Τέλλος Άγρας «Αμάξι στη βροχή»

Tom Mc Nemar

Τέλλος Άγρας «Αμάξι στη βροχή»

Η ποίηση του Τέλλου Άγρα κινήθηκε συχνά ανάμεσα στα μικρά, φθαρτά πράγματα της καθημερινής ζωής, που παίρνουν, όπως και στο ποίημά μας, την προέκταση συμβόλων.

Ώρα, προσμένει μοναχή

η άμαξα, κάτω απ’ τη βροχή,

και δεν τη μέλει·

κι είναι σα να την τυραννά

πιότερο η ξένη γειτονιά

που δεν τη θέλει.

Τ’ αλογατάκια της, σιμά,

κάτω απ’ τον ίδιο μουσαμά

κάνουν καρτέρι·

στον τόπο αυτόν, το θλιβερό,

πράμα δε μένει από καιρό,

να το ‘χουν ταίρι.

Γρίλιες δεν είναι, μήτε αυλές

περικοκλάδες βαθουλές·

δεν έμειν’ ένα

απ’ τα φανάρια στη σειρά

με τα δυο μπρούτζινα φτερά,

τα σταυρωμένα.

Τ’ ανώφλια επέσαν κι οι αγκωνές

κι οι ανεμοπέραστες, στενές,

οι γαλαρίες·

κι έφυγαν έντρομες, πολλές,

κι οι θύμησες, σαν τις καλές,

σεμνές κυρίες.

Άδεια βιτόρια και φτωχή,

πάρε μου εμένα την ψυχή,

πάρε με εμένα

για ταξιδιώτη σου: κι ευθύς

πάμε, όθε κίνησες να ‘ρθείς:

στα Περασμένα.

αγκωνή: αγκωνάρι, γωνία.

γαλαρία: (λέξη ιταλική) α) μακριά στοά σπιτιού, κυρίως μεγάρου β) στεγασμένος εξώστης που είχε συνήθως ολόγυρα τζάμια και χρησίμευε ως διάδρομος.

βιτόρια: τύπος ιππήλατης άμαξας.

Ώρα, προσμένει μοναχή

η άμαξα, κάτω απ’ τη βροχή,

και δεν τη μέλει·

κι είναι σα να την τυραννά

πιότερο η ξένη γειτονιά

που δεν τη θέλει.

Η εικόνα που λειτουργεί ως το αρχικό ερέθισμα για τη σύνθεση του ποιήματος είναι αυτή μιας ιππήλατης άμαξας κάτω απ’ τη βροχή. Η προσωποποιημένη άμαξα παρουσιάζεται να περιμένει για ώρα μόνη της μες στη βροχή τον ερχομό κάποιου επιβάτη, χωρίς εντούτοις να είναι αυτή η πολύωρη αναμονή που την απασχολεί. Εκείνο που κυρίως βασανίζει την μοναχική άμαξα είναι η ξένη -η εκσυγχρονισμένη- γειτονιά που μοιάζει να μη θέλει την διατήρηση στοιχείων του παρελθόντος, όπως ακριβώς είναι οι ιππήλατες άμαξες.

Μέσα από τη μελαγχολική εικόνα της μοναχικής άμαξας που υπομένει τη βροχή, ο ποιητής αποδίδει, βέβαια, περισσότερο δικά του συναισθήματα και προσωπικούς του προβληματισμούς. Αναγνωρίζει, δηλαδή, στην άμαξα, που συμβολίζει μια περασμένη εποχή, τον ίδιο του τον εαυτό και τη δική του δυσκολία να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα του καιρού του και στις ποικίλες αλλαγές που έχουν επέλθει. Η αγωνιώδης αίσθηση της άμαξας πως βρίσκεται σε μια «ξένη» γειτονιά που δεν επιθυμεί πια την παρουσία της, αντανακλά επί της ουσίας την αγωνία του ποιητή πως βρίσκεται σ’ έναν σημαντικά αλλαγμένο κόσμο, στον οποίο ο ίδιος δεν έχει θέση.

Η παρομοίωση (4^ος – 5^ος στίχος) «κι είναι σα να την τυραννά / πιότερο η ξένη γειτονιά», μας αποκαλύπτει, επομένως, το πώς ο αισθάνεται ο ποιητής και τι είναι αυτό που κυρίως τον απασχολεί. Η μελαγχολική του διάθεση, που ενισχύεται από το βροχερό σκηνικό, πηγάζει από την αίσθησή του πως βρίσκεται σ’ έναν κόσμο ξένο για εκείνον.

Τ’ αλογατάκια της, σιμά,

κάτω απ’ τον ίδιο μουσαμά

κάνουν καρτέρι·

στον τόπο αυτόν, το θλιβερό,

πράμα δε μένει από καιρό,

να το ‘χουν ταίρι.

Πλάι στην άμαξα, κάτω απ’ τον ίδιο προστατευτικό μουσαμά, στέκουν και περιμένουν τα αλογάκια της άμαξας, που, όπως κι αυτή, δεν έχουν καμία ουσιαστική απασχόληση μέχρι να φανεί κάποιος πελάτης που θα θελήσει να χρησιμοποιήσει τις υπηρεσίες τους. Στέκουν και περιμένουν, χωρίς τα ίδια να έχουν συναίσθηση πόσο αταίριαστα είναι με τα υπόλοιπα στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου. Σ’ αυτόν το θλιβερό, όπως τον χαρακτηρίζει ο ποιητής, τόπο, δεν έχει απομείνει εδώ και καιρό τίποτε που να ταιριάζει σε αυτά∙ τίποτε που να ανήκει στην ίδια εποχή με αυτά.

Τα αλογάκια της άμαξας είναι απομεινάρια ενός αλλοτινού καιρού και δεν έχουν πια ουσιαστική χρησιμότητα, όπως είχαν κάποτε. Από τη στιγμή που οι πολίτες χρησιμοποιούσαν για τις μεταφορές τους τα αυτοκίνητα, το τραμ ή το τρένο, δεν υπήρχε πια η ανάγκη να καταφεύγουν στις ιππήλατες άμαξες, με αποτέλεσμα τα αλογάκια αυτά να θυμίζουν μια παλιά εποχή και να χρησιμοποιούνται ελάχιστα. Μόνο νοσταλγοί του παλιού καιρού ή όσοι ήθελαν να δουν την πόλη ως τουρίστες, πηγαίνοντας βόλτα μ’ ένα μεταφορικό μέσο του παρελθόντος επέλεγαν πια την άμαξα.

Ο ποιητής αναγνωρίζει στα αλογατάκια της άμαξας τον εαυτό του, αφού κι εκείνος αισθάνεται παράταιρος και αποξενωμένος απ’ τον τελείως αλλαγμένο κόσμο της εποχής του, που διόλου δεν θυμίζει πια το ωραίο και φιλόξενο περιβάλλον των χρόνων του παρελθόντος∙ των χρόνων της νεανικής του ηλικίας.   

Γρίλιες δεν είναι, μήτε αυλές

περικοκλάδες βαθουλές·

δεν έμειν’ ένα

απ’ τα φανάρια στη σειρά

με τα δυο μπρούτζινα φτερά,

τα σταυρωμένα.

Ο ποιητής έχοντας χαρακτηρίσει τον τόπο που αντικρίζει γύρω του θλιβερό κι έχοντας επισημάνει πως δεν έχει απομείνει τίποτε πια από την εποχή που τα αλογάκια της άμαξας αποτελούσαν αρμονικό κομμάτι του αστικού χώρου, έρχεται σε αυτή τη στροφή να υποδείξει κάποιες από τις σχετικές αλλαγές. Πλέον στα παράθυρα των σπιτιών δεν υπάρχουν οι γραφικές και όμορφες ξύλινες γρίλιες, ενώ μαζί τους έχουν χαθεί κι οι παραδοσιακές αυλές των σπιτιών με τις πυκνές περικοκλάδες, που δημιουργούσαν μια φιλόξενη και αισθητικώς φροντισμένη εικόνα. Στην πολυάνθρωπη πόλη τα παραδοσιακά σπίτια έχουν αντικατασταθεί από πολυώροφα κτήρια, στα οποία δεν υπάρχει χώρος για εσωτερικές αυλές και όμορφους κήπους.

Κάθε μέριμνα για την καλαισθησία του αστικού τοπίου έχει χαθεί στον διαρκώς εκσυγχρονιζόμενο αυτό τόπο, όπου κύριο ζητούμενο είναι το πρακτικό και το αξιοποιήσιμο. Έτσι, μαζί με τις αυλές και τις περικοκλάδες, χάθηκαν και τα παλιά εκείνα φανάρια που φώτιζαν τους δρόμους και τα οποία ήταν διακοσμημένα με δυο σταυρωμένα μπρούτζινα φτερά. Τώρα οι λάμπες του δρόμου δεν έχουν καμία διακοσμητική αξία, μόνο μια πρακτική χρησιμότητα.  

Τ’ ανώφλια επέσαν κι οι αγκωνές

κι οι ανεμοπέραστες, στενές,

οι γαλαρίες·

κι έφυγαν έντρομες, πολλές,

κι οι θύμησες, σαν τις καλές,

σεμνές κυρίες.

Οι αλλαγές του σύγχρονου τοπίου δεν σταματούν όμως εκεί, καθώς πέρα από τις γρίλιες και τις αυλές, δεν υπάρχουν πια μήτε τα διακοσμητικά ξύλινα ή μαρμάρινα επιστεγάσματα στις πόρτες των σπιτιών -ανώφλια-, όπως και οι κομψές αγκωνές∙ οι με άρτιο τρόπο κοσμημένες γωνίες στο πάνω μέρος των κτηρίων και των σπιτιών. Ενώ, έχουν χαθεί κι οι στενές εκείνες στοές -γαλαρίες- απ’ τις οποίες περνούσε ο άνεμος κι οι οποίες προσέδιδαν μια ιδιαίτερη ομορφιά στα παλιά σπίτια. Μαζί με όλα αυτά τα κοσμητικά στοιχεία έχουν φύγει έντρομες πολλές -προσωποποιημένες εδώ- αναμνήσεις από τη γοητεία του παρελθόντος, που με πολλή επιμέλεια φρόντιζε για την αισθητική εικόνα του αστικού τοπίου. Έχουν φύγει έντρομες οι μνήμες του παρελθόντος, όπως ακριβώς έχουν φύγει κι οι σεμνές και καλές κυρίες του παρελθόντος, που με τη φροντισμένη τους εμφάνιση συμπλήρωναν αρμονικά το χώρο και δημιουργούσαν μια εξαίρετη εικόνα χάριτος και κομψότητας.

Ο ποιητής με θλίψη διαπιστώνει την αλλοίωση του αστικού περιβάλλοντος απ’ το οποίο απουσιάζουν πια όλα εκείνα τα στοιχεία που διασφάλιζαν την ομορφιά και τη γοητεία του. Ό,τι κάποτε ήταν γεμάτο κομψότητα και θελκτική αρμονία, μοιάζει τώρα ξένο, ψυχρό και αφιλόξενο. Η αισθητικώς άρτια πόλη που γνώρισε και αγάπησε ο ποιητής δεν υπάρχει πια.

Άδεια βιτόρια και φτωχή,

πάρε μου εμένα την ψυχή,

πάρε με εμένα

για ταξιδιώτη σου: κι ευθύς

πάμε, όθε κίνησες να ‘ρθείς:

στα Περασμένα.

Απογοητευμένος, λοιπόν, ο ποιητής από το τόσο γρήγορα αλλαγμένο περιβάλλον που αντικρίζει γύρω του και παρακινημένος από την αίσθηση πως πια δεν ανήκει σ’ αυτή την ψυχρή εποχή, στρέφεται προς την άδεια άμαξα και της ζητά να πάρει μαζί της την ψυχή του∙ της ζητά να πάρει ως ταξιδιώτη της εκείνον και να τον μεταφέρει εκεί απ’ όπου η ίδια ξεκίνησε, από το εξιδανικευμένο παρελθόν. Η επίκληση του ποιητή προς την άμαξα -σχήμα αποστροφής- φανερώνει πως η συναισθηματική του κατάσταση δεν διακρίνεται από μια παροδική μελαγχολική διάθεση, αλλά από μια γνήσια αίσθηση αποξένωσης από το περιβάλλον και την εποχή του. Ο ποιητής πραγματικά δεν μπορεί να προσαρμοστεί στα δεδομένα του καιρού του και επιθυμεί να επιστρέψει στα Περασμένα, σε μια εποχή όπου ένιωθε πιο ευτυχής και πιο σίγουρος για τη θέση του στον κόσμο.

Αν κρίνουμε, άλλωστε, από τα επίθετα που αποδίδει στην άμαξα, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς αισθάνεται. Ο χαρακτηρισμός «άδεια» που απευθύνεται ως προσφώνηση στην βιτόρια -στην άμαξα-, αποκαλύπτει περισσότερο το συναισθηματικό κενό του ίδιου του ποιητή, που βιώνει μια αίσθηση απουσίας σκοπού και προσανατολισμού στη ζωή του. Αντιστοίχως και το επίθετο «φτωχή» που επισημαίνει το πόσο έρημη και αποκομμένη από το περιβάλλον της είναι η άμαξα, αποδίδει κυρίως το αίσθημα του ποιητή για τον εαυτό του και τη ζωή του. Αταίριαστος με τον σύγχρονο κόσμο και χωρίς ικανά συναισθηματικά ερείσματα, ο ποιητής νιώθει μόνος, αποξενωμένος, δίχως κάποιο συγκεκριμένο στόχο που να προσδίδει νόημα στη ζωή του.

Η άμαξα που με την παρουσία της έφερε στη μνήμη του ποιητή εικόνες από το παρελθόν, από τα ειδυλλιακά εκείνα «Περασμένα», τρέπεται αίφνης στο μέσο διαφυγής του ποιητή. Στο μέσο εκείνο που θα του προσφέρει την επιδιωκόμενη λύτρωση και θα τον επιστρέψει στη μόνη εποχή που ο ίδιος ένιωθε ευτυχισμένος και πίστευε πως μπορούσε να υπάρξει αρμονικά δεμένος με το γύρω χώρο και τους άλλους ανθρώπους.

Η τάση φυγής του ποιητή κι η νοσταλγική -έστω κι αν είναι ανέφικτη- επιθυμία επιστροφής στην ξεχωριστή και πιο θερμή περίοδο του εξιδανικευμένου παρελθόντος, φανερώνει τον ψυχικό του κάματο και την αδυναμία προσαρμογής στην πραγματικότητα της συγκαιρινής του ζωής. Πρόκειται, δηλαδή, για στοιχεία που χαρακτηρίζουν γενικότερα τους ποιητές της πρώτης δεκαετίας του μεσοπολέμου, τους λεγόμενους νεοσυμβολιστές, που γίνονται εκφραστές τραυματικών συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων.

Ερωτήσεις

1. Να ερμηνεύσετε το ποίημα, αφού επισημάνετε:

α) το χώρο μέσα στον οποίο τοποθετείται η άμαξα (στροφ. 1-2).

Η άμαξα τοποθετείται στο πολλαπλώς αλλαγμένο αστικό τοπίο, το οποίο έχει σε τέτοιο βαθμό εκσυγχρονιστεί, ώστε εκείνη μοιάζει εντελώς περιττή και παρωχημένη. Με την αναφορά, άλλωστε, πως είναι μοναχή της και πως περιμένει κάτω απ’ τη βροχή, μέσα σε μια «ξένη» γειτονιά, που δεν τη θέλει, γίνεται φανερό πως η άμαξα δεν έχει πλέον θέση στον σύγχρονο αυτό χώρο.

β) Τις αλλαγές που έχουν γίνει σ’ αυτό το χώρο (στροφ. 3-4).

Πλέον στα παράθυρα των σπιτιών δεν υπάρχουν οι γραφικές και όμορφες ξύλινες γρίλιες, ενώ μαζί τους έχουν χαθεί κι οι παραδοσιακές αυλές των σπιτιών με τις πυκνές περικοκλάδες, που δημιουργούσαν μια φιλόξενη και αισθητικώς φροντισμένη εικόνα. Στην πολυάνθρωπη πόλη τα παραδοσιακά σπίτια έχουν αντικατασταθεί από πολυώροφα κτήρια, στα οποία δεν υπάρχει χώρος για εσωτερικές αυλές και όμορφους κήπους.

Κάθε μέριμνα για την καλαισθησία του αστικού τοπίου έχει χαθεί στον διαρκώς εκσυγχρονιζόμενο αυτό τόπο, όπου κύριο ζητούμενο είναι το πρακτικό και το αξιοποιήσιμο. Έτσι, μαζί με τις αυλές και τις περικοκλάδες, χάθηκαν και τα παλιά εκείνα φανάρια που φώτιζαν τους δρόμους και τα οποία ήταν διακοσμημένα με δυο σταυρωμένα μπρούτζινα φτερά. Τώρα οι λάμπες του δρόμου δεν έχουν καμία διακοσμητική αξία, μόνο μια πρακτική χρησιμότητα. 

Δεν υπάρχουν πια μήτε τα διακοσμητικά ξύλινα ή μαρμάρινα επιστεγάσματα στις πόρτες των σπιτιών -ανώφλια-, όπως και οι κομψές αγκωνές∙ οι με άρτιο τρόπο κοσμημένες γωνίες στο πάνω μέρος των κτηρίων και των σπιτιών. Ενώ, έχουν χαθεί κι οι στενές εκείνες στοές -γαλαρίες- απ’ τις οποίες περνούσε ο άνεμος κι οι οποίες προσέδιδαν μια ιδιαίτερη ομορφιά στα παλιά σπίτια. Μαζί με όλα αυτά τα κοσμητικά στοιχεία έχουν φύγει έντρομες πολλές -προσωποποιημένες εδώ- αναμνήσεις από τη γοητεία του παρελθόντος, που με πολλή επιμέλεια φρόντιζε για την αισθητική εικόνα του αστικού τοπίου. Έχουν φύγει έντρομες οι μνήμες του παρελθόντος, όπως ακριβώς έχουν φύγει κι οι σεμνές και καλές κυρίες του παρελθόντος, που με τη φροντισμένη τους εμφάνιση συμπλήρωναν αρμονικά το χώρο και δημιουργούσαν μια εξαίρετη εικόνα χάριτος και κομψότητας.

γ) Το νόημα της επίκλησης του ποιητή (στροφ. 5).

Η επίκληση του ποιητή προς την άμαξα -σχήμα αποστροφής- φανερώνει πως η συναισθηματική του κατάσταση δεν διακρίνεται από μια παροδική μελαγχολική διάθεση, αλλά από μια γνήσια αίσθηση αποξένωσης από το περιβάλλον και την εποχή του. Ο ποιητής πραγματικά δεν μπορεί να προσαρμοστεί στα δεδομένα του καιρού του και επιθυμεί να επιστρέψει στα Περασμένα, σε μια εποχή όπου ένιωθε πιο ευτυχής και πιο σίγουρος για τη θέση του στον κόσμο.

2. Με βάση την παραπάνω ερμηνεία, να επιβεβαιώσετε την άποψη που διατυπώνεται στο εισαγωγικό σημείωμα.

Η ποιητική τέχνη είναι σε θέση και τα πιο απλά πράγματα να τα μετατρέψει και να τα κάνει να λειτουργήσουν ως σύμβολα. Μια παλιά λ.χ. άμαξα με άλογα μπορεί να γίνει σύμβολο που να εκφράζει το χρώμα, την ατμόσφαιρα, την ιδιαιτερότητα και το διαφορετικό τρόπο ζωής αλλοτινών και περασμένων εποχών. Ο ποιητής, μέσα από αυτό το απλοϊκό σύμβολο, μπορεί να εκφράσει τη νοσταλγία του για το ξεχωριστό χρώμα άλλων εποχών, την αποστροφή του για τη δική του εποχή ή ακόμη και ένα είδος ρομαντικής-λυρικής ουτοπίας που δηλώνεται ως τάση φυγής και, τελικά, ανέφικτης επιστροφής στο παρελθόν.

3. Το ποίημα ακολουθεί τις βασικές αρχές του συμβολισμού;

Ο συμβολισμός. Εμφανίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία ως αντίδραση στη ρομαντική ποίηση και στη νατουραλιστική πεζογραφία. Οι αρχές του μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:

1) Το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο.

Ό,τι ενδιαφέρει τον ποιητή στο συγκεκριμένο ποίημα είναι να μεταδώσει κυρίως την αίσθησή του πως ο κόσμος γύρω του έχει αλλάξει δραστικά, χάνοντας τη γοητεία των περασμένων χρόνων, και την επιθυμία του να επιστρέψει στο εξιδανικευμένο παρελθόν. Το περιεχόμενο, άρα, είναι εξαιρετικά περιορισμένο, αφού έμφαση δίνεται στην απόδοση της νοσταλγικής του διάθεσης και στη δήλωση εκείνων των στοιχείων του παρελθόντος που δεν συναντά πια κανείς στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον.

2) Βασικά στοιχεία του ποιήματος είναι η μουσικότητα και η υποβλητικότητα. Αυτό σημαίνει πως ο ποιητής προσπαθεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις δίνοντας στο ποίημά του έναν τόνο μουσικό, που εξαρτάται από την ακουστική ποιότητα των λέξεων και την κατάλληλη τοποθέτησή τους.

Η υποβλητικότητα του ποιήματος υπηρετείται από τις μελαγχολικές εικόνες που καταγράφονται σε αυτό, όπως είναι αυτή της άμαξας που προσμένει μοναχή κάτω απ’ τη βροχή. Ενώ, ενισχύεται από τη συχνή χρήση λέξεων που αποδίδουν ένα αίσθημα μοναξιάς και αποξένωσης: μοναχή, ξένη, επέσαν, έφυγαν, άδεια, φτωχή κ.ά., καθώς κι από τη δραματική επίκληση του ποιητή στο κλείσιμο του ποιήματος που ζητά με αγωνία από την άδεια άμαξα να πάρει μαζί της την ψυχή του.

Η μουσικότητα του ποιήματος επιτυγχάνεται με τη χρήση του μέτρου -ιαμβικό-, της ομοιοκαταληξίας -ζευγαροπλεχτή-, αλλά και της αρμονικής εναλλαγής σύντομων στίχων -οχτασύλλαβων και πεντασύλλαβων. 

3) Υπάρχει συσχέτιση αντικειμένων και ψυχικών καταστάσεων· τα αντικείμενα δηλαδή εκφράζουν τις ψυχικές καταστάσεις, γίνονται σύμβολά τους.

Η μοναχή άμαξα με τα άλογά της γίνεται σύμβολο της περασμένης ειδυλλιακής εποχής που τόσο νοσταλγεί ο ποιητής και, υπό μία έννοια, φανερώνει το πώς αντιλαμβάνεται ο ποιητής τον ίδιο του τον εαυτό∙ ως παράταιρο απομεινάρι μιας χαμένης εποχής.

Η βροχή προσδίδει στο ποίημα τη μελαγχολική εκείνη διάθεση του ποιητή και συμβολίζει έτσι τη βαρυθυμία του και τη διάθεση φυγής που τον χαρακτηρίζει.

Τα διάφορα κοσμητικά στοιχεία που έχουν «πέσει» κι έχουν χαθεί, συμβολίζουν το αίσθημα παρακμής που διακρίνει τον σύγχρονο κόσμο.

Οι συμβολιστές, επίσης, εισάγουν το χαμηλόφωνο και ιδιαίτερα μουσικό τόνο στην ποίησή τους και γίνονται εκφραστές κυρίως τραυματικών συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων. Παρατηρούμε, άλλωστε, στο ποίημα του Άγρα την αναφορά σε απλά καθημερινά πράγματα και σε μια προσωπική του συναισθηματική διάθεση, χωρίς την πρόθεση διατύπωσης υψηλών νοημάτων ή την καταγραφή ηρωικών καταστάσεων. Πρόκειται για ένα ποίημα χαμηλών τόνων που αποδίδει με λιτότητα τη νοσταλγική διάθεση του δημιουργού του.

4. Εκφράζει το ποίημα μια διάθεση μελαγχολίας και παρακμής; Να υποστηρίξετε την άποψή σας.

Στο ποίημα είναι διάχυτη η διάθεση μελαγχολίας του ποιητή, όπως προκύπτει από την εικόνα της μοναχής άμαξας μέσα στη βροχή, αλλά και από τα επίθετα που χρησιμοποιεί ο ποιητής προκειμένου να χαρακτηρίσει τον περιβάλλοντα χώρο, καθώς και την άμαξα: θλιβερός, άδεια, φτωχή. Ενώ, η επίκλησή του στην τελευταία στροφή, όπου ζητά επιτακτικά από την άμαξα να τον πάρει και να τον πάει στα Περασμένα, καθιστά εμφανή την απροθυμία του να παραμείνει σ’ αυτόν τον «θλιβερό» τόπο που δεν έχει να του προσφέρει καμία δυνατότητα ευτυχίας.

Αντιστοίχως, οι στροφές που αναφέρονται στις ποικίλες αλλαγές που έχουν επέλθει στο αστικό τοπίο, κι ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής αποδίδει την απώλεια των καλαίσθητων στοιχείων του παρελθόντος -δεν έμειν’ ένα, επέσαν, έφυγαν έντρομες- υποδηλώνει την αίσθησή του πως ο χώρος γύρω του βρίσκεται σε μια πορεία παρακμής. Ακριβώς στις αλλαγές που άλλοι θα έβλεπαν πρόοδο, ο ποιητής αναγνωρίζει σημεία παρακμής, καθώς διαπιστώνει πως θυσιάζεται η αισθητική μέριμνα για την όψη της πόλης του και μια γενικότερη αδιαφορία για όλα εκείνα τα στοιχεία που κάποτε της προσέδιδαν γοητεία και την καθιστούσαν ξεχωριστή.   

Στίχος & Ομοιοκαταληξία

Το ποίημα συντίθεται σε εξάστιχες στροφές με σταθερή εναλλαγή οκτασύλλαβων και πεντασύλλαβων στίχων, ιαμβικού μέτρου. Ενώ η ομοιοκαταληξία είναι ζευγαροπλεχτή.  

[8] Άδεια βιτόρια και φτωχή, [α]

[8] πάρε μου εμένα την ψυχή, [α]

[5] πάρε με εμένα                [β]

[8] για ταξιδιώτη σου: κι ευθύς [γ]

[8] πάμε, όθε κίνησες να ‘ρθείς: [γ]

[5] στα Περασμένα.                [β]

Ο ίαμβος βασίζεται σε σχήματα δύο συλλαβών, όπου υπάρχει εναλλαγή μιας άτονης συλλαβής με μια τονισμένη, χωρίς ο μετρικός τονισμός να συμπίπτει κατ’ ανάγκη με τον γραμματικό.

Ά / δεια / βι / τό / ρια / και / φτω / χή

Τέλλος Άγρας (1899-1944)

Φιλολογικό ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ιωάννου. Γεννήθηκε στην Καλαμπάκα και ύστερα από μεταθέσεις του πατέρα του, που ήταν εκπαιδευτικός, κατέληξε στην Αθήνα, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο. Σπούδασε Νομικά κι εργάστηκε από το 1927 στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Εκτός από τις μεταφράσεις, που κατά καιρούς δημοσίευσε, καλλιέργησε με επιτυχία την ποίηση και την κριτική. Στην ποίησή του, που μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο σημαντική μετά την ποίηση του Καρυωτάκη, ζωντανεύει η ζωή της Αθήνας του μεσοπολέμου, κοιταγμένη μέσα από τα ευαίσθητα μάτια ενός ποιητή. Εκτός από την ποίησή του, σημαντική θέση στα ελληνικά γράμματα κατέχει και το κριτικό του έργο, που είναι μεγάλο σε έκταση και ποικιλία και περιλαμβάνει κριτικά μελετήματα, δοκίμια, αισθητικές αναλύσεις κειμένων, άρθρα στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, βιβλιοκρισίες, προλόγους σε βιβλία, συνεντεύξεις κτλ. Το κριτικό του έργο ήταν διάσπαρτο σε διάφορα περιοδικά κι εφημερίδες και από το 1981 άρχισε να συγκεντρώνεται σε τόμους. Το έργο του: α) Ποίηση: Τα βουκολικά και τα εγκώμια (1934), Καθημερινές (1940), Τριαντάφυλλα μιανής ημέρας (1965). β) Κριτική: Κριτικά τόμ. Α΄, Β΄ και Γ' (1981).

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Υπερβαίνοντας τα στερεότυπα

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Υπερβαίνοντας τα στερεότυπα

Οι Παραολυμπιακοί αγώνες είναι ένα από τα μεγαλύτερα αθλητικά γεγονότα, ενώ αποτελούν και μια μεγάλη διοργάνωση με πολλές συμμετοχές. Προσφέρουν υψηλού επιπέδου θέαμα, ενώ ταυτόχρονα έχουν τεράστια αξία παραδειγματισμού, καθώς και ιδιαίτερη βαρύτητα για τα ιδεώδη του αθλητισμού με ανεκτίμητη εκπαιδευτική σημασία. Η συμμετοχή του κόσμου στους Παραολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας ήταν μεγάλη, ενώ διαπιστώνουμε και αλλαγή της κοινωνικής αντιμετώπισης της αναπηρίας.

Ας εξετάσουμε, όμως, την πραγματικότητα πριν από τους Παραολυμπιακούς Αγώνες. Τότε η παρουσίαση των ατόμων με αναπηρία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν αποσπασματική. Επίσης, υπήρχε πολύ μικρή παρουσίαση στις εφημερίδες και στην τηλεόραση και με έντονο τρόπο γινόταν η προβολή στερεοτύπων, αφού στο μεγαλύτερο ποσοστό τους οι ειδήσεις, οι οποίες αναφέρονταν στην αναπηρία, ήταν αρνητικές. Κυρίως, εστίαζαν στα προβλήματα και στη δυστυχία που βιώνουν τα άτομα με αναπηρία. Έτσι, οι αθλητές αντιμετωπίζονταν ως «ήρωες της ζωής». Μάλιστα, η φράση αυτή υπογραμμιζόταν διαρκώς, ενώ συνεχίζει να χρησιμοποιείται και σήμερα. Ακόμη, σε άρθρα αλλά και σε εκπομπές της τηλεόρασης παρουσιάζεται πάντοτε ως εξαιρετικό κατόρθωμα το γεγονός ότι κάποιος άνθρωπος με αναπηρία ασχολείται με τον αθλητισμό. Επομένως, δεν είναι σπουδαίο το ότι επιτυγχάνει μια σημαντική επίδοση ή ότι προπονείται συστηματικά, για να πετύχει τους στόχους του. Αυτό δε μετράει καθόλου. Αντίθετα, έμφαση δίνεται στο γεγονός ότι από τη στιγμή που ασχολείται με τον αθλητισμό γίνεται αυτόματα ένας ήρωας, ένας υπεραθλητής.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το ενδιαφέρον να προβληθούν τα θέματα του Παραολυμπιακού Αθλητισμού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν περιορισμένο πριν τους Αγώνες και φυσικά διαπιστώθηκε και πάλι η προτίμηση στις αρνητικές επιδόσεις ακόμη και στον αθλητισμό. Ήταν δηλαδή προτιμότερο να τονιστεί ότι κάποιοι αθλητές δεν κατάφεραν να πάνε σε κάποιο πρωτάθλημα ή ότι η Πολιτεία δε στηρίζει τους αθλητές, όπως θα έπρεπε, παρά να προβληθεί κάποια διάκριση, κάποιο εξαιρετικό επίτευγμα ενός αθλητή.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο αποτελεί το λεξιλόγιο με το οποίο παρουσιάζονται οι ειδήσεις, όταν γίνεται αναφορά σε άτομα με αναπηρία και σε αθλητές με αναπηρία. Αυτό που συνέβαινε συχνά πριν τους Παραολυμπιακούς Αγώνες είναι ότι οι αθλητές δεν αντιμετωπίζονταν ως αθλητές. Χρησιμοποιούνταν όροι, όπως «πρωταθλητές της ζωής», «αυτά τα παιδιά», ενώ ιδιαίτερα τονιζόταν η δύναμη της θέλησης που είναι ένας παράγοντας εξίσου σημαντικός και στα άτομα χωρίς αναπηρία. Όμως, η δύναμη της θέλησης τονιζόταν υπέρμετρα, όταν γινόταν αναφορά στα άτομα με αναπηρία.

Μάλιστα, ιδιαίτερο βάρος δινόταν στο φορτισμένο λεξιλόγιο με εκφράσεις όπως «τραγικό θύμα», «καθηλωμένος στο αναπηρικό αμαξίδιο». Πρόκειται για μια φράση που υπονοεί ότι, αν κάποιος χρησιμοποιεί ένα αμαξίδιο, ταυτόχρονα καθηλώνεται σ’ αυτό. Όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική. Το άτομο χρησιμοποιεί τα αμαξίδιο ως μέσο, για να διευκολυνθεί η καθημερινή ζωή του. Δεν εξυπακούεται ότι κάποιος με αναπηρία «καρφώνεται» στο αμαξίδιο και δε σηκώνεται ποτέ ξανά απ’ αυτό.

Επίσης, είναι ιδιαίτερα σημαντικό πως τα θέματα του αθλητισμού των αναπήρων αντιμετωπίζονταν ως θέματα κοινωνικού χαρακτήρα. Δεν υπήρχε δηλαδή περίπτωση να καλυφθούν από αθλητικές εφημερίδες ή να ενταχθούν σε αθλητικά προγράμματα σχετικά με τον αθλητισμό. Μπορεί να είχαν αθλητικό χαρακτήρα, αλλά ο δημοσιογράφος που κάλυπτε τη διοργάνωση ήταν κυρίως από το κοινωνικό ρεπορτάζ και φυσικά και η κάλυψη είχε ανάλογο περιεχόμενο. Γινόταν αναφορά στο μελόδραμα και στην προσπάθεια να αναδειχτεί η κοινωνική δυσκολία που αντιμετωπίζει ο αθλητής αλλά και ένα άτομο με αναπηρία, ενώ έλειπε κάθε αναφορά στον αθλητισμό και στα αθλητικά επιτεύγματα. Πολλοί δημοσιογράφοι πρώτα κάνουν λεπτομερή περιγραφή της αναπηρίας και του τραγικού συμβάντος που προκάλεσε την αναπηρία στο άτομο και παρεμπιπτόντως αναφέρονται και στο γεγονός πως αυτός ο καημένος κάνει αθλητισμό. Φυσικά, με τον τρόπο που προβάλλεται η αναπηρία και οι αθλητές με αναπηρία γίνεται έντονη αναπαραγωγή των στερεοτύπων, ενώ παράλληλα ανατροφοδοτούνται και ενισχύονται προκαταλήψεις για τα άτομα με αναπηρία.

Σ. Κωστάρης (2006). Υπερβαίνοντας τα στερεότυπα. Άτομα με αναπηρία και ΜΜΕ. Διεθνής Διημερίδα 19-20 Ιουνίου 2006. Αθήνα: Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας, 132-135 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80-100 λέξεις).

Οι Παραολυμπιακοί αγώνες έχουν μεγάλη αξία παραδειγματισμού, προβάλλουν τα ιδεώδη του αθλητισμού και συνεισφέρουν στη μεταβολή της κοινωνικής αντιμετώπισης της αναπηρίας. Πριν από τους αγώνες αυτούς η παρουσίαση των ατόμων με αναπηρία ήταν περιστασιακή και συνέβαλε στη διατήρηση των στερεοτύπων. Κύριο ζήτημα ήταν η παρουσίαση της δυστυχίας που βιώνουν, χωρίς να δίνεται σημασία στις αθλητικές τους επιδόσεις. Ό,τι ενδιέφερε τα μέσα ήταν η προβολή αρνητικών στοιχείων, όπως η απουσία στήριξης από την Πολιτεία. Με τη χρήση φορτισμένου λεξιλογίου δινόταν έμφαση στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το «τραγικό θύμα» κι όχι στην ενασχόληση με τον αθλητισμό. Δηλωτικό αυτού η κάλυψη του αθλητισμού των ατόμων με αναπηρία από δημοσιογράφους του κοινωνικού ρεπορτάζ κι όχι από αθλητικές εφημερίδες. Προσέγγιση που διαιωνίζει τα στερεότυπα για τα άτομα με αναπηρία.

Β1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, πώς παρουσιάζονταν τα άτομα με αναπηρία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης πριν από τους Παραολυμπιακούς Αγώνες; (60-80 λέξεις).

Σύμφωνα με τον συγγραφέα πριν από τους Παραολυμπιακούς Αγώνες η παρουσίαση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης των ατόμων με αναπηρία δεν ήταν ποτέ συστηματική. Γίνονταν μόνο αποσπασματικές αναφορές, που περισσότερο συνέβαλαν στη διαιώνιση στερεοτύπων, αφού λάμβαναν συνήθως αρνητική χροιά με το να εστιάζουν στη δυστυχία των ατόμων με αναπηρία. Στο πλαίσιο, άλλωστε, των σύντομων αυτών αναφορών τα άτομα με αναπηρία που ασχολούνταν με τον αθλητισμό, παρουσιάζονταν ως «ήρωες της ζωής», χωρίς να δίνεται σημασία στο πόσες ώρες αφιέρωναν στην προπόνησή τους και στο ποιες ήταν οι επιδόσεις τους. Το γεγονός και μόνο ότι αθλούνταν παρουσιαζόταν ως εξαιρετικό κατόρθωμα. 

Β1. Ποια επιχειρήματα επιστρατεύει ο συγγραφέας, για να υποστηρίξει τη θέση ότι τα θέματα του αθλητισμού των αναπήρων αντιμετωπίζονταν ως θέματα κοινωνικού χαρακτήρα; (60-80 λέξεις).

Ο συγγραφέας επισημαίνει πως τα θέματα του αθλητισμού των ατόμων με αναπηρία αντιμετωπίζονταν ως θέματα κοινωνικού χαρακτήρα, αφού δεν καλύπτονταν ποτέ από αθλητικές εφημερίδες, ούτε εντάσσονταν σε αθλητικά προγράμματα. Τις σχετικές διοργανώσεις τις κάλυπτε δημοσιογράφος που προερχόταν κυρίως από το κοινωνικό ρεπορτάζ και τις προσέγγιζε υπ’ αυτή την οπτική. Χωρίς να γίνεται καμία αναφορά στον αθλητισμό και στα αθλητικά επιτεύγματα των συμμετεχόντων, η όλη έμφαση δινόταν στις λυπηρές πτυχές του θέματος και στις κοινωνικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει το άτομο με αναπηρία. Συνήθως, μάλιστα, η προσοχή του δημοσιογράφου στρεφόταν στο είδος της αναπηρίας και στο πώς αυτή προκλήθηκε, και μόνο παρεμπιπτόντως γινόταν αναφορά στο γεγονός πως πρόκειται για άτομα που ασχολούνται με τον αθλητισμό.    

Β1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ποιο λεξιλόγιο χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι στις ειδήσεις, όταν αναφέρονται σε άτομα και αθλητές με αναπηρία; (60-80 λέξεις).

Οι δημοσιογράφοι, ιδίως πριν τους Παραολυμπιακούς Αγώνες, χρησιμοποιούσαν συγκεκριμένους όρους για τα άτομα με αναπηρία και για τους αθλητές με αναπηρία. Συνήθεις ήταν οι όροι «πρωταθλητές της ζωής» κι «αυτά τα παιδιά», ενώ τόνιζαν με έμφαση τη δύναμη της θέλησης που απαιτούταν στην προσπάθειά τους, παραγνωρίζοντας πως αντίστοιχη θέληση απαιτείται κι από τους αθλητές που δεν έχουν κάποια αναπηρία. Επιπλέον, ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στο συναισθηματικά φορτισμένο λεξιλόγιο, με εκφράσεις όπως «τραγικό θύμα» και «καθηλωμένος στο αναπηρικό αμαξίδιο».

Β2. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στη δεύτερη παράγραφο (Ας εξετάσουμε… ένας υπεραθλητής) του κειμένου και να αιτιολογήσετε τη χρήση καθεμιάς από αυτές.

- Έτσι: επίρρημα με το οποίο δηλώνεται συνέπεια / αποτέλεσμα.

- Επομένως: επίρρημα με το οποίο δηλώνεται συμπέρασμα.

Β2. Να επισημάνετε με ποιες διαρθρωτικές λέξεις/φράσεις επιτυγχάνεται η νοηματική συνοχή ανάμεσα στις παραγράφους του κειμένου.

Η συνοχή μεταξύ 1^ης και 2^ης παραγράφου επιτυγχάνεται με τη χρήση του συνδέσμου «όμως» που δηλώνει αντίθεση.

Η συνοχή ανάμεσα στη 2^η και την 3^η παράγραφο επιτυγχάνεται με τη φράση «Όπως αναφέρθηκε παραπάνω».

Η συνοχή ανάμεσα στην 3^η και την 4^η παράγραφο επιτυγχάνεται με τη φράση «Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο».

Η συνοχή ανάμεσα στην 4^η και την 5^η παράγραφο επιτυγχάνεται με το επίρρημα «μάλιστα» για να δηλωθεί η αναφορά επιπλέον στοιχείων που επιβεβαιώνουν όσα προηγήθηκαν.

Η συνοχή ανάμεσα στην 5^η και την 6^η παράγραφο επιτυγχάνεται με το επίρρημα «επίσης» που δηλώνει προσθήκη.

Β2.α. Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος (Επίσης, είναι… αναπηρία) του κειμένου;

Η τελευταία παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Ειδικότερα, με αιτιολόγηση, σύγκριση-αντίθεση και αίτιο-αποτέλεσμα.

Β2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Αιτιολόγηση: Η διαπίστωση της θεματικής περιόδου πως τα θέματα του αθλητισμού των αναπήρων αντιμετωπίζονταν ως θέματα κοινωνικού χαρακτήρα, δημιουργεί μια εύλογη απορία στον αναγνώστη, η οποία αιτιολογείται και αποσαφηνίζεται στη συνέχεα (Δεν υπήρχε δηλαδή περίπτωση...).

Σύγκριση – αντίθεση: Προκειμένου να γίνει κατανοητή η διαφοροποίηση που επισημαίνεται στη θεματική περίοδο ότι τα θέματα αθλητισμού αντιμετωπίζονταν ως θέματα κοινωνικού χαρακτήρα, τονίζονται βασικές αντιθέσεις σε σχέση με τη συνήθη κάλυψη ενός αθλητικού θέματος: Μπορεί να είχαν αθλητικό χαρακτήρα, αλλά ο δημοσιογράφος που κάλυπτε τη διοργάνωση ήταν κυρίως από το κοινωνικό ρεπορτάζ...

/ Γινόταν αναφορά στο μελόδραμα και στην προσπάθεια να αναδειχτεί η κοινωνική δυσκολία που αντιμετωπίζει ο αθλητής αλλά και ένα άτομο με αναπηρία, ενώ έλειπε κάθε αναφορά στον αθλητισμό...

Αίτιο – αποτέλεσμα: Στο κλείσιμο της παραγράφου καταγράφεται ο λανθασμένος τρόπος με τον οποίο παρουσιάζουν οι δημοσιογράφοι την αθλητική ενασχόληση των ατόμων με αναπηρία (αίτιο) και στη συνέχεια τα αποτελέσματα που έχει αυτή η προσέγγιση: με τον τρόπο που προβάλλεται η αναπηρία και οι αθλητές με αναπηρία γίνεται έντονη αναπαραγωγή των στερεοτύπων, ενώ παράλληλα ανατροφοδοτούνται και ενισχύονται προκαταλήψεις για τα άτομα με αναπηρία.

Γ1α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: αποτελούν, βαρύτητα, υπογραμμιζόταν, κατόρθωμα, διαπιστώθηκε.

αποτελούν: συνιστούν

βαρύτητα: αξία

υπογραμμιζόταν: τονιζόταν

κατόρθωμα: επίτευγμα

διαπιστώθηκε: επιβεβαιώθηκε

Γ1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες λέξεις που επιλέξατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το πρόσωπο, το γένος κ.λπ.).

- Η αδιαφορία για τα κοινά συνιστά απειλή για τη δημοκρατία.

- Πρόκειται για έγγραφα μεγάλης αξίας για την απόδειξη της αθωότητάς του.

- Ο υπουργός τόνισε τη σημασία του έργου που επιτελέστηκε στην περιοχή.

- Η πρόσφατη οικονομική ανάκαμψη της εταιρείας αποτελεί προσωπικό του επίτευγμα.

- Στην τελευταία συνάντησή τους επιβεβαιώθηκε για μια ακόμη φορά η διάσταση των απόψεών τους.

Γ1. Να γράψετε μία περίοδο λόγου 20-30 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις ακόλουθες λέξεις/φράσεις του κειμένου: εφημερίδες, προβολή στερεοτύπων.

Η προβολή στερεοτύπων είναι συχνή στον τρόπο με τον οποίο καλύπτονται ποικίλα κοινωνικά ή άλλα θέματα από την τηλεόραση και τις εφημερίδες, καθώς οι δημοσιογράφοι επιχειρούν να κινούνται κοντά στις αντιλήψεις του μέσου τηλεθεατή ή αναγνώστη.

Γ1. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για κάθε λέξη ή φράση του κειμένου με την έντονη γραφή: ιδεώδη, στερεοτύπων, έμφαση, Παραολυμπιακού Αθλητισμού, επιτεύγματα. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το πρόσωπο κ.λπ.).

- Τα ιδεώδη της φιλανθρωπίας και του αλτρουισμού αποτελούσαν πάντοτε τον βασικό οδηγό στη ζωή του.

- Πολλές ρατσιστικές απόψεις βασίζονται σε παρωχημένα και ανυπόστατα στερεότυπα.

- Δίνει έμφαση στη σωστή απόδοση των λεγομένων του.

- Ο Παραολυμπιακός αθλητισμός αποτελεί ουσιώδη υπενθύμιση του γεγονότος πως τα άτομα με αναπηρία διατηρούν ακέραιες πλείστες από τις δυνατότητές τους.

- Θαύμασε τα λαμπρά επιτεύγματα του πολιτισμού μας.

Γ2. «[Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης] εστίαζαν στα προβλήματα και στη δυστυχία που βιώνουν τα άτομα με αναπηρία»

Γ2.α. Στην παραπάνω περίοδο να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που βιώνουν τα άτομα με αναπηρία»

Γ2.β. Να γράψετε αν είναι προσδιοριστική ή παραθετική / προσθετική και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του όρου που προσδιορίζει (δυστυχία), γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από αυτόν με κόμμα.

Γ2. Να εξηγήσετε γιατί ο συγγραφέας τοποθετεί σε εισαγωγικά το ρήμα «καρφώνεται» στην πέμπτη παράγραφο (Μάλιστα… απ’ αυτό) του κειμένου.

Ο συγγραφέας τοποθετεί σε εισαγωγικά το ρήμα «καρφώνεται» αφενός για να υποδηλώσει πως έχει μεταφορική σημασία κι αφετέρου διότι θέλει να επισημάνει τις λανθασμένες συσχετίσεις που λαμβάνει το ρήμα αυτό στο συνήθη δημοσιογραφικό λόγο, μιας και αφήνεται να υπονοεί μια αμετάκλητη κατάσταση.

Γ2.α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

- ήρωες της ζωής

- πρωταθλητές της ζωής

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Πρόκειται για δύο μεταφορικές φράσεις που χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν πως κάποια άτομα -εν προκειμένω τα άτομα με αναπηρία- προκειμένου να έχουν μια ενεργή ζωή αναγκάζονται να ξεπερνούν καθημερινά υπέρμετρες δυσκολίες. Τόσο η συμμετοχή τους στις καθημερινές δραστηριότητες, όπως είναι η εργασία και η κοινωνική ζωή, όσο και η ενασχόλησή τους με τον αθλητισμό απαιτούν επίμονη και συχνά επίμοχθη προσπάθεια. 

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 16-17]

Adrian Sommeling

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 16-17]

1. Να επισημάνετε στο κείμενο και να σχολιάσετε τα σημεία στα οποία ο Μαντίθεος αναφέρεται στον ηρωισμό του.

φοβουμένων ἁπάντων (εἰκότως, ὦ βουλή· δεινὸν γὰρ ἦν ἀγαπητῶς ὀλίγῳ πρότερον σεσωσμένους ἐφ᾽ ἕτερον κίνδυνον ἰέναι) προσελθὼν ἐγὼ τὸν ταξίαρχον ἐκέλευον ἀκληρωτὶ τὴν ἡμετέραν τάξιν πέμπειν.

Η εισβολή του Αγησιλάου στη Βοιωτία τον Αύγουστο του 394 π.Χ. προσέφερε στον Μαντίθεο μια εξαιρετική ευκαιρία να αναδείξει για μια ακόμη φορά τη γενναιότητά του, καθώς και την προθυμία του να υπηρετήσει με κάθε δυνατό τρόπο την πατρίδα του. Ενώ, λοιπόν, η επιλογή των ταγμάτων που επρόκειτο να αποσταλούν στη Βοιωτία για να προσφέρουν βοήθεια θα γινόταν με κλήρωση, ο Μαντίθεος παρουσιάζεται στον διοικητή και ζητά να στείλει το δικό τους τάγμα χωρίς κλήρωση. Μια πρωτοβουλία που φανερώνει πως η τόλμη και το θάρρος του Μαντιθέου βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τη συναισθηματική κατάσταση και τη διάθεση των συμπολεμιστών του, οι οποίοι ένιωθαν -εύλογα- μεγάλο φόβο, αφού μόλις και μετά βίας είχαν σωθεί στην προηγούμενη μάχη και δεν είχαν το ψυχικό σθένος να αντιμετωπίσουν τόσο σύντομα έναν ισχυρότατο αντίπαλο, όπως ήταν ο Αγησίλαος.    

Ο Μαντίθεος συνειδητοποιώντας πως ο αθηναϊκός στρατός έχει χάσει την αυτοπεποίθησή του μετά την ολέθρια ήττα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Κόρινθο, επιδιώκει να παραδειγματίσει με τη δική του στάση τους συμπατριώτες του. Έτσι, με την πρότασή του να σταλεί, χωρίς κλήρωση, η δική του φυλή στη Βοιωτία, επιθυμεί να δείξει πως η ήττα σε μία μάχη, όσο συντριπτική κι αν υπήρξε αυτή, δε θα πρέπει να οδηγεί σε πλήρη απογοήτευση και παραίτηση τους στρατιώτες, εφόσον ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει και τους δίνεται, άρα, μια νέα ευκαιρία να αποδείξουν την αποφασιστικότητά τους.

οὐ γὰρ μόνον τὰ προσταττόμενα ἐποίουν προθύμως, ἀλλὰ καὶ κινδυνεύειν ἐτόλμων.

Ο Μαντίθεος επισημαίνει στους βουλευτές πως κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας όχι μόνο εκτελούσε με προθυμία τις διαταγές που του δίνονταν, αλλά φρόντιζε παράλληλα να λαμβάνει και ριψοκίνδυνες πρωτοβουλίες, χωρίς να τον αποθαρρύνει το γεγονός ότι χρειάστηκε να θέσει επανειλημμένως τη ζωή του σε κίνδυνο. Θέλησή του υπήρξε πάντοτε το να υπηρετήσει το συμφέρον της πατρίδας του και για να το πραγματώσει αυτό δεν σκέφτηκε ποτέ τους κινδύνους που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει.

2. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά ήθη.

Το ήθος του Μαντιθέου: Ο Μαντίθεος στο πλαίσιο αυτών των ενοτήτων παρουσιάζεται ως ένας πολίτης με αυξημένη αίσθηση ευθύνης απέναντι στην πατρίδα του∙ ως ένας αγνός πατριώτης που είναι πρόθυμος ακόμη και τη ζωή του να θυσιάσει προκειμένου να υπηρετήσει την ασφάλεια της πόλης του. Αντιληπτή γίνεται, επιπλέον, τόσο η γενναιότητά του, όσο και ο σεβασμός που έχει απέναντι στους συμπολεμιστές του, τα συναισθήματα και τον φόβο των οποίων σπεύδει να δικαιολογήσει, αφού γνωρίζει καλά πως οι υψηλοί κίνδυνοι του πολέμου καταρρακώνουν συχνά το ηθικό των στρατιωτών.

Ο Μαντίθεος λαμβάνει πρωτοβουλίες και θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του θέλοντας αφενός να φανεί χρήσιμος στην πατρίδα του κι αφετέρου, διότι έχοντας την εμπειρία των προηγούμενων χρόνων και γνωρίζοντας τη δεινή θέση στην οποία έχουν κατ’ επανάληψη περιέλθει τα μέλη της αριστοκρατικής κοινωνίας, όπως είναι κι ο ίδιος, αντιλαμβάνεται πως οφείλει να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους άλλους πολίτες, αν θέλει να του αναγνωρίσουν το ήθος και την ποιότητά του. Ο Μαντίθεος γνωρίζει πως οι πολίτες είναι δύσπιστοι απέναντι στα δημοκρατικά συναισθήματα των πλουσίων και γι’ αυτό ξέρει πως μόνο αν δείξει υπερβάλλοντα ζήλο θα διασφαλίσει την εύνοιά τους. Ο Μαντίθεος εμφανίζεται, άρα, ρεαλιστής και πλήρως συνειδητοποιημένος σχετικά με το πώς σκέφτονται οι συνάνθρωποί του, κάτι που τον ωθεί σε πράξεις υπέρμετρης γενναιότητας.     

Συνάμα, θα πρέπει να επισημανθεί η γενικότερη τάση του Μαντιθέου να παραδειγματίζει μέσα από τις πράξεις του τους συμπολίτες του. Αντί, λοιπόν, να καταφεύγει σε παραινετικά λόγια, φροντίζει με τη δική του γενναία στάση να παρακινεί εμπράκτως τους συμπολεμιστές του, ώστε να μην επιτρέψουν στο φόβο τους να τους αδρανοποιήσει.

Ήθος των κατηγόρων. Καθώς ο Μαντίθεος αιτιολογεί την εύλογη θέλησή του να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους άλλους, για να διασφαλίσει μελλοντικά, αν παραστεί ανάγκη, την εύνοια των συμπολιτών του, διαφαίνεται εμμέσως η συκοφαντική τακτική των κατηγόρων, που δε διστάζουν να εκμεταλλευτούν κάθε πιθανό στοιχείο προκειμένου να σπιλώσουν το όνομα ενός ανθρώπου με ήθος και αρχές. Εν προκειμένω, το γεγονός ότι ο Μαντίθεος προέρχεται από μια ευκατάστατη οικογένεια, θα μπορούσε να αποτελέσει -όπως κι έγινε τελικά- κίνητρο για κακόβουλες εις βάρος του κατηγορίες. Οι αντίπαλοί του εκμεταλλεύτηκαν τη δεδομένη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στις δημοκρατικές πεποιθήσεις των πλουσίων, ώστε να του προσάψουν την κατηγορία πως συνεργάστηκε με το καθεστώς των Τριάκοντα.  

Ήθος των Αθηναίων στρατιωτών. Η ήττα στη Νεμέα έχει ως αποτέλεσμα να κλονιστεί σημαντικά το ηθικό των στρατιωτών, οι οποίοι παρουσιάζονται εδώ με πολύ ανθρώπινο τρόπο από τον Μαντίθεο. Όπως κάθε άνθρωπος που βιώνει μια τραυματική εμπειρία, έτσι και οι Αθηναίοι στρατιώτες βρίσκονται τώρα σε δεινή θέση, καθώς φοβούνται πάρα πολύ να συμμετάσχουν σε μια νέα πολεμική αναμέτρηση με τους Σπαρτιάτες, αφού δεν έχουν πια εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους.  

3. Ποια συνέπεια είχε για τον πολίτη στην αρχαία Αθήνα η άρνηση στρατιωτικής υπηρεσίας και η δειλία;

[Η αποφυγή της στρατιωτικής υπηρεσίας, η λιποταξία και η δειλία όχι μόνο δεν επέτρεπαν στον πολίτη να αναλάβει δημόσια αξιώματα, αλλά του στερούσαν και τα πολιτικά δικαιώματα.]

Η αναφορά του Μαντιθέου πως προκαλείται οργή στους Αθηναίους από εκείνους τους πολίτες που επιδιώκουν να ασχοληθούν με τα δημόσια πράγματα, ενώ δεν έχουν το θάρρος να συμμετάσχουν στους πολιτικούς κινδύνους, μας υπενθυμίζει την ιδιαίτερη βαρύτητα που δινόταν τότε στην υπηρέτηση της στρατιωτικής θητείας. Ο πολίτης, λοιπόν, που απέφευγε με οποιονδήποτε τρόπο να υπηρετήσει στον αθηναϊκό στρατό ή επιδείκνυε δειλία κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του, ερχόταν αντιμέτωπος με τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Με δεδομένη την αδυναμία ή την απροθυμία του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον στρατό της πόλης, όχι μόνο εμποδιζόταν από το να αναλάβει δημόσια αξιώματα, αλλά πολύ περισσότερο έχανε πλήρως τα πολιτικά του δικαιώματα.

Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή, τότε είχαν ως απαρέγκλιτη αρχή πως για να μπορεί ο πολίτης να απολαμβάνει τα δικαιώματα που του αναλογούσαν, όφειλε να είναι απολύτως συνεπής στις αντίστοιχες υποχρεώσεις του απέναντι στην πόλη.    

4. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά πάθη.

Ο Μαντίθεος αναφερόμενος στη γενναιότητά του κατά τη διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεων της Αθήνας με τη Σπάρτη, και στη διάθεση αυτοθυσίας που τον διακατείχε σε κάθε ανάλογη επιχείρηση της πατρίδας του, κατορθώνει να δημιουργήσει συναισθήματα θαυμασμού στους βουλευτές, οι οποίοι έχουν ευλόγως ιδιαίτερη εκτίμηση στους συμπολίτες τους που είναι πρόθυμοι να κάνουν ό,τι περισσότερο μπορούν για χάρη της κοινής τους πατρίδας. Το συναίσθημα αυτό του θαυμασμού για το θάρρος του Μαντιθέου προκαλεί με τη σειρά του μια δικαιολογημένη διάθεση αγανάκτησης απέναντι σ’ εκείνους τους πολίτες που είχαν το θράσος να συκοφαντήσουν έναν ηθικά ακέραιο συμπολίτη τους, που ήταν πάντοτε πρόθυμος να θυσιαστεί για την Αθήνα.

Επιπλέον, η αναφορά του Μαντιθέου στο γεγονός ότι είχε από καιρό επίγνωση πως θα χρειαζόταν να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους συμπολίτες του, αν ήθελε να του αναγνωρίσουν κάποτε την ηθική του ποιότητα και την αφοσίωσή του στην πατρίδα, καθιστά εμφανή την αδικία που έχει υποστεί, εφόσον βρέθηκαν -όπως ακριβώς το είχε υποθέσει ο Μαντίθεος- εκείνοι οι επιτήδειοι που θέλησαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός ότι ανήκε σε μια ευκατάστατη οικογένεια για να σπιλώσουν το όνομά του και να τον βλάψουν. Η μικροπρέπεια, η εμπάθεια, ο φθόνος και η κακεντρέχεια των κατηγόρων του γίνεται εδώ ιδιαιτέρως αισθητή, κι ο Μαντίθεος κερδίζει αναμφίβολα την εύνοια των βουλευτών.  

5. δεινὸν γὰρ ἦν… ἐφ’ ἕτερον κίνδυνον ἰέναι: Να κρίνετε το επιχείρημα του Μαντιθέου ως προς την πειστικότητά του.

[Ρεαλιστικό και ψυχολογικό το επιχείρημα. Αποτελεί φοβερή δοκιμασία για τον στρατιώτη, που έχασε τη μάχη και ως εκ θαύματος σώθηκε, να ριχθεί με πεσμένο το ηθικό σε ελάχιστο χρονικό διάστημα σε έναν πολύ πιο δύσκολο αγώνα με αντίπαλο μάλιστα τον Αγησίλαο.]

Το επιχείρημα του Μαντιθέου σχετικά με την ψυχολογική κατάσταση των συμπολεμιστών του είναι άκρως πειστικό, εφόσον βασίζεται σε μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια. Οι άνθρωποι που έχουν μόλις και μετά βίας γλιτώσει τη ζωή τους από έναν κίνδυνο, με πολύ μεγάλη δυσκολία συναινούν στο να εκτεθούν αμέσως μετά σ’ έναν νέο κίνδυνο. Μετά, επομένως, από την ολέθρια ήττα των Αθηναίων στη Νεμέα, οι στρατιώτες εντελώς δικαιολογημένα φοβούνται και δεν είναι πρόθυμοι να μεταβούν στη Βοιωτία, όπου θα κληθούν να αντιμετωπίσουν έναν ακόμη πιο επίφοβο αντίπαλο∙ τον περιβόητο Αγησίλαο.

6. ἐν Κορίνθῳ χωρίων ἰσχυρῶν κατειλημμένων… παριέναι: Για ποιο λόγο οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι μετά την ήττα τους στη Νεμέα κατέλαβαν οχυρές θέσεις στην Κόρινθο;

[Παρά τη νίκη των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους ο αντίπαλος συνασπισμός εξακολούθησε να κατέχει την Κόρινθο και με την κατάληψη οχυρών θέσεων πέτυχε τον έλεγχο του Ισθμού, εμποδίζοντας έτσι τους Σπαρτιάτες του Αριστόδημου να ενωθούν με τον στρατό του Αγησιλάου, που είχε ήδη φθάσει στη Βοιωτία. Τελικά μόνο μια μοίρα στρατού (600 περίπου άνδρες) κατάφερε να φθάσει στον Αγησίλαο.]

Παρά την ήττα τους στη Νεμέα, οι Αθηναίοι γνωρίζουν καλά πως ο πόλεμος στον οποίο έχουν εμπλακεί δεν έχει τελειώσει, γι’ αυτό και φροντίζουν να διατηρήσουν τον έλεγχο ισχυρών οχυρών θέσεων στην Κόρινθο προκειμένου να παρεμποδίσουν την ελεύθερη διέλευση των σπαρτιατικών δυνάμεων. Επιλογή ιδιαιτέρως κρίσιμη, αν ληφθεί υπόψη πως είχε ήδη φτάσει στη Βοιωτία ο Αγησίλαος με ισχυρές δυνάμεις που θα αποκτούσαν ακόμη μεγαλύτερη δυναμική, αν ο συνασπισμός των Σπαρτιατών είχε τη δυνατότητα να ενισχύσει τις δυνάμεις του με επιπλέον στρατεύματα από την Πελοπόννησο. Στόχος, λοιπόν, των Αθηναίων και των συμμάχων τους ήταν να κρατήσουν, στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό, διαιρεμένες τις δυνάμεις των Σπαρτιατών, ώστε να μπορέσουν να τους αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά σε επόμενες αναμετρήσεις.

7. Ποιες ενέργειες του Μαντιθέου δείχνουν ότι είναι διαφορετικός από τους συμπολεμιστές του;

Ο Μαντίθεος σε αντίθεση με τους συμπολεμιστές του, δεν αφήνει την απογοήτευση και τον φόβο από την ήττα που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Νεμέα να τον καταβάλει και να τον οδηγήσει στην αδράνεια. Έτσι, όταν γίνεται γνωστή η εισβολή του Αγησιλάου στη Βοιωτία και εμφανίζεται η ανάγκη να σταλούν εκεί τάγματα του αθηναϊκού στρατού, ο ίδιος παρουσιάζεται στον διοικητή και ζητά να σταλεί το τάγμα της δικής του φυλής, χωρίς να ακολουθηθεί η διαδικασία της κλήρωσης, μέσω της οποίας θα γινόταν τυχαία επιλογή ταγμάτων. Μια τολμηρή πρωτοβουλία που φανερώνει τη διάθεση του Μαντιθέου να μην επιτρέψει στον εαυτό του και στους συμπατριώτες του να αφεθούν στην ηττοπάθεια.

Επιπροσθέτως, ο Μαντίθεος καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας του, όχι μόνο υπακούει πρόθυμα στις εντολές που του δίνονται, αλλά προχωρά κι ακόμη παραπέρα με το να μη διστάζει να διακινδυνεύσει επανειλημμένως τη ζωή του προκειμένου να υπηρετήσει όσο καλύτερα μπορούσε τα συμφέροντα της πατρίδας του. Επιβεβαιωτικά αυτής της στάσης είναι τόσο η πρωτοβουλία του να ζητήσει από τον διοικητή να σταλεί το δικό τους τάγμα στη Βοιωτία, χωρίς κλήρωση, όσο και το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της μάχης στη Νεμέα κατόρθωσε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου κι αποχώρησε από αυτό αργότερα κι από τον ίδιο τον στρατηγό των Αθηναίων. 

8. φοβουμένων ἁπάντων… προσελθὼν ἐγὼ τὸν ταξίαρχον ἐκέλευον… πέμπειν: Για ποιο λόγο ο Μαντίθεος καλεί τον ταξίαρχο να αποστείλει τη φυλή του Μαντιθέου ἀκληρωτί στις επικίνδυνες πολεμικές επιχειρήσεις;

[Ο ρήτορας λίαν επιτυχώς αντιπαραθέτει τον καθολικό και αιτιολογημένο φόβο των στρατιωτών προς την τολμηρή και θαρραλέα στάση του Μαντιθέου.]

Ο Μαντίθεος βλέποντας πως αμέσως μετά την ήττα του αθηναϊκού στρατού στη μάχη της Νεμέας οι συμπατριώτες του φοβούνται και πως το ηθικό τους έχει καμφθεί σημαντικά, προσπαθεί για μια ακόμη φορά να δώσει με τη δράση του το παράδειγμα στους άλλους για το πώς θα πρέπει να διαχειριστούν τη δύσκολη αυτή κατάσταση. Ζητά, έτσι, από τον ταξίαρχο να αποστείλει τη δική του φυλή στη Βοιωτία, χωρίς κλήρωση, ώστε να διαφανεί πως η οδυνηρή εμπειρία της ήττας που προηγήθηκε δεν είναι ικανή να αποθαρρύνει και να αδρανοποιήσει τους Αθηναίους στρατιώτες. Επιδιώκει, δηλαδή, ο Μαντίθεος να δείξει στους συμπολεμιστές του πως δεν θα πρέπει να επιτρέψουν στον δικαιολογημένο φόβο τους να τους καθηλώσει σε μια πολλαπλώς επιζήμια αδράνεια.