικό αίσθημα των ανθρώπων.

Ο ίδιος ο Σικελιανός είχε σημειώσει σχετικά: «Το «Πάσχα των Ελλήνων» είναι η πρώτη αυθόρμητή μου απόπειρα, λοιπόν, καθολικής μου, μ’ ένα τρόπο, επαφής με το θρησκευτικό αυτό «υποσυνείδητο» -και που μονάχα ως τέτοιο εγκλείει ακόμα για τον άνθρωπο μια αιώνια σημασία- κι όπως το εκφράζονταν για μένα τότε, όχι το δόγμα ή η οργάνωση, αλλά ο γνήσιος Μύθος του Χριστιανισμού. Μύθος που οι ρίζες του βυθίζονται στην ιστορία ολόκληρης της Ανθρωπότητας: μες σε όλες ανεξαίρετα τις τραγικές της περιπέτειες, μες σ’ όλο της τον προαιώνιο πόνο, και μες σ’ όλη τη βαθύτερην ελπίδα της κι απαντοχή.»

«Ψυχή, που θείες σε ζώσανε δυνάμεις σιωπηλές,

στο μυστικόν ολάκερη μαγνήτη γυρισμένη,

πέρ’ απ’ των πάγων τα βουνά, το ξέρεις, μαντική,

των υπερβόρειων η χαρά παρθένων σε προσμένει,

των κύκνων των χιονοφώτων η δόξα, η Μουσική.»

Η Ψυχή περνά τη δοκιμασία του ταξιδιού -τη δοκιμασία της ζωής- διατηρώντας την εσωτερική της γαλήνη, διότι συναισθάνεται και προμαντεύει την ύπαρξη μιας επάξιας ανταμοιβής για τους κόπους και τις οδύνες της. Έχει, έτσι, στραφεί προς το μυστικό εκείνο μαγνήτη, που της υποδεικνύει τον τελικό της προορισμό, όπου θα γευτεί όλα τα δώρα του Απόλλωνα. Πέρα από τα βουνά των πάγων, εκεί που βρίσκεται η χώρα των Υπερβόρειων, η ψυχή θα βιώσει εκ νέου τη χαρά της αγνότητας και θα ευφρανθεί με τα θεσπέσια άσματα των κύκνων -των ιερών πτηνών του Απόλλωνα- πλήρως δοσμένη στη λυτρωτική δύναμη της Μουσικής.

Η Ψυχή θα λάβει στο τέλος του ταξιδιού την ανταμοιβή της, βιώνοντας μια εξιδανικευμένη κατάσταση ευδαιμονίας, η οποία μας παραπέμπει τόσο στις Νήσους των Μακάρων, της αρχαιοελληνικής μυθολογίας, όπου μετέβαιναν οι ψυχές των ηρώων, όσο και στον Παράδεισο της χριστιανικής -αλλά και της ισλαμικής- θρησκείας, όπου θα εγκατασταθούν οι ψυχές των πιστών μετά θάνατον. Πρόκειται για μια ισχυρή προσδοκία δικαίωσης που διατρέχει διαχρονικά την ανθρώπινη σκέψη και προσφέρει δύναμη κι απαντοχή στους ανθρώπους απέναντι στις ποικίλες δυσκολίες της ζωής.

«Όση μας έμεινε πνοή, την κυβερνάει μια τάξη∙

Όλος μας γίνη ο κάματος αθάνατη θροφή∙

Κι ως το σκουλήκι, ολάκερο π’ αδειάζει απ’ το μετάξι,

την άξιαν ετοιμάζοντας στο σώμα του ταφή,

δε μας εμόλεψε καημός η σάρκα αν θα βαστάξει∙»

Οι Αργοναύτες χάρη στην εμπειρία των αρχικών δοκιμασιών του ταξιδιού τους, έχουν αποκτήσει μια ακλόνητη αίσθηση σκοπού, που προσδίδει πλέον νόημα σε κάθε τους πράξη. Ο σωματικός και πνευματικός κάματος του καθημερινού μόχθου τρέπεται αίφνης μέσα τους σε αθάνατη τροφή που ισχυροποιεί την ψυχή τους και την προετοιμάζει για την επερχόμενη διαδικασία της μετάβασης. Η αίσθηση πως το ταξίδι αυτό είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή περιπέτεια∙ η αίσθηση πως ό,τι γίνεται αποτελεί την προετοιμασία της ψυχής για να περάσει πια στον πνευματικό χώρο της δικαίωσής της, ισχυροποιεί τη θέλησή τους και δεν αφήνει καμία σκέψη για το αν μπορεί το σώμα τους ν’ αντέξει τόσους κόπους να μιάνει την πρόθεσή τους να αφοσιωθούν πλήρως σ’ αυτή τους την προσπάθεια. Μάχονται και ξοδεύουν κάθε σωματική τους δύναμη, όπως ο μεταξοσκώληκας παράγει -εξαντλώντας τον ίδιο του τον εαυτό- το μετάξι που θα αποτελέσει τον επάξιο χώρο ταφής του σώματός του.

«αλλ’ ως την επλημμύρισε του απέραντου η αφή

και πόνεσε και πάσχισεν ακέρια να πετάξει,

α, ποια λαχτάρα αμίλητη την έτρωε και κρυφή!»

Η Ψυχή αποκτά μια προνομιακή πρόγευση της ευδαιμονίας που την προσμένει, βιώνοντας τη βαθιά αίσθηση πληρότητας που της προσφέρει η επίγνωση πως σύντομα θα συνενωθεί με τη συνολική ουσία που διατρέχει ολόκληρο το σύμπαν, κι αυτό την εξωθεί να επιδιώξει την πρόωρη απόσπασή της από το σώμα. Η Ψυχή βιώνει μια συγκλονιστική λαχτάρα να αποδεσμευτεί από τη σωματική της υπόσταση και να πετάξει ελεύθερη, καθώς αδημονεί να γνωρίσει την απόλυτη εκείνη ελευθερία που θα της επιτρέψει να γίνει ένα με καθετί γύρω της∙ την απόλυτη εκείνη ελευθερία που θα της επιτρέψει ν’ αγγίξει και να γνωρίσει διαμιάς τον κόσμο στην ολότητά του.

«Κανένας πια το σύντροφο δε δύνονταν να κρίνει∙

τι, σμίγοντας τα πρόσωπα στους δείπνους τη βραδιά,

τα πρόσωπά μας έφεγγαν ως φέγγουν όμοιοι οι κρίνοι,

κι ως από μιαν ανέβαινεν η ανάσα μας καρδιά.»

Η κοινή εμπειρία του ταξιδιού κι η από κοινού αντιμετώπιση όλων των δυσκολιών εδραιώνει μεταξύ των Αργοναυτών μια άρρηκτη σχέση εμπιστοσύνης και αδελφότητας, η οποία προχωρά, μάλιστα, ως το σημείο της πλήρους ταύτισης. Κανένας δεν μπορεί πια να κρίνει το σύντροφό του, αφού όλοι γνωρίζουν και το νιώθουν πως δεν αποτελούν πια μεμονωμένα άτομα, αλλά μία αδιάσπαστη ενότητα. Το βλέπουν, άλλωστε, όταν μαζεύονται τα βράδια για το δείπνο τους, ότι τα πρόσωπά τους φέγγουν όπως φέγγουν όμοιοι μεταξύ τους οι κρίνοι, και το νιώθουν πια πως η ανάσα τους είναι σαν να βγαίνει από μία καρδιά.  

Χάρη σ’ αυτό το ταξίδι μύησης που τους οδηγεί από τη βίωση της επίμοχθης καθημερινής προσπάθειας σε μια πρόγευση του θανάτου και στην επίγνωση πως πέρα από τις κοπιώδεις επιδιώξεις της ζωής βρίσκεται ένα κοινό για όλους πέρασμα σε μια άλλη ευδαιμονική πραγματικότητα, οι Αργοναύτες αποκτούν μια συνολικότερη θέαση του ανθρώπινου βίου. Μαθαίνουν να εκτιμούν βαθύτερα την αξία του συντρόφου τους και συνειδητοποιούν πως η πορεία τους στη ζωή δεν χρειάζεται να είναι μοναχική, αφού μέσα από τη συναδέλφωση και την αρμονική συνύπαρξη με τους άλλους, μπορούν να λάβουν κάθε αναγκαίο στήριγμα στην πάλη τους με τις συνεχείς δοκιμασίες που καλούνται να αντιμετωπίσουν.

Η άρση της ατομικότητας δίνεται εδώ ιδιαιτέρως εμφατικά από τον Σικελιανό, κάτι που μας φέρνει στη σκέψη το γεγονός πως όταν το 1918 ο ποιητής ξεκινούσε να συνθέτει το «Πάσχα των Ελλήνων» η Ελλάδα είχε μόλις βγει από την περιπέτεια του Εθνικού Διχασμού -της διένεξης ανάμεσα στον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Κωνσταντίνο Α΄-, που είχε οδηγήσει τη χώρα στη δίνη μιας καταστροφικής διχόνοιας και τις συνέπειες του οποίου θα βίωναν οι πολίτες για αρκετά χρόνια ακόμη. Έτσι, το «Πάσχα (= πέρασμα) των Ελλήνων» λαμβάνει, υπό μία έννοια, μια ακόμη νοηματική διάσταση, αφού τρέπεται στο «Πέρασμα» των Ελλήνων από την οδυνηρή κατάσταση της διχόνοιας και του διχασμού, στη συνειδητοποίηση της αξίας που έχει η συναδέλφωση των ανθρώπων και η αδιαπραγμάτευτη διάθεση για αρμονική συνεργασία και συνύπαρξη.  

«Ποιος αύριον» ελογιάζαμε βουβοί «θε να προστάξει;»

«Τίνος ο πόνος, άμετρος, στο πέλαο θα στραφεί;»

«Το δοιάκι ποιος, στον άδηλον αγώνα, θα βαστάξει;»

Κι όλων τα μάτια ελέγανε, κρυφά: «Εγώ, αδερφοί!»

Το ταξίδι των Αργοναυτών -το ταξίδι της ζωής- λειτουργεί τελικά σαν ένα μάθημα ταπεινοφροσύνης και συντροφικότητας. Ο εγωκεντρισμός παραμερίζεται και ο πόνος του άλλου γίνεται αίφνης πόνος κοινός που αντιμετωπίζεται έτσι πιο αποτελεσματικά, αφού τον μοιράζονται όλοι. Καθένας από τους συντρόφους είναι πρόθυμος να αναλάβει δύσκολες ευθύνες για χάρη των άλλων και καθένας είναι πρόθυμος να θυσιάσει την ατομικότητά του προκειμένου να απαλυνθεί η κοινή αγωνία.

Στο ερώτημα ποιος θα επωμιστεί την ευθύνη για την πορεία που ακολουθεί το κοινό τους ταξίδι∙ ποιος θα αντέξει να κρατά το τιμόνι σ’ αυτόν τον ακαθόριστο και σκοτεινό αγώνα που έχουν κληθεί να δώσουν, εμφανίζονται όλοι τους πρόθυμοι να παλέψουν από κοινού, με μια ομοψυχία που γεννήθηκε από τη βαθιά εκτίμηση και αγάπη που απέκτησαν ο ένας για τον άλλον.

«Χαράζει τάχα, ω σύντροφοι, μπροστά μας, ή βραδιάζει;

Το φως που μπήκαμε έμοιασε βαθύ, παντοτινό∙

κι όλη μας νιώθουμε η καρδιά σα μια σπονδή ν’ αδειάζει,

από κρατήρα ατίμητο, μπροστά στον ουρανό.»

Καθώς οι Αργοναύτες προσεγγίζουν το χώρο της κυριαρχίας του Απόλλωνα και περνούν συμβολικά στην περιοχή του θανάτου, ο ποιητής αποδίδει με έξοχο τρόπο την απορία που γεννιέται στην ψυχή τους για το αν τελικά ολοκληρώθηκε το ταξίδι τους ή αν μόλις τώρα ξεκινά γι’ αυτούς μια νέα περιπέτεια. Το φως που τους κυκλώνει μοιάζει αινιγματικά αμφίσημο, όπως το λυκόφως μπορεί να θυμίσει τα χρώματα τ’ ουρανού ακριβώς την ώρα που ξημερώνει. Έτσι, οι Αργοναύτες δεν είναι βέβαιοι για το αν ό,τι αντικρίζουν μπροστά τους είναι το χάραμα μιας νέας ημέρας ή το τέλος μιας άλλης. Το λυκαυγές συγχέεται με το λυκόφως, όπως τα όρια της ζωής συγχέονται εύλογα με τα όρια του θανάτου, αφού το τέλος της ζωής δεν είναι παρά το πέρασμα σε μια άλλη μορφή ύπαρξης∙ παντοτινής και αναλλοίωτης πλέον.

Οι Αργοναύτες αφήνονται σε μια ολόψυχη βίωση του αιώνιου φωτός που κυριαρχεί γύρω τους, νιώθοντας την καρδιά τους ν’ αδειάζει, όπως ακριβώς θα συνέβαινε αν προσέφεραν μια σπονδή στον θεϊκό ουρανό από έναν κρατήρα ανεκτίμητης αξίας. Η αγωνία κι όλος τους ο πόνος, μα κι ο θαυμασμός τους κι η ευγνωμοσύνη τους, όλα τα συναισθήματα που συγκρατούσε για καιρό η καρδιά τους, προσφέρονται τώρα στο γιόρτασμα αυτό του ουράνιου φωτός, που σηματοδοτεί το «πέρασμά» τους σε μια νέα κατάσταση πνευματικής ύπαρξης∙ το πέρασμά τους στο χώρο του Παραδείσου.  

Ομήρου «Οδύσσεια»: 1ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα (α΄ ραψωδία)

Herbert James Draper

Ομήρου «Οδύσσεια»: 1^ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα (α΄ ραψωδία)

[Ραψωδία α΄ (στίχοι: 36-68)]

«Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν
στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μας –
κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,
και πάνω απ’ το γραφτό τους.

Έτσι και τώρα ο Αίγισθος, την ορισμένη μοίρα παραβαίνοντας,
πήγε να σμίξει με τη νόμιμη γυναίκα ενός Ατρείδη,
κι αυτόν τον σκότωσε στου γυρισμού την ώρα,
γνωρίζοντας τι τιμωρία σκληρή τον περιμένει·
αφού εμείς του στείλαμε τον άγρυπνον αργοφονιά Ερμή με μήνυμα,

μήτε εκείνον να σκοτώσει μήτε και τη γυναίκα του να μπλέξει
σε παράνομο κρεβάτι· αλλιώς θα πέσει στο κεφάλι του η εκδίκηση
του γιου για τον πατέρα, όταν ο Ορέστης, παλικάρι πια,
θελήσει να γυρίσει στην πατρίδα.
Αυτά, με τόση φρόνηση ο Ερμής μιλώντας, του μηνούσε,

κι όμως τον νου του Αιγίσθου δεν κατόρθωσε ν’ αλλάξει.
Τώρα, ακέριο και μεμιάς, το άνομο κρίμα του ξεπλήρωσε.»
     Αμέσως ανταπάντησε, τα μάτια λάμποντας, η Αθηνά:
«Πατέρα μας των αθανάτων, Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος,
καλά κι όπως του ταίριαζε, εκείνος αφανίστηκε και πάει –

την ίδια μοίρα να ‘χει κι όποιος ανάλογα κριματιστεί.
Εμένα όμως για τον Οδυσσέα φλέγεται η καρδιά μου·
γενναίος αλλά δύσμοιρος, να βασανίζεται με τόσα πάθη,
απ’ τους δικούς του χωρισμένος, σ’ ένα περίβρεχτο νησί,
στον ομφαλό, όπως λένε, της θαλάσσης

Νησί κατάφυτο με δέντρα, και μια θεά το κατοικεί στα δώματά της·
η θυγατέρα του Άτλαντα, που η γνώμη του γυρίζει μόνο στο κακό –
ξέρει καλά αυτός των θαλασσών τα βάθη, και πάνω του σηκώνει
ψηλές κολόνες, να κρατούν τον ουρανό χώρια απ’ τη γη.
H θυγατέρα του λοιπόν τον Οδυσσέα κατακρατεί, δύστυχο κι οδυρόμενο·

λόγια γλυκά προφέροντας και μαλακά σαν χάδια,
τον θέλγει ακατάπαυστα, για να ξεχάσει την Ιθάκη. Εκείνος όμως,
βυθισμένος στον καημό του, να δει καπνό της πατρικής του γης ψηλά
να ανηφορίζει, απελπισμένος εύχεται τον θάνατο.»

[Μετάφραση κειμένου: Δ.Ν. Μαρωνίτης]

Θέματα

1. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που γνωρίζετε για τους αοιδούς (π.χ. Γιατί ονομάζονταν έτσι; Πώς συνέθεταν τα έργα τους; Τι τους βοηθούσε στη σύνθεση των έργων τους;).

Μονάδες 4

2. «Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν
στους θεούς τα βάρη τους· έρχεται λένε το κακό από μας –
κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,
και πάνω απ’ το γραφτό τους.»

Με ποια πεποίθηση των θνητών διαφωνεί ο Δίας και ποια είναι η δική του άποψη;

Μονάδες 4

3.α. Ποιος αφηγηματικός τρόπος κυριαρχεί στο απόσπασμα (π.χ. αφήγηση, διάλογος, μονόλογος, περιγραφή) και τι προσφέρει στο αφηγηματικό αποτέλεσμα;

Μονάδες 3

3.β. Να εντοπίσετε μία παρομοίωση και δύο μεταφορές, και να σχολιάσετε με συντομία πώς υπηρετούν το νόημα του κειμένου.

Μονάδες 3

4.α. Ποια στοιχεία του χαρακτήρα της Καλυψώς γίνονται αντιληπτά από τη συμπεριφορά της απέναντι στον Οδυσσέα;

Μονάδες 3

4.β. Ποιος αναλαμβάνει να τιμωρήσει τον Αίγισθο; Ποια διαφορά εντοπίζετε σε σχέση με το πώς θα είχε επιβληθεί η σχετική τιμωρία στην εποχή μας; Τι συμπεραίνετε για τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων εκείνων των χρόνων;

Μονάδες 3

Ενδεικτικές απαντήσεις

1. Οι παλαιοί επικοί ποιητές, της προομηρικής κυρίως εποχής, ονομάζονταν ἀοιδοὶ (< ᾄδω/ἀείδω > ἀοιδή, ᾠδὴ = τραγουδώ, τραγούδι), γιατί τραγουδούσαν τα έπη τους, με τη συνοδεία μάλιστα κιθάρας/φόρμιγγας. Και τα συνέθεταν αυτοσχεδιάζοντας προφορικά βοηθούμενοι, όπως πίστευαν, από τη Mούσα· ότι αυτή τάχα τους υπαγόρευε τα θέματα που επέλεγαν να τραγουδήσουν· και τα τραγουδούσαν σε συμπόσια κυρίως ανακτορικά ή σε εορταστικές εκδηλώσεις της κοινότητας. Έγιναν έτσι επαγγελματίες περιζήτητοι, και κάθε ανάκτορο ήθελε να έχει τον αοιδό του. H αλήθεια όμως είναι ότι οι αοιδοί μπορούσαν να αυτοσχεδιάζουν γιατί, εκτός από το ταλέντο που σίγουρα διέθεταν, εκπαιδεύονταν για το έργο τους, οι νεότεροι από τους παλαιότερους, γονείς ή δασκάλους. Μάθαιναν δηλαδή τους θρύλους για τα σημαντικά γεγονότα και τους ήρωες του λαού τους και απομνημόνευαν τυποποιημένα στοιχεία, όπως συνδυασμούς επιθέτων και ουσιαστικών, φράσεις και στίχους ή και σκηνές ολόκληρες· τους βοηθούσε στην απομνημόνευση και ο εξάμετρος στίχος, που είχε καθιερωθεί ως στίχος του έπους. Είχαν έτσι πρόχειρο ένα απόθεμα που το προσάρμοζαν στο τραγούδι που επέλεγαν κάθε φορά να πουν. Τραγουδούσαν λοιπόν αυτοσχεδιάζοντας αλλά εξοπλισμένοι καλά για το έργο τους.

2. Οι θνητοί, σύμφωνα με τον Δία, τείνουν να «κατηγορούν» τους θεούς για οτιδήποτε τους συμβαίνει, ακόμη κι όταν παθαίνουν κάτι εξαιτίας των δικών τους λανθασμένων επιλογών. Η απροθυμία αυτή των θνητών να αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεων και των επιλογών τους, ενοχλεί το Δία, εφόσον, όπως εξηγεί, πολλές φορές τα βάσανα που βιώνουν είναι πολύ μεγαλύτερα από αυτά που τους έχει καθορίσει η Μοίρα, ακριβώς επειδή προχωρούν σε άστοχες ενέργειες.

Σαφές παράδειγμα ως προς αυτό αποτελεί η περίπτωση του Αιγίσθου, ο οποίος παρά το γεγονός ότι προειδοποιήθηκε από τους θεούς για το τι τον περιμένει σε περίπτωση που συνάψει σχέση με την Κλυταιμνήστρα και σκοτώσει τον Αγαμέμνονα, εκείνος τους αγνόησε.

Σημείωση σχολικού βιβλίου: Στη δήλωσή του αυτή ο Δίας δέχεται ότι η Μοίρα ορίζει μερίδιο συμφορών για τον καθέναν, τονίζει όμως ότι όσοι αδικούν επαυξάνουν τις συμφορές τους ξεπερνώντας έτσι τη μοίρα τους. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις οι θεοί προειδοποιούν τους θνητούς (όπως, για παράδειγμα, τον Αίγισθο) να σταματήσουν τις ανομίες τους, γιατί τους περιμένει συμφορά· αν δεν πειθαρχήσουν, αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους και τιμωρούνται. H δήλωση αυτή βρίσκει πολλές εφαρμογές στην Oδύσσεια· αποτελεί έτσι τη βασική ηθική αρχή της, το καταστατικό της, ας πούμε.

3.α. Στο απόσπασμα αυτό αξιοποιείται ο αφηγηματικός τρόπος του διαλόγου, μέσω του οποίου ενισχύεται η θεατρικότητα του κειμένου προσδίδοντάς του ζωντάνια και καθιστώντας το πιο ενδιαφέρον. Συνάμα, μέσω της συζήτησης του Δία και της Αθηνάς γνωστοποιούνται οι απόψεις των κεντρικών αυτών προσώπων, χωρίς την παρέμβαση της αφηγηματικής φωνής. Ο αναγνώστης/ακροατής έχει, έτσι, την ευκαιρία να ακούσει αυτούσια τα λόγια των προσώπων, χωρίς τις παρεμβάσεις και τις πιθανές παραλείψεις που θα επέφερε η μεταφορά τους από τον αφηγητή.

3.β. Παρομοίωση: (λόγια) μαλακά σαν χάδια: Με την παρομοίωση αυτή τονίζεται η προσπάθεια της Καλυψώς να κάμψει τις αντιστάσεις του Οδυσσέα και να τον κάνει να λησμονήσει την πατρίδα του με γλυκά και τρυφερά λόγια.

Μεταφορά: για τον Οδυσσέα φλέγεται η καρδιά μου: Με τη μεταφορική αυτή έκφραση η Αθηνά παρουσιάζει εμφατικά το έντονο και διαρκές ενδιαφέρον της για την τύχη του Οδυσσέα. Η θεά, δηλώνει, δηλαδή πως αισθάνεται την καρδιά της να «καίγεται» και να πονά για την αδικία που υφίσταται ο Οδυσσέας.

Μεταφορά: βυθισμένος στον καημό του: Η μεταφορική αυτή έκφραση αποδίδει το πόσο βαθιά αισθάνεται την οδύνη της νοσταλγίας ο Οδυσσέας. Μοιάζει να έχει χάσει κάθε διάθεση για οτιδήποτε άλλο, παραμένοντας τελματωμένος σε μια ανυπόφορη κατάσταση ψυχικού πόνου.

4.α. Η Καλυψώ, παρασυρμένη από τον έρωτά της για τον Οδυσσέα, λειτουργεί αμιγώς εγωιστικά, εφόσον αν και αντιλαμβάνεται την ένταση της νοσταλγίας και της οδύνης του ήρωα, επιμένει να τον κρατά στο νησί της. Ο έρωτάς της δεν έχει την αγνότητα εκείνη που θα της επέτρεπε να θέσει τις δικές του επιθυμίες και ανάγκες πάνω από την ατομική της ευτυχία. Εκμεταλλεύεται, έτσι, το γεγονός ότι ο ήρωας δεν έχει τρόπο να φύγει από το νησί της, προκειμένου να ικανοποιήσει μονομερώς τη δική της ερωτική επιθυμία, έστω κι αν είναι σαφές πως η δική του καρδιά ανήκει στη γυναίκα του και στην πατρίδα του. Αν η Καλυψώ αγαπούσε και σεβόταν πραγματικά τον Οδυσσέα, κι αν δεν ήταν ένα τόσο εγωκεντρικό άτομο, θα καταλάβαινε ήδη από την αρχή πως ο μόνος τρόπος για να τον δει ευτυχισμένο, είναι να τον βοηθήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του.

4.β. Την τιμωρία του Αίγισθου για τη δολοφονία του Αγαμέμνονα την αναλαμβάνει ο Ορέστης, μιας κι ήταν ο γιος του δολοφονηθέντος βασιλιά. Στη σύγχρονη εποχή, ωστόσο, την τιμωρία του Αίγισθου θα είχαν αναλάβει οι δικαστικές αρχές σύμφωνα με τη σχετική ποινική νομοθεσία, χωρίς την ανάμειξη των συγγενών του Αγαμέμνονα. Προκύπτει, άρα, μια μεγάλη διαφορά αντιλήψεων, εφόσον γίνεται εμφανές πως τα χρόνια εκείνα επικρατούσε ακόμη η σκέψη πως η αυτοδικία αποτελεί αποδεκτή επιλογή. Θεωρούσαν, δηλαδή, πως οι άμεσα θιγόμενοι από ένα έγκλημα -στην προκειμένη περίπτωση ο γιος του δολοφονηθέντος- μπορούσαν ή έπρεπε να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους, προκειμένου να τιμωρηθεί ο ένοχος και να αποκατασταθεί η τάξη δικαίου.

2ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου

Jan Havickszoon Steen

2^ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου

Θέματα

Α΄ Ομάδα

(Από τις ακόλουθες πέντε ερωτήσεις επιλέγετε και απαντάτε τις τρεις)

1. Πώς ήταν οι οικισμοί στα νησιά των Κυκλάδων κατά την 3^η χιλιετία και ποιες αλλαγές προκύπτουν στη συνέχεια;

Μονάδες 4

2. Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των μινωικών ανακτόρων; Ποιες δραστηριότητες επιτελούνταν στα ανάκτορα;

Μονάδες 4

3. Τι γνωρίζετε για την οικονομική δραστηριότητα των Μινωιτών κατά την εποχή των νέων ανακτόρων (1700-1450 π.Χ.);

Μονάδες 4

4. Να καταγράψετε τα στοιχεία που γνωρίζετε για τη θρησκεία των Μινωιτών.

Μονάδες 4

5. Ποιος εντόπισε τους βασιλικούς τάφους στις Μυκήνες; Πότε και που χτίστηκαν τα πρώτα ανάκτορα των Μυκηναίων;

Μονάδες 4

Β΄ Ομάδα

(Από τις ακόλουθες τέσσερις ερωτήσεις επιλέγετε και απαντάτε τις δυο)

1. Με τη βοήθεια του ακόλουθου κειμένου να αναφερθείτε στην ιεράρχηση της μυκηναϊκής κοινωνίας.

Μονάδες 4

«Και, τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, οι πινακίδες αναφέρουν τον όρο damos, δηλαδή τον “δήμο”, που φαίνεται να εκλαμβάνεται ως ενιαία νομική υπόσταση. Η εμφάνιση, τόσο πρώιμα, του “λαού”, με την έννοια της συνταγμένης μονάδας προκαλεί μεγάλη έκπληξη. Έργο του θα ήταν οπωσδήποτε η παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Αλλά και η επεξεργασία του μαλλιού, η λειτουργία μικρών μονάδων υφαντουργίας, μεταλλουργίας, κεραμικών φούρνων και διάφορες αγγαρείες που θα εκτελούνταν για λογαριασμό του ανακτόρου. Ο damos πληρώνει φόρους, που καταγράφονται λεπτομερώς από αρμόδιους υπαλλήλους, και χρησιμοποιεί ορισμένες γαίες κατά τη βούλησή του.»

Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000 – 31 π.Χ.), Claude Mosse, Annie Schnapp – Gourbeillon, Εκδόσεις Παπαδήμα

2. Ποιοι αποκρυπτογράφησαν τη Γραμμική γραφή Β΄; Ποιες πληροφορίες γνωρίζετε για τη γραφή αυτή; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, η αποκρυπτογράφηση της γραφής αυτής έχει ιδιαίτερη σημασία για τους Έλληνες;

Μονάδες 4

3. Ποιες ομοιότητες εντοπίζετε στο πώς τέθηκαν υπό τον έλεγχο μιας άλλης δύναμης οι κυκλαδικοί οικισμοί και η Κρήτη;

Μονάδες 4

4. Με ποιες περιοχές έρχονται σε επαφή μέσω των ταξιδιών τους οι Μινωίτες και με ποιες οι Μυκηναίοι; Ποιος πολιτισμός εξαπλώθηκε σε μεγαλύτερη έκταση και τι, κατά τη γνώμη σας, φανερώνει αυτό;

Μονάδες 4

Ενδεικτικές απαντήσεις

Α΄ Ομάδα

1. Σε όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως οικισμούς, όχι εκτεταμένους, της 3ης χιλιετίας π.Χ. Κάθε οικισμός φαίνεται ότι αναπτυσσόταν αυτόνομα και δεν υπήρχε κανένα είδος κεντρικής εξουσίας. Αρχικά οι οικισμοί σχηματίζονται κοντά στη θάλασσα ή στα πρανή χαμηλών λόφων. Περίπου το 2300 π.Χ. ορισμένοι οικισμοί οχυρώνονται (Αγία Ειρήνη στην Κέα), άλλοι καταστρέφονται και ξαναχτίζονται οχυρωμένοι (Φυλακωπή στη Μήλο), ενώ άλλοι χτίζονται σε υψηλούς λόφους μακριά από τη θάλασσα (Καστρί Σύρου). Αυτό φανερώνει κάποια αναστάτωση της ζωής από την παρουσία νέων πληθυσμών, που προέρχονται πιθανόν από τη Μικρά Ασία. Γρήγορα όμως τα νησιά ξαναβρίσκουν το ρυθμό της ζωής τους. Στη 2η χιλιετία π.Χ. οι Κυκλάδες έχουν επαφές με την ηπειρωτική Ελλάδα αρχικά και στη συνέχεια με την Κρήτη. Οι οικισμοί μεγαλώνουν, τα κτίρια είναι πιο σύνθετα και επιβλητικά. Ο πιο σημαντικός οικισμός αυτής της εποχής είναι το Ακρωτήρι στη Θήρα. Περίπου το 1600 π.Χ., όταν μεγάλοι κυκλαδικοί οικισμοί καταστρέφονται από σεισμό, οι Κυκλάδες περνούν στη σφαίρα επιρροής της μινωικής Κρήτης, που γνωρίζει τότε τη μεγαλύτερη ακμή της.

2. Τα ανάκτορα είναι μεγάλα συγκροτήματα κτιρίων, αποτελούνται δηλαδή από πολλές πτέρυγες δωματίων και είναι τα διοικητικά, οικονομικά, θρησκευτικά και καλλιτεχνικά κέντρα της περιοχής στην οποία βρίσκονται. Παρά τις επιμέρους διαφορές όλα τα μινωικά ανάκτορα έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά:

- Έχουν προσανατολισμό στον άξονα Βορρά-Νότου.

- Έχουν μία ορθογώνια κεντρική αυλή. Γύρω της αναπτύσσονται οι πτέρυγες των δωματίων.

- Ήταν πολυώροφα, είχαν μεγάλες κλίμακες, φωταγωγούς, σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης και αρκετοί χώροι τους έφεραν τοιχογραφίες. Από αυτές αντλούμε πλήθος πληροφοριών για πολλές από τις πτυχές της ζωής των Μινωιτών.

- Δεν ήταν οχυρωμένα.

Τα ανάκτορα ήταν η κατοικία του άρχοντα της ευρύτερης περιοχής, όπου συγκεντρωνόταν η παραγωγή και τα εμπορεύματα για να διατεθούν στο εσωτερικό του νησιού ή στο εξωτερικό. Ήταν επίσης κέντρα κατασκευής πολύτιμων αντικειμένων και καλλιτεχνημάτων, καθώς και θρησκευτικά κέντρα, όπου μαζευόταν πλήθος κόσμου με την ευκαιρία διαφόρων τελετών. Στα ανάκτορα δηλαδή ζούσε, κυκλοφορούσε και εργαζόταν μεγάλος αριθμός αξιωματούχων, υπαλλήλων και τεχνιτών.

3. Την εποχή των νέων ανακτόρων (1700-1450 π.Χ.) οι Μινωίτες κυριαρχούν με τα πλοία τους σε όλο το Αιγαίο. Η εμπορική δραστηριότητα που είχε ξεκινήσει από την προηγούμενη χιλιετία είναι τώρα πιο έντονη. Ιδιαίτερη ζήτηση σε όλο το Αιγαίο έχουν τα έργα της καλλιτεχνικής παραγωγής (μεταλλοτεχνία, λιθοτεχνία, κοσμηματοτεχνία). Μινωίτες έμποροι και ναυτικοί φαίνεται να απεικονίζονται σε αιγυπτιακούς τάφους προσφέροντας τέτοια έργα σε Αιγύπτιους αξιωματούχους με τους οποίους συναλλάσσονταν.

4. Οι Μινωίτες πίστευαν, βασικά, σε ένα σύμπλεγμα γυναικείων θεοτήτων οι οποίες έχουν άμεση σχέση με τη βλάστηση και τη διαδοχή των εποχών, την άνθηση και το μαρασμό, το θάνατο και την ανάσταση. Στα χρόνια της ακμής του μινωικού πολιτισμού δεν υπήρχαν στην Κρήτη μεγάλοι ναοί αλλά μόνο μικρά ανακτορικά ή οικιακά ιερά. Οι πιστοί αισθάνονται τη θεότητα σαν κάτι μυστηριακό, φευγαλέο και άπιαστο. Συχνά η λατρεία του θείου πραγματοποιείται και σε σπήλαια, όπως στο Δικταίο Άντρο, όπου οι πιστοί προσέφεραν μικρά ειδώλια που απεικόνιζαν τους ίδιους τους θεούς. Μεγάλη είναι η σημασία του ιερού δέντρου στη μινωική θρησκεία. Το κύριο ιερό δέντρο φαίνεται να είναι η ελιά. Από τα ζώα σημαντικό ρόλο παίζει στη μινωική θρησκεία ο ταύρος. Οι τελετές περιλάμβαναν χορούς και αγώνες, όπως τα ταυροκαθάψια. Το ιερατείο το αποτελούσαν κυρίως γυναίκες, αλλά υπήρχαν και άνδρες ιερείς. Επειδή δεν έχουν ακόμη αναγνωσθεί οι γραφές των Μινωιτών, μόνη πηγή πληροφόρησής μας για τη θρησκεία τους είναι τα έργα τέχνης που έφεραν στο φως οι ανασκαφές.

5. Την αρχή του μυκηναϊκού πολιτισμού σημαδεύουν οι πλούσιοι βασιλικοί τάφοι που ανέσκαψε στην ακρόπολη των Μυκηνών ο Ερρίκος Σλήμαν. Από την περίοδο των βασιλικών τάφων (1600-1450 π.Χ.) δεν έχουν διατηρηθεί σημαντικά κτίσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ανάκτορα. Τα πρώτα βεβαιωμένα ανακτορικά συγκροτήματα στη μυκηναϊκή Ελλάδα φαίνεται πως κτίζονται σχεδόν ταυτόχρονα γύρω στο 1400 π.Χ., όπως προκύπτει κυρίως από τις ανασκαφές στις Μυκήνες, την Τίρυνθα, την Πύλο και τη Θήβα. Με αυτά εισέρχεται ο μυκηναϊκός πολιτισμός στην ανακτορική του φάση που διήρκεσε δύο αιώνες, δηλαδή έως το 1200 π.Χ., οπότε τα ανάκτορα καταστρέφονται ή παρακμάζουν.

Β΄ Ομάδα

1. Αυστηρά ιεραρχημένη η μυκηναϊκή κοινωνία θυμίζει μια πυραμίδα, στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο άναξ. Αυτός, μαζί με την οικογένειά του, κατοικούσε στο ανάκτορο, το κέντρο εξουσίας της κάθε επικράτειας. Ακολουθούσαν στην ιεραρχία οι διάφοροι αυλικοί και το ιερατείο. Οι κάτοικοι της κάθε περιοχής αποτελούσαν τους δήμους. Οι δήμοι ήταν πολυάριθμοι, οργανωμένοι σε χωριά, γύρω από το διοικητικό κέντρο, το ανάκτορο. Ο δήμος γινόταν αντιληπτός ως ενιαία νομική υπόσταση, γεγονός που όπως τονίζεται στο παράθεμα προκαλεί έκπληξη, μιας και πρόκειται για μια αρκετά πρώιμη εποχή. Ο δήμος πληρώνει φόρους, που καταγράφονται λεπτομερώς, ενώ έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί όπως θέλει ορισμένες γαίες. Κύρια ενασχόλησή του είναι η παραγωγή αγροτικών προϊόντων, καθώς και η επεξεργασία του μαλλιού, η λειτουργία μονάδων υφαντουργίας, μεταλλουργίας και κεραμικών φούρνων. Θα ήταν επίσης υπεύθυνος για την εκτέλεση διάφορων αγγαρειών για λογαριασμό του ανακτόρου. Εκτός από τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους, οι πινακίδες με κείμενα σε Γραμμική γραφή Β μας παραδίδουν μια ανεξάντλητη σειρά από εξειδικευμένους τεχνίτες. Στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα βρίσκονται οι δούλοι.

2. Στην Κνωσό οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα πλήθος από πήλινες επιγραφές γραμμένες σε Γραμμική γραφή Β, οι οποίες χρονολογήθηκαν μετά το 1400 π.χ., περίοδο της υποτιθέμενης κατάληψης της Κρήτης από τους Μυκηναίους. Παρόμοιες επιγραφές βρέθηκαν και στη μεσσηνιακή Πύλο. Το 1952 οι Βρετανοί Μάικλ Βέντρις και Τζον Τσάντγουικ αποκρυπτογράφησαν τη γραφή των πινακίδων, τη Γραμμική Β. Τότε διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν ελληνική. Νεότερες ανασκαφές έφεραν στο φως πινακίδες με τη Γραμμική Β στη Θήβα, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στα Χανιά. Η γραφή των πινακίδων είναι συλλαβική, δηλαδή κάθε σύμβολο αποδίδει μια συλλαβή (πα, τα, ρο, μα, τι). Το ίδιο συμβαίνει και με τη Γραμμική γραφή Α της Κρήτης, η οποία ακόμη δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η Γραμμική γραφή Β είναι εξελιγμένη και τελειοποιημένη μορφή της Γραμμικής γραφής Α. Η προέλευση της Γραμμικής γραφής Β αποτέλεσε αντικείμενο πολλών συζητήσεων. Διαμορφώνονται δύο αντίθετες απόψεις: είτε η Γραμμική Β γεννήθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα και μεταφέρθηκε στην Κρήτη, είτε προήλθε από τη Γραμμική Α στην Κρήτη και αργότερα πέρασε στην Ελλάδα. Στα κείμενα των πινακίδων με Γραμμική γραφή Β καταγράφονται διάφορες εμπορικές-οικονομικές δραστηριότητες των ανακτόρων που αφορούν κυρίως τη διακίνηση γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων. Έμμεσα, όμως, τα ίδια αυτά κείμενα μας δίνουν πληροφορίες για τη διοικητική οργάνωση και τη θρησκευτική ζωή του μυκηναϊκού κόσμου. Η γνώση της γραφής στα μυκηναϊκά χρόνια ήταν προνόμιο μιας ομάδας εξειδικευμένων γραφέων που εργάζονταν στα γραφεία των ανακτορικών κέντρων. 

Και ίσως αυτός να ήταν ο λόγος για την εξαφάνιση της γραφής μετά την πτώση των ανακτόρων, γύρω στα 1200.

Η ιδιαίτερη σημασία αυτής της γραφής έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί την πρώτη βεβαιωμένη έγγραφη αποτύπωση της ελληνικής γλώσσας και πιστοποιεί τη στενή διασύνδεση του ελληνικού έθνους με τον χώρο της τωρινής εγκατάστασής του.

3. Περίπου το 1600 π.Χ., όταν μεγάλοι κυκλαδικοί οικισμοί καταστρέφονται από σεισμό, οι Κυκλάδες περνούν στη σφαίρα επιρροής της μινωικής Κρήτης, που γνωρίζει τότε τη μεγαλύτερη ακμή της. Μετά την καταστροφή των μινωικών ανακτόρων, γύρω στο 1450 π.Χ., στις Κυκλάδες κυριαρχούν οι Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα, που μεταδίδουν στα νησιά τα χαρακτηριστικά του δικού τους πολιτισμού στην τεχνολογία, την τέχνη και τη θρησκεία. Η καταστροφή των μινωικών ανακτόρων, εκτός αυτού της Κνωσού, που επιτρέπει τη σταδιακή κατάκτηση της Κρήτης από τους Μυκηναίους, οφείλεται επίσης -κατά πάσα πιθανότητα- σε σεισμό. Η εξασθένιση της πολιτικής και διοικητικής οργάνωσης που ξεκινούσε από τα ανάκτορα φαίνεται ότι έδωσε την ευκαιρία στους Μυκηναίους να καταλάβουν την Κνωσό. Οι Μυκηναίοι από την Κνωσό φαίνεται ότι κυριαρχούν σε ένα μεγάλο τμήμα της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης μέχρι το 1370 π.Χ., οπότε το ανάκτορο της Κνωσού καταστρέφεται οριστικά. Στη συνέχεια η Κρήτη αποτελεί επαρχία του μυκηναϊκού κόσμου διατηρώντας όμως ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

4. Την εποχή των νέων ανακτόρων (1700-1450 π.Χ.) οι Μινωίτες κυριαρχούν με τα πλοία τους σε όλο το Αιγαίο. Η εμπορική δραστηριότητα που είχε ξεκινήσει από την προηγούμενη χιλιετία είναι τώρα πιο έντονη. Ιδιαίτερη ζήτηση σε όλο το Αιγαίο έχουν τα έργα της καλλιτεχνικής παραγωγής (μεταλλοτεχνία, λιθοτεχνία, κοσμηματοτεχνία). Μινωίτες έμποροι και ναυτικοί φαίνεται να απεικονίζονται σε αιγυπτιακούς τάφους προσφέροντας τέτοια έργα σε Αιγύπτιους αξιωματούχους με τους οποίους συναλλάσσονταν. Μετά την κυριαρχία τους στην Κρήτης (1450 π.Χ.), οι Μυκηναίοι γίνονται θαλασσοκράτορες. Σε ολόκληρο τον χώρο του Αιγαίου και στα μικρασιατικά παράλια ιδρύουν αποικίες και εμπορικούς σταθμούς. Παράλληλα, για την αναζήτηση πρώτων υλών και αγορών ταξιδεύουν μέχρι την Εγγύς Ανατολή, τη νότια Ιταλία, τη Σικελία, την Ισπανία και φαίνεται να έχουν σποραδικές επαφές με την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Αποικίζουν συστηματικά την Κύπρο και έρχονται σε επαφή με το κράτος των Χετταίων. Τα αρχεία των Χετταίων ονομάζουν τους Μυκηναίους Αχιγιάβα (Αχαιούς) και τονίζουν ότι το βασίλειό τους είναι υπολογίσιμη ναυτική δύναμη.

Η εξάπλωση των Μυκηναίων είναι σαφώς ευρύτερη από την αντίστοιχη των Μινωιτών κι αυτό φανερώνει την έντονα επεκτατική διάθεσή τους. Μια τέτοια θαλάσσια εξάπλωση, άλλωστε, δε θα έγινε πάντα με ειρηνικό τρόπο. Ο Τρωικός πόλεμος απηχεί υπερπόντιες πολεμικές επιχειρήσεις της εποχής. Οι Μυκηναίοι, επομένως, σε αντίθεση με τους Μινωίτες, έχουν τη φιλοδοξία να κυριαρχήσουν στην περιοχή της δραστηριοποίησής τους και δε διστάζουν να καταφύγουν στις ένοπλες επεμβάσεις για να εκπληρώσουν τη φιλοδοξία τους αυτή.

1ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου

Ellen Henneke

1^ο Ενδεικτικό Διαγώνισμα Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου

Θέματα

Α΄ Ομάδα

(Από τις ακόλουθες πέντε ερωτήσεις επιλέγετε και απαντάτε τις τρεις)

1. Πότε σημειώνεται η εμφάνιση των πρώτων ανακτόρων του μινωικού πολιτισμού; Σε ποιες περιοχές βρίσκονταν τα πιο γνωστά; Πότε και γιατί οδηγηθήκαμε στην εποχή των δεύτερων ανακτόρων.

Μονάδες 4

2. Τι γνωρίζετε για τη υιοθέτηση γραφής και την εξέλιξή της στην Κρήτη;

Μονάδες 4

3. Να καταγράψετε τις πληροφορίες που γνωρίζετε για τη Γραμμική γραφή Β΄, σε ό,τι αφορά τα ακόλουθα ζητήματα: α) Που έχουν βρεθεί επιγραφές με αυτή τη γραφή; β) Ποιοι και πότε την αποκρυπτογράφησαν; γ) Τι οδήγησε στην εξαφάνισή της;

Μονάδες 4

4. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε στη μεταλλοτεχνία των Μυκηναίων.

Μονάδες 4

5. Να αναφέρετε γνωστούς «θολωτούς τάφους» και να περιγράψετε τη συνήθη μορφή τους.

Μονάδες 4

Β΄ Ομάδα

(Από τις ακόλουθες τέσσερις ερωτήσεις επιλέγετε και απαντάτε τις δυο)

1. Με τη βοήθεια του ακόλουθου κειμένου να αναφερθείτε στις διαφορές που εντοπίζετε ανάμεσα στην αρχιτεκτονική των Μινωιτών και την αρχιτεκτονική των Μυκηναίων. Τι θεωρείτε ότι φανερώνουν οι επιλογές αυτές για το χαρακτήρα των ανθρώπων του ενός και του άλλου πολιτισμού;

Μονάδες 4

«Ενώ η κρητική κοινωνία φαίνεται αφοσιωμένη στην ρευστή γοητεία της στιγμής, οι Έλληνες οικοδομούν για την αιωνιότητα: Βαριά πέτρινα οχυρώματα με πολυγωνική τοιχοδομία από ακατέργαστους ογκόλιθους στεφανώνουν τις κορυφές των υψωμάτων, πύλες σοφά προστατευμένες με προεξέχοντες πύργους αποκαλύπτουν το πολεμικό πνεύμα των κυρίαρχων δυναστειών. Στο κέντρο κάθε ακροπόλεως υψώνεται το συγκρότημα του βασιλικού ανακτόρου με την επίσημη αίθουσα του θρόνου, της οποίας ο ορθογώνιος τύπος, με την θερμαίνουσα εστία στη μέση, είναι η πιο χαρακτηριστική μορφή της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής (Μέγαρον). Στο μέγαρο, ο ηγεμών με τους υποτελείς του άρχοντες συγκεντρώνονται για τα κοινά τους γεύματα.»

Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, Χέρμαν Μπένγκστον, Εκδόσεις «Μέλισσα»

2. Τι οδήγησε στην πτώση του μινωικού πολιτισμού και τι στην πτώση του μυκηναϊκού; Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, το κοινό στοιχείο και στις δύο περιπτώσεις;
Μονάδες 4

3. Αντλώντας στοιχεία από το ακόλουθο κείμενο να αναφερθείτε στην κεραμική τέχνη των Μινωιτών.

Μονάδες 4

«Η λεγόμενο καμαραϊκή κεραμική πήρε το όνομά της από τη σπηλιά των Καμαρών στη νοτιοανατολική πλαγιά του όρους Γιούχτα, όπου βρέθηκαν το 1895 τα πρώτα πολύχρωμα μινωικά αγγεία. Πρόκειται για μια κατεξοχήν ανακτορική τέχνη, η οποία μπόρεσε να συνεχίσει τους πειραματισμούς της και να βρει την καλύτερη έκφρασή της μόνο στο περιβάλλον των ανακτόρων, στην Κνωσό, τη Φαιστό και σε μικρότερο βαθμό στα Μάλια. Η πλούσια πολύχρωμη διακόσμησή της, με κόκκινο, κίτρινο και λευκό χρώμα πάνω σε μαύρο βάθος, έγινε αντικείμενο λεπτομερών μορφολογικών μελετών, οι οποίες υπογράμμισαν την προτίμηση για τα περιδινούμενα θέματα (συστροφή, περιστροφή), το συνδυασμό γεωμετρικών κοσμημάτων και φυσιοκρατικών στοιχείων (άνθη, πέταλα, χταπόδια) που θα διατηρηθεί σε όλη της διάρκεια της ιστορίας της μινωικής κεραμικής.»

Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, Rene Treuil, Pascal Darcque, Jean-Claude Poursat, Gilles Touchais, Εκδόσεις Καρδαμίτσα

4. Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που ενώνουν τα διάφορα ελληνικά φύλα κατά τη μυκηναϊκή εποχή; Ποιο από αυτά θεωρείτε πιο σημαντικό και γιατί;

Μονάδες 4  

Ενδεικτικές απαντήσεις

Α΄ Ομάδα

1. Από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. ο πληθυσμός στην Κρήτη βαθμιαία αυξάνεται, η γεωργία και η κτηνοτροφία γίνονται πιο συστηματικές και οι κάτοικοι οργανώνονται σε μικρούς οικισμούς. Έτσι, μερικοί οικισμοί αποκτούν σιγά σιγά μεγαλύτερη έκταση και πλούτο από τους άλλους. Αυτή η εξέλιξη οδηγεί, γύρω στο 2000 π.Χ., στη μεγαλύτερη αλλαγή στην ιστορία του μινωικού πολιτισμού με την εμφάνιση των πρώτων ανακτόρων. Γύρω τους αναπτύσσονται μεγάλοι οικισμοί που μπορούν να χαρακτηριστούν πόλεις. Μέχρι σήμερα είναι γνωστά με βεβαιότητα τέσσερα τέτοια ανάκτορα, στην Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλια και τη Ζάκρο. Τα πρώτα ανάκτορα καταστρέφονται γύρω στο 1700 π.Χ. από σεισμό, αλλά ξαναχτίζονται πιο επιβλητικά. Η περίοδος των δεύτερων, νέων ανακτόρων (1700-1450 π.Χ) είναι αυτή της μεγαλύτερης ακμής του μινωικού πολιτισμού. 

2. Η ανάπτυξη του εμπορίου και η περίπλοκη διοικητική και κοινωνική οργάνωση οδήγησαν γύρω στο 1700 στη χρήση ενός συστήματος γραφής το οποίο αρχικά έμοιαζε με τα ιερογλυφικά, όπως αποδεικνύει ο δίσκος της Φαιστού. Λίγο αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται ένα νέο σύστημα γραφής, η Γραμμική Α. Η γραφή ήταν συλλαβική, δηλαδή κάθε σημείο αντιστοιχούσε σε μία συλλαβή, και υπήρξε το πρότυπο για την ανάπτυξη της μυκηναϊκής γραφής. Σημεία αυτής της γραφής έχουν βρεθεί κυρίως επάνω σε αγγεία ή χαραγμένα σε πινακίδες απογραφής εμπορευμάτων. Η γραφή όμως αυτή δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί.

3. Στην Κνωσό οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα πλήθος από πήλινες επιγραφές γραμμένες σε Γραμμική γραφή Β, οι οποίες χρονολογήθηκαν μετά το 1400 π.χ., περίοδο της υποτιθέμενης κατάληψης της Κρήτης από τους Μυκηναίους. Παρόμοιες επιγραφές βρέθηκαν και στη μεσσηνιακή Πύλο. Το 1952 οι Βρετανοί Μάικλ Βέντρις και Τζον Τσάντγουικ αποκρυπτογράφησαν τη γραφή των πινακίδων, τη Γραμμική Β. Τότε διαπιστώθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν ελληνική. Νεότερες ανασκαφές έφεραν στο φως πινακίδες με τη Γραμμική Β στη Θήβα, στις Μυκήνες, στην Τίρυνθα και στα Χανιά. Η γνώση της γραφής στα μυκηναϊκά χρόνια ήταν προνόμιο μιας ομάδας εξειδικευμένων γραφέων που εργάζονταν στα γραφεία των ανακτορικών κέντρων. Και ίσως αυτός να ήταν ο λόγος για την εξαφάνιση της γραφής μετά την πτώση των ανακτόρων, γύρω στα 1200.

4. Απαράμιλλης τέχνης είναι τα κοσμήματα από χρυσό, ασήμι ή από άλλα πολύτιμα υλικά. Από παρόμοια υλικά έχουν κατασκευαστεί και άλλα πολυτελή αντικείμενα, όπως σκεύη με ανάγλυφες παραστάσεις κυνηγιού ή ειδυλλιακές σκηνές –χρυσά κύπελλα του τάφου του Βαφειού–, ξίφη και εγχειρίδια στολισμένα με παρόμοιες εικόνες, οι χρυσές προσωπίδες των νεκρών βασιλιάδων που βρέθηκαν στους μυκηναϊκούς τάφους και άλλα. Όλα αυτά τα ανεπανάληπτα έργα τέχνης μαρτυρούν μεγάλο πλούτο, δύναμη και επικοινωνία των Μυκηναίων βασιλιάδων και ευγενών με τις χώρες της Ανατολής και της Αιγύπτου απ’ όπου προμηθεύονταν τα πολύτιμα υλικά.

5. Περίφημοι είναι επίσης οι μνημειακοί θολωτοί τάφοι, όπως ο «θησαυρός του Ατρέα» στις Μυκήνες, που θεωρήθηκε ως τάφος του Αγαμέμνονα, ο «τάφος της Κλυταιμνήστρας» και άλλοι. Από ένα μακρύ, πλαισιωμένο με λίθινους τοίχους διάδρομο, φθάνει κανείς στον κυκλικό θάλαμο που είναι χτισμένος με παρόμοιο τρόπο και έχει θολωτή οροφή. Μετά την ταφή, διάδρομος και θάλαμος σκεπάζονται με χώμα, ώστε ο τάφος έμοιαζε εξωτερικά με χαμηλό λόφο. Τέτοιοι τάφοι έχουν βρεθεί σε πολλά μυκηναϊκά κέντρα.

Β΄ Ομάδα

1. Τα ανάκτορα των Μινωιτών είναι μεγάλα συγκροτήματα κτιρίων, αποτελούνται δηλαδή από πολλές πτέρυγες δωματίων και είναι τα διοικητικά, οικονομικά, θρησκευτικά και καλλιτεχνικά κέντρα της περιοχής στην οποία βρίσκονται. Παρά τις επιμέρους διαφορές όλα τα μινωικά ανάκτορα έχουν τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: α) Έχουν προσανατολισμό στον άξονα Βορρά-Νότου. β) Έχουν μία ορθογώνια κεντρική αυλή. Γύρω της αναπτύσσονται οι πτέρυγες των δωματίων. γ) Ήταν πολυώροφα, είχαν μεγάλες κλίμακες, φωταγωγούς, σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης και αρκετοί χώροι τους έφεραν τοιχογραφίες. Από αυτές αντλούμε πλήθος πληροφοριών για πολλές από τις πτυχές της ζωής των Μινωιτών. δ) Δεν ήταν οχυρωμένα. Σε αντίθεση με τους Μινωίτες οι Μυκηναίοι χτίζουν τα μνημειακά ανάκτορά τους σε υψώματα –ακροπόλεις– τις οποίες οχυρώνουν με γιγαντιαία τείχη. Τα τείχη αυτά είναι γνωστά ως «κυκλώπεια» από τους τεράστιους ογκόλιθους που χρησιμοποιούνταν για το χτίσιμό τους. Τα βαριά αυτά πέτρινα οχυρώματα με την πολυγωνική τοιχοδομία και τους ακατέργαστους ογκόλιθους που κατασκευάζονται στις κορυφές των υψωμάτων, με πύλες που προστατεύονται από προεξέχοντες πύργους, φανερώνουν αφενός το πολεμικό πνεύμα των Μυκηναίων κι αφετέρου την πρόθεσή τους να διατηρηθούν τα έργα τους για πολλά χρόνια. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα έχουν πιο απλό σχέδιο από τα μινωικά. Αποτελούνται από έναν προθάλαμο που βλέπει στην αυλή και από το κύριο δωμάτιο, την αίθουσα του θρόνου, που έχει μεγάλη κυκλική θερμαίνουσα εστία στο κέντρο και είναι ο χώρος υποδοχής (τύπος μεγάρου). Γύρω υπάρχουν άλλοι δευτερεύοντες χώροι κατοικίας των ηγεμόνων.

Η απουσία οχυρώσεων, το πλήθος των τοιχογραφιών κι η αξιοποίηση των ανακτόρων ως κέντρων καλλιτεχνικής δημιουργίας φανερώνουν τον ειρηνικό χαρακτήρα των Μινωιτών και την αγάπη τους για την αισθητική απόλαυση. Στοιχεία που τους φέρνουν σε πλήρη αντίθεση με τον κατά βάση πολεμικό χαρακτήρα του μυκηναϊκού πολιτισμού, που τείνει προς το μνημειώδες και το εντυπωσιακό.

2.  Γύρω στο 1450 π.Χ. τα μινωικά ανάκτορα καταστρέφονται, πιθανόν από σεισμό, εκτός από αυτό της Κνωσού. Η εξασθένιση της πολιτικής και διοικητικής οργάνωσης που ξεκινούσε από τα ανάκτορα φαίνεται ότι έδωσε την ευκαιρία στους Μυκηναίους να καταλάβουν την Κνωσό. Οι Μυκηναίοι από την Κνωσό φαίνεται ότι κυριαρχούν σε ένα μεγάλο τμήμα της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης μέχρι το 1370 π.Χ., οπότε το ανάκτορο της Κνωσού καταστρέφεται οριστικά. Στη συνέχεια η Κρήτη αποτελεί επαρχία του μυκηναϊκού κόσμου διατηρώντας όμως ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Περίπου το 1200 π.Χ. παρατηρείται μια αιφνίδια κάμψη της μυκηναϊκής ισχύος. Ανάκτορα, ακροπόλεις και οικισμοί καταστρέφονται. Δε γνωρίζουμε με ακρίβεια τους λόγους που προκάλεσαν αυτή την καταστροφή. Άλλοι επιστήμονες την αποδίδουν σε μετακίνηση νέων ελληνικών φύλων (κάθοδος των Δωριέων), άλλοι σε εσωτερικές αναταραχές και άλλοι, τέλος, στην τρομακτική αναστάτωση που επικρατεί αυτή την περίοδο στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, με την πτώση του κράτους των Χετταίων και με τις επιθέσεις των λεγόμενων «λαών της θάλασσας» εναντίον της Αιγύπτου. Η αναστάτωση αυτή είχε ως συνέπεια την πτώση του μυκηναϊκού εμπορίου και τη σταδιακή παρακμή των μυκηναϊκών ανακτόρων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Μάλλον, όμως, η πτώση της μυκηναϊκής δύναμης οφείλεται σε ένα συνδυασμό και των τριών λόγων. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός έχασε την ισχύ του, δεν κατέρρευσε όμως τελειωτικά.

Κοινό στοιχείο που διακρίνει την πτώση και των δύο πολιτισμών είναι η εξασθένιση της πολιτικής και διοικητικής οργάνωσης, που επέτρεψε σε άλλους λαούς να παρέμβουν δυναμικά και να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τις περιοχές που προηγουμένως ήλεγχαν οι δύο αυτοί πολιτισμοί. Στην Κρήτη αυτό συμβαίνει λόγω της καταστροφής των ανακτόρων από σεισμό, ενώ στους Μυκηναίους αυτό προκύπτει λόγω της αυξανόμενης οικονομικής κρίσης.

3. Ο γρήγορος κεραμικός τροχός που έχει καθιερωθεί διευκολύνει την ταχύτερη κατασκευή των πήλινων αγγείων που είναι κομψά και έχουν ποικίλα σχήματα. Τα ωραιότερα αγγεία αυτής της εποχής στη μινωική Κρήτη είναι τα πολύχρωμα καμαραϊκά, που οφείλουν την ονομασία τους στο σπήλαιο των Καμαρών, όπου πρωτοβρέθηκαν το 1895. Κατασκευάζονταν στα εργαστήρια των μεγάλων ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού και σε μικρότερο βαθμό στα Μάλια. Τα καμαραϊκά αγγεία εξάγονταν σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Διακοσμούνταν συνήθως με πολύπλοκα καμπυλόγραμμα σχέδια γεμάτα φαντασία και σπανιότερα με θέματα από το ζωικό και φυτικό κόσμο. Η διακόσμησή τους είναι πολύχρωμη, με κόκκινο, κίτρινο και λευκό χρώμα πάνω σε μαύρο βάθος. Οι Μινωίτες φαίνεται να προτιμούν τα περιδινούμενα θέματα, τα γεωμετρικά κοσμήματα, αλλά και φυσιοκρατικά στοιχεία, όπως είναι τα άνθη, τα πέταλα και τα χταπόδια.

4. Τα στοιχεία που ένωναν τα διάφορα ελληνικά φύλα κατά τη μυκηναϊκή εποχή ήταν πολλά. Σε γενικές γραμμές ήταν ίδια με εκείνα που ένωναν τους Έλληνες των ιστορικών χρόνων. Ως πρώτα και ισχυρότερα θα πρέπει να θεωρήσουμε την κοινή γλώσσα –μαρτυρημένη με τα αρχαιότερα ελληνικά κείμενα σε Γραμμική γραφή Β– καθώς επίσης και την κοινή θρησκεία και τις μεταθανάτιες δοξασίες, όπως τις ανιχνεύουμε μέσα από τα έθιμα και τις πρακτικές ταφής. Ένα πρόσθετο συνεκτικό στοιχείο αποτελούσε η ομοιομορφία στην κοινωνικοπολιτική οργάνωση και τους θεσμούς. Ως φυσικό αποτέλεσμα των παραπάνω δεσμών και μέσα από τις συνεχείς συναλλαγές ανάμεσα στα διάφορα μυκηναϊκά κέντρα, δημιουργήθηκε ένας ενιαίος πολιτισμός, ο πολιτισμός της μυκηναϊκής κοινής.

Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, στοιχείο είναι αυτό της κοινής γλώσσας, εφόσον επιτρέπει πιο αποτελεσματικά τη διαμόρφωση μιας ενιαίας ταυτότητας και καθιστά εμφανέστερη τη διάκριση από τους γειτονικούς λαούς. Μέσω της γλώσσας, δηλαδή, οι πολίτες δημιουργούν ένα συνεκτικό πλαίσιο κοινών αντιλήψεων και αποκτούν μια ξεκάθαρη αίσθηση πως αποτελούν μια ενιαία εθνότητα.