Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Μαντέϊκα Αρκαδίας 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Ο δημοσιογραφικός λόγος, δημόσιος και εφήμερος, προσδιορίζεται από ιδιαίτερους επικοινωνιακούς παράγοντες και ιδιαίτερες κοινωνικές προϋποθέσεις. Όμως, θα πρέπει εξαρχής να τονιστεί ότι με τον όρο «δημοσιογραφικός λόγος» δηλώνεται όχι μόνο η γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται στη δημοσιογραφία αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος (ανάγνωση, ακρόαση), καθώς και τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγουν αυτά τα νοήματα. Ειδικά, ο σύγχρονος ελληνικός δημοσιογραφικός λόγος κάνει έντονη την παρουσία του με πολλές και ποικίλες μορφές μέσω ποικίλων μέσων, με αποτέλεσμα να είναι σήμερα ποσοτικά ο κυρίαρχος δημόσιος λόγος, που επιτελεί έναν μεγάλο αριθμό λειτουργιών, διαμορφώνει συνειδήσεις αλλά και είδη και υποείδη λόγου. Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων. Θεωρείται το κομβικό σημείο στο οποίο συναντιούνται, διαστρεβλώνονται, αλλά και αποκαλύπτονται πολλές φορές το ψέμα και η αλήθεια, η οξύτητα και η μετριοπάθεια, η υπερβολή και η νηφαλιότητα, η ελαφρότητα και η σοβαρότητα, ο πυκνός και ο χαλαρός λόγος. Είναι σε τελευταία ανάλυση ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας.

Τα τελευταία χρόνια αποτέλεσε τον φορέα μέσω του οποίου πέρασαν στη νέα ελληνική γλώσσα επιστημονικοί, καλλιτεχνικοί, οικονομικοί και άλλοι όροι, άγνωστοι μέχρι τότε, και λεξιλόγιο με το οποίο επενδύθηκαν και εκφράστηκαν νέες ανθρώπινες δραστηριότητες. Εκφράσεις άγνωστες έγιναν κατανοητές σε πλατιές μάζες του λαού, δημιουργήθηκαν νέα μορφοσυντακτικά σχήματα, εμπλουτίστηκε ο νεοελληνικός λόγος με νέα υφολογικά σχήματα και με νέους τρόπους γραφής.

Στον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο τα στοιχεία με τα οποία πραγματώνεται ο προφορικός λόγος είναι η χρήση λέξεων του καθημερινού προφορικού λόγου (π.χ. χρήση του ρήματος κάνω), η χρήση (ή υπόδειξη στον έντυπο Τύπο) της επιτόνισης, οι ελλείψεις, οι επαναλήψεις, οι στερεότυπες εκφράσεις του προφορικού λόγου (π.χ. «σκότωσε την ώρα του»). Επίσης, χαρακτηριστικά του αποτελούν το οικείο ύφος, τα γεμίσματα (π.χ. λοιπόν, βασικά), οι ανακολουθίες, η χωρίς αιτία αλλαγή προσώπου κατά την εκφορά του λόγου, η αναφορά σε πράγματα και αντικείμενα που είναι παρόντα κατά την εκφορά του λόγου. Ακόμη, στον προφορικό λόγο συνηθίζονται η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, η παρέκβαση, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής κ.ά. Αντίθετα, τα κύρια στοιχεία που συγκροτούν τον γραπτό λόγο είναι η αυστηρή κειμενική δομή, η αυστηρή σύνταξη, το λόγιο λεξιλόγιο, τα συμπυκνωμένα νοήματα, τα σημεία στίξης κ.ά. Στο πλαίσιο αυτό από τον δημοσιογραφικό λόγο έχουν δημιουργηθεί νέα υποείδη λόγου ή έχει ενσωματώσει άλλα, στα οποία η προφορικότητα και η γραπτότητα διαπλέκονται άλλοτε σε μικρό και άλλοτε σε μεγάλο βαθμό. Άλλωστε, ο ανταγωνισμός του έντυπου Τύπου με τον ηλεκτρονικό έχει επιφέρει τα τελευταία χρόνια στον πρώτο ορισμένες αλλαγές όσον αφορά στη μορφή του δημοσιογραφικού λόγου.

Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από λόγο λιτό με υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, χωρίς όμως να περιέχει λεπτομέρειες, οι οποίες άλλωστε δεν ενδιαφέρουν τον μέσο δέκτη. Χρησιμοποιείται αυστηρή σύνταξη, χωρίς ελλείψεις, κυριαρχεί η τριτοπρόσωπη παθητική σύνταξη, η οποία προσδίδει στο κείμενο μια απόσταση του συντάκτη από τα περιγραφόμενα γεγονότα και μια ουδετερότητα. Συχνά χρησιμοποιούνται στερεότυπες εκφράσεις (κλισέ), οι οποίες επανέρχονται σε πολλές ειδήσεις. Στο λεξιλόγιο προσιδιάζει κατά κανόνα το λεξιλόγιο του γραπτού λόγου. Γενικά, το ειδησεογραφικό κείμενο είναι ένα αντιπροσωπευτικό κείμενο γραπτού λόγου.

Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός λόγος είναι δημόσιος λόγος με την έννοια ότι τον ενδιαφέρουν τα σημαντικά και είναι πληροφοριακός. Συχνά παρουσιάζεται ιδεολογικά φορτισμένος. Άλλοτε είναι πειθαναγκαστικός, σπάνια επιστημονικός και πιο σπάνια λογοτεχνικός. Επίσης, αποφεύγει την πολυσημία, είναι ακριβολόγος, σαφής, σύντομος, ενώ υπακούει στους κανόνες της κοινωνικά αποδεκτής μορφής της γλώσσας. Η δομή του δημοσιογραφικού κειμένου είναι προσανατολισμένη προς την αποτελεσματική πρόσληψή του από τον δέκτη. Τέλος, η πρόσφατη ιστορία της ελληνικής γλώσσας και η έντονη πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση αρκετών μέσων μαζικής ενημέρωσης έχουν ως αποτέλεσμα την προσφορά πολλών γλωσσικών επιλογών, τις οποίες εκμεταλλεύεται ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα, για να προσδώσει ορισμένα υπόρρητα νοήματα.

Σ. Χατζησαββίδης (2001). Ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα: ρητές γλωσσικές επιλογές και υπόρρητες αναφορές. Μέντορας, Ειδικό Τεύχος 4, 214-221 (διασκευή).

υπόρρητα: νοήματα που δεν είναι φανερά

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80-100 λέξεις). (μονάδες 20)

Με τον όρο δημοσιογραφικός λόγος δεν δηλώνεται μόνο η γλωσσική μορφή, αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω αυτού. Πρόκειται, άλλωστε για τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και επηρεάζει άρα μεγάλη μερίδα των πολιτών. Με το δημοσιογραφικό λόγο, μάλιστα, εμπλουτίστηκε η γλώσσα με την εισαγωγή νέων όρων, καθώς και την αξιοποίηση νέων τρόπων έκφρασης. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον προφορικό δημοσιογραφικό λόγο μπορούν να επισημανθούν πολλά στοιχεία προφορικότητας που τον φέρνουν σε αντίθεση με την αυστηρότητα και τη συμπύκνωση του αντίστοιχου γραπτού λόγου. Ενώ, συνάμα, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, αποστασιοποίηση του γράφοντος, αλλά και ουδετερότητα. Τέλος, ο δημοσιογραφικός λόγος, αν και κάποτε είναι ιδεολογικά φορτισμένος, διατηρεί ωστόσο τη ακριβολογία και τη λιτότητα, με απώτερο στόχο την πληρέστερη κατανόησή του.  

Β1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, πώς ο δημοσιογραφικός λόγος εμπλούτισε τον νεοελληνικό λόγο; (60 – 80 λέξεις). (μονάδες 10)

Χάρη στο δημοσιογραφικό λόγο η νέα ελληνική γλώσσα εμπλουτίστηκε με πλήθος επιστημονικών, καλλιτεχνικών, οικονομικών και άλλων όρων, που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστοι. Ενώ, παράλληλα, διεύρυνε το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, ώστε να είναι σε θέση να εκφράζει καινοφανείς ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο δημοσιογραφικός λόγος κατέστησε επιπλέον κατανοητές σε μεγάλη μερίδα των πολιτών εκφράσεις που δεν τους ήταν γνωστές και συνάμα πλούτισε τη γλώσσα με νέα μορφοσυντακτικά και υφολογικά σχήματα, καθώς και με νέους τρόπους γραφής.

Β2.α. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στην τελευταία παράγραφο (Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός… υπόρρητα νοήματα) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επίσης

- Τέλος

Β2.β. Να δηλώσετε ποια σχέση συνοχής εκφράζει η καθεμιά από αυτές. (μονάδες 3)

Επίσης: Με το επίρρημα αυτό ο αρθρογράφος συμπληρώνει κάποια επιπλέον στοιχεία συναφή με όσα έχει ήδη αναφέρει προηγουμένως.

Τέλος: Ως κειμενικό επίρρημα η λέξη αυτή οδηγεί σε μία κατάληξη· σ’ ένα τελευταίο συμπέρασμα.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων χρησιμοποιώντας τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή: λόγος, δημοσιογραφία, διαμορφώνει, επιστημονικοί, γραφής. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.). (μονάδες 10)

Ο λόγος της δημοσιογραφίας, τόσο ο γραπτός όσο και ο προφορικός, επηρεάζει και διαμορφώνει τους τρόπους συλλογικής έκφρασης, καθώς εμπλουτίζει συνεχώς με νέες λέξεις, αλλά και με νέες συντακτικές μορφές τη γλώσσα. Ιδιαίτερα αισθητή γίνεται αυτή η επίδραση στον τρόπο γραφής των νεότερων, αλλά και στη διεύρυνση του λεξιλογίου, όπου πολλοί νέοι όροι, ιδίως επιστημονικοί, προστίθενται συνεχώς, προκειμένου να είναι εφικτή η απόδοση των εξελίξεων στους τομείς της επιστήμης. 

Γ2α. Στην πρώτη παράγραφο (Ο δημοσιογραφικός … γλώσσας) του κειμένου είναι σε εισαγωγικά οι εξής λέξεις/φράσεις: «δημοσιογραφικός λόγος» και «καταναλώνει». Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στην κάθε λέξη/φράση. (μονάδες2)

- Η φράση δημοσιογραφικός λόγος τίθεται σε εισαγωγικά διότι ο αρθρογράφος θέλει να επισημάνει πως αναφέρεται σε αυτόν ως σύνθετη έννοια, αφού δεν αποτελείται μόνο από την γλωσσική μορφή που λαμβάνει κατά καιρούς, αλλά και από τα νοήματα που αυτός παράγει, καθώς κι από τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγονται μέσω αυτών των νοημάτων. Αποτελεί, άρα, έναν όρο που δεν έχει μόνο την εύλογη διάσταση, αυτή δηλαδή της γλωσσικής μορφής.

- Η λέξη καταναλώνει τίθεται σε εισαγωγικά καθώς ο αρθρογράφος θέλει να καταστήσει σαφές πως τη χρησιμοποιεί μεταφορικά.

Γ2β. Να γράψετε μία περίοδο λόγου 20-30 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε την υπογραμμισμένη λέξη: καταναλώνει μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες3)

- Οι νέοι έρχονται από νωρίς σε επαφή με τα τεχνάσματα των διαφημιστών και καταναλώνουν εν αγνοία τους πολλές από τις τεχνικές δελεασμού και εγκλωβισμού των ασύνειδων λειτουργιών του νου τους.

Β1. Ποια είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα χαρακτηριστικά του ελληνικού δημοσιογραφικού προφορικού λόγου; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Ο δημοσιογραφικός προφορικός λόγος αξιοποιεί λέξεις του καθημερινού προφορικού λόγου, όπως και αντίστοιχες στερεότυπες εκφράσεις. Χρησιμοποιεί την επιτόνιση, τις επαναλήψεις, αλλά και την ελλειπτικότητα. Επίσης, καταφεύγει στο οικείο ύφος, στα γεμίσματα, στις ανακολουθίες, στην συχνά αναίτια αλλαγή προσώπου, αλλά και στην αναφορά προσώπων ή πραγμάτων που είναι παρόντα τη στιγμή που εκφέρεται ο λόγος. Τέλος, χαρακτηριστικά του αποτελούν η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, οι παρεκβάσεις, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, καθώς και η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής.

Β2.α. Να επισημάνετε με ποια διαρθρωτική λέξη επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην τρίτη (Στον ελληνικό … λόγου) και στην τέταρτη (Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός… λόγου) παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επιπλέον

Β2.β. Ποια σχέση συνοχής εκφράζει η συγκεκριμένη διαρθρωτική λέξη; (μονάδες 3)

- Με το επίρρημα επιπλέον ο αρθρογράφος συμπληρώνει και προσθέτει επιμέρους πληροφορίες που σχετίζονται άμεσα με όσα έχουν ήδη προηγηθεί.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: ποικίλες, συνειδήσεις, όροι, συγκροτούν, προσδίδει. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

(μονάδες 10)

- Για το θέμα αυτό έχουν εκφραστεί ποικίλες γνώμες.

- Η πολιτική συνείδηση κάθε ανθρώπου συνιστά μια καίρια έκφανση της προσωπικότητάς του.

- Η έκφραση «το κατά κεφαλήν εισόδημα» είναι όρος της οικονομίας.

- Αυτοί οι πέντε συγκροτούν μια υπολογίσιμη αντιπολιτευτική ομάδα στο εσωτερικό του κόμματος.

- Η αναφορά σε σπουδαίους στοχαστές προσέδιδε κύρος στα λόγια του.

Γ2.«… τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος…»

Γ2.α. Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι κυριολεκτική/δηλωτική ή μεταφορική/συνυποδηλωτική. (μονάδες 2)

- Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Στην πρόταση αυτή τα δημοσιογραφικά κείμενα και οι λόγοι των δημοσιογράφων παρουσιάζονται ως «αναλώσιμο» προϊόν το οποίο καταναλώνεται από τους πολίτες. Εντούτοις, η προσέγγιση αυτή είναι μεταφορική, εφόσον ο δημοσιογραφικός λόγος δεν συνιστά προϊόν προς κατανάλωση, αλλά πνευματικό δημιούργημα ή αποτέλεσμα έρευνας προς μελέτη, που αποσκοπεί στην ενημέρωση και κάποτε στην αφύπνιση του πολίτη – αναγνώστη.

Β1. Ποια επιχειρήματα επιστρατεύει ο συγγραφέας, για να υποστηρίξει την άποψη πως ο δημοσιογραφικός λόγος αποτελεί ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Το στοιχείο εκείνο που καθιστά το δημοσιογραφικό λόγο απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας, σύμφωνα με το συγγραφέα, δεν είναι τόσο ή μόνο η γλωσσική του μορφή, όσο το γεγονός ότι μέσω αυτού παράγονται σημαντικά νοήματα. Ο δημοσιογραφικός λόγος, άρα, δεν διαμορφώνει μόνο διάφορα είδη και υποείδη γραπτού και προφορικού λόγου, αλλά συνιστά συνάμα τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και είναι έτσι υπεύθυνος για μια ευρύτατη επίδραση στη συνείδηση των πολιτών. Στο πλαίσιο του δημοσιογραφικού λόγου συναντώνται και αλληλεπιδρούν η αλήθεια με το ψέμα, η υπερβολή με τη μετριοπάθεια, αλλά και ο πυκνός με το χαλαρό λόγο.

Β2.α. Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τρίτη παράγραφος (Στον ελληνικό … δημοσιογραφικού λόγου) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Παραδείγματα

- Σύγκριση & αντίθεση

Β2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Η ανάπτυξη της παραγράφου με παραδείγματα γίνεται αντιληπτή από τη συνεχή χρήση παραδειγμάτων, τα οποία μάλιστα εντάσσονται σε παρενθέσεις και εισάγονται με την ενδεικτική συντομογραφία π.χ.

Η ανάπτυξη της παραγράφου με σύγκριση και αντίθεση γίνεται εμφανής με τη χρήση του επιρρήματος αντίθετα, με το οποίο και εισάγεται η συγκριτική αντίθεση του γραπτού λόγου με τον προφορικό.

Γ1. Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις φράσεις: πληροφοριακού φορτίου, ειδησεογραφικό κείμενο. (μονάδες 10)

Οι γοργοί ρυθμοί της σύγχρονης ζωής καθιστούν συχνά δύσκολη την συνεπή παρακολούθηση των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Έτσι, τα ειδησεογραφικά κείμενα καλούνται να περιέχουν υψηλό πληροφοριακό φορτίο, ώστε ο αναγνώστης να λαμβάνει ικανό αριθμό πληροφοριών σε σύντομο χρονικό διάστημα, χωρίς να χρειάζεται να διαβάσει ένα μακροσκελές κείμενο. Είναι, ωστόσο, εύλογο πως η πλήρης και σωστή ενημέρωση απαιτεί την αφιέρωση του αναγκαίου χρόνου για τη διασταύρωση και την επιβεβαίωση των σχετικών πληροφοριών.

Γ2. «Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων»

Γ2.α. Η λέξη γεννιέται χρησιμοποιείται δηλωτικά - κυριολεκτικά ή μεταφορικά - συνυποδηλωτικά; Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.  (μονάδες 3)

Η λέξη χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, καθώς αναφέρεται στη γέννηση ανθρώπων.

Γ2.β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη γεννιέται. Στην πρώτη περίπτωση να χρησιμοποιήσετε τη λέξη κυριολεκτικά/δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες 2)

- Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο στις 18 Φεβρουαρίου 1883.

- Τα προβλήματα που γεννήθηκαν με την επανεμφάνιση του εθνικισμού είναι πολύ σημαντικά. 

Εύα Νεοκλέους «Ματαιώσεις»

Kaleigh M

Εύα Νεοκλέους «Ματαιώσεις»

Κάθε πρωί τακτοποιώ επιμελώς

τα ματωμένα μου όνειρα

φιλοτεχνώ με προσοχή το κατάλληλο φόντο

και τα φωτογραφίζω.

Το βράδυ τοποθετώ τις φωτογραφίες

στο ράφι με τα αζήτητα

κι ύστερα εκτελώ με ευλάβεια

μια-μια τις ματαιώσεις μου.

Με προσοχή

να μην αφήσω ίχνη…

Η Εύα Νεοκλέους καταγράφει με άρτια ποιητική ελλειπτικότητα μια διαδικασία απολύτρωσης από τα όνειρα εκείνα που δεν πρόκειται πια να φτάσουν στην πραγμάτωσή τους. Το ψυχικό σθένος κι η πνευματική ωριμότητα που απαιτούνται για να γίνει αποδεκτή η οριστική ματαίωση ονείρων και προσδοκιών, αποδίδονται με εκπληκτική παραστατικότητα μέσα από μια τελετουργία που φανερώνει τη βαθιά εξοικείωση με την ανάγκη αυτή του καθημερινού αποχωρισμού. Ανάγκη απόλυτης αξίας, αφού τα ματωμένα όνειρα λειτουργούν αλλιώς ως ολοένα κι αυξανόμενο βάρος σε ό,τι ονομάζουμε ανθρώπινο βίο.

«Κάθε πρωί τακτοποιώ επιμελώς

τα ματωμένα μου όνειρα

φιλοτεχνώ με προσοχή το κατάλληλο φόντο

και τα φωτογραφίζω.»

Η διάψευση των προσδοκιών κι η αδυναμία εκπλήρωσης εκείνων των ονείρων που κατέχουν την πιο ακριβή θέση στη σκέψη και στην καρδιά του ανθρώπου, συνιστούν μια πραγματικότητα επώδυνα οικεία στους περισσότερους. Παρά τις συνεχείς προσπάθειες και παρά την ένταση της επιθυμίας μας, υπάρχουν πάντοτε οι βλέψεις κι οι ελπίδες που δεν γνωρίζουν ποτέ την πλήρωσή τους, αφήνοντας την αίσθηση του ανεκπλήρωτου να επισκιάζει τη χαρά των μερικότερων δικαιώσεων.

Η ποιήτρια αποδίδει με έξοχη λιτότητα και συγκράτηση της συγκινησιακής φόρτισης μια διαδικασία που ενέχει όλη την οδύνη της διάψευσης· μια διαδικασία τελετουργικής αποκαθήλωσης των πληγωμένων ονείρων που δεν πρόκειται πια να βρουν τη δικαίωσή τους. Όνειρα ματωμένα, αφού ο δικός τους χρόνος πραγμάτωσης παρήλθε ατελέσφορος. Όνειρα ματωμένα, που αν και αποζητήθηκαν με ένταση, δεν επιτεύχθηκαν ποτέ.

Το τελετουργικό της συμβολικής τους απόσυρσης συνιστά μια ύστατη ευκαιρία να ιδωθούν στην ιδεατή τους πληρότητα, καθώς η ποιήτρια προκειμένου να τα φωτογραφίσει φιλοτεχνεί το κατάλληλο για εκείνα φόντο, ώστε να αναδεικνύεται η εν δυνάμει ομορφιά τους· ομορφιά που θα έφτανε, πιθανώς, σε ακόμη πιο ιδανικές αποκορυφώσεις, αν γινόταν εφικτή η πραγμάτωσή τους. Ωστόσο, έστω και στην τελευταία τους παρουσία, έστω κι αν σύντομα θα εγκαταλειφθούν πια οριστικά, τα ματωμένα όνειρα αποκτούν το δικαίωμα μιας τελικής εμφάνισης· μιας αποχαιρετιστήριας απαθανάτισης.

Η φωτογράφιση των ονείρων που ψυχορραγούν αποκτά τη δύναμη της λυτρωτικής εκείνης λειτουργίας, που αποσκοπεί όχι τόσο στο μηρυκασμό των διαψεύσεων, όσο στην ψυχική ωρίμανση που γεννιέται μόνο απ’ τη συνειδητοποίηση και την αποδοχή του γεγονότος πως κάποιες επιθυμίες μας θα μείνουν οριστικά ανεκπλήρωτες. Μιας ωρίμανσης, μάλιστα, που προκύπτει ισχυρότερη και πληρέστερη, όταν τα διαψευσμένα όνειρα δεν υπονομεύονται, ούτε απομυθοποιούνται, αλλά λαμβάνουν τον ύστατο χαιρετισμό τους, ενόσω -και σ’ αυτό συνεισφέρει η επιμελής τακτοποίησή τους, αλλά και το κατάλληλο φόντο- κατέχουν την πρότερη γοητεία και ομορφιά τους.

Η γενναία αυτή αποδοχή των διαψεύσεων γίνεται καθημερινά, καθώς κάθε πρωί υπάρχουν κι άλλα όνειρα που έχει φτάσει πια η ώρα του οριστικού αποχωρισμού τους. Κι έχει τη σημασία του πως η τελευταία τους θέαση γίνεται υπό το ψύχραιμο φως της ημέρας, με ακέραια τη συνείδηση πως κι αυτά τα όνειρα θα πρέπει πια να εγκαταλειφθούν.

      

«Το βράδυ τοποθετώ τις φωτογραφίες

στο ράφι με τα αζήτητα

κι ύστερα εκτελώ με ευλάβεια

μια-μια τις ματαιώσεις μου.»

Το βράδυ πια, κι αφού έχει πραγματοποιηθεί η απαθανάτιση της θελκτικότερης έκφανσης των ματωμένων ονείρων, ολοκληρώνεται η διαδικασία της απόσυρσής τους με την τοποθέτηση των φωτογραφιών τους -της τελευταίας ένδειξης πως κάποτε υπήρξαν- στο ράφι με τα αζήτητα όνειρα· στο ράφι με τις αζήτητες σκέψεις, με τις αζήτητες επιθυμίες. Τα ματωμένα όνειρα αφήνονται τελείως συνειδητά στη λήθη των επιθυμιών εκείνων που δεν καταδέχεται πια η σκέψη να αποζητήσει, αφού έχει πλέον αποδεχτεί οριστικά το ανεκπλήρωτό τους.

Μα για να ολοκληρωθεί πλήρως η διαδικασία λύτρωσης απ’ τα όνειρα που ψυχορραγούν πρέπει οι ένοχοι για τη διάψευση τόσο πολύτιμων ονείρων να τιμωρηθούν παραδειγματικά. Έτσι, με απόλυτη επίγνωση της ευθύνης που τη βαρύνει, η ποιήτρια εκτελεί με ευλάβεια μία προς μία τις ματαιώσεις της. Κάθε μικρή αναβολή, κάθε δισταγμός, κάθε δεύτερη σκέψη και κάθε αναποφασιστικότητα, που μοιραία οδήγησαν σε ακόμη μία ματαίωση, έρχονται πλέον στο φως και αντιμετωπίζουν την τιμωρία που τους αναλογεί. Για κάθε όνειρο, άλλωστε, που βρέθηκε ματωμένο να χάνει και την τελευταία ελπίδα πραγμάτωσής του, υπάρχει μια ματαίωση που σφράγισε τη μοίρα του· υπάρχει μια αιτία ανέκκλητα υπεύθυνη για την οριστική του διάψευση.

Ο χαμός των ονείρων δεν προκύπτει τυχαία και δεν είναι γέννημα των περιστάσεων, όπως θα το ήθελε ίσως κάποιος μοιρολάτρης. Ο χαμός των ονείρων προκύπτει από κάποια προσωπική μας οπισθοχώρηση, από ένα δικό μας δείλιασμα, από κάποια δική μας ανανδρία, που μπορεί να εντοπιστεί -και το πρώτο της ακόμη φανέρωμα- αν αναζητηθεί με επιμονή και ειλικρίνεια. Κι είναι ευθύνη δική μας να αντικρίσουμε τις ματαιώσεις αυτές, ακριβώς όπως είναι, ως καθρέφτισμα δηλαδή των ελλείψεων, της ατολμίας ή ακόμη και της αδράνειάς μας, αφού τα όνειρα που ματώνουν, είναι εκείνα που τα πληγώνει η κρυφή ενοχή της δικής μας άνευρης επιζήτησης.

«Με προσοχή

να μην αφήσω ίχνη…»

Τα ματωμένα όνειρα εγκαταλείπονται με το εκπληκτικό ψυχικό σθένος που απαιτεί κάθε οριστική παραδοχή, κι αντίστοιχα οι ματαιώσεις -οι υπαίτιες της απώλειας των ονείρων- εκτελούνται μία προς μία, αφήνοντας κάθε σφαίρα να επισφραγίσει και μιαν ακόμη αποτυχία. Ωστόσο, οι εκτελέσεις αυτών των ματαιώσεων, δεν μπορούν και δεν πρέπει να γίνουν αιτίες νέων ματαιώσεων· δεν πρέπει να υπονομεύσουν τη δυναμική που θα μπορούσε να φτάσει στην εκπλήρωση κάποιο άλλο όνειρο. Έτσι, η εκτέλεσή τους γίνεται πάντοτε με τη δέουσα προσοχή, ώστε να μην υπάρξουν ίχνη ικανά να αφυπνίσουν μια γενικότερη δειλία ή μιαν αίσθηση ανήκεστης λιποταξίας απ’ την προσδοκία των ονείρων.

Το έγκλημα αυτών των εκτελέσεων οφείλει να είναι τέλειο, ώστε αυτές οι ματαιώσεις να αφανιστούν χωρίς ίχνη.  

Το ποίημα έχει αντληθεί από τη συλλογή «Σημάδια για το δρόμο», των εκδόσεων Ακτίς (2015). 

Γρηγόριος Ξενόπουλος «Το ψωμί» (απόσπασμα) [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

William Bouguereau

Γρηγόριος Ξενόπουλος «Το ψωμί» (απόσπασμα) [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

Το ψωμί (απόσπασμα)

Το μεγάλο σάστισμα, η μεγάλη τρεμούλα τής είχαν περάσει. Και πιο ψυχρά τώρα, καθώς περπατούσε μηχανικά, συλλογιζόταν σε τι συμφορά την έριχνε η άρνηση του κουμπάρου κι’ η άργητα του μπάρμπα...

Ούτε ο ένας τής έφταιγε, ούτε ο άλλος, ούτε κανείς. Κι’ όμως μαζί με τη λύπη της, αισθανόταν τώρα κ’ ένα θυμό. Ένα μεγάλο θυμό, μια λύσσα, που γύρευε να ξεθυμάνει. Και στην ταραγμένη της σκέψη, ξεχνώντας ακόμα και το γιο της τον προκομμένο, τάβαλε... με το ψωμί.

«Ωχ! αδερφέ! συλλογιζόταν. Ούλα για τούτο το ψωμί! Μόχτος, κόπος, πόνος, αγώνας, για το ψωμί! Όβολα για το ψωμί! Οχτρίες, φιλίες, κουμπαρίες, για το ψωμί! Ανακατώματα, σούσουρα, καυγάδες, φονικά, για το ψωμί! Κι’ ατιμίες ακόμα, για το ψωμί... Να, κι’ εγώ η ίδια τώρα, αν ήμουν πηλιό νια, ποίος το ξέρει τι θάκανα για το ψωμί... ποίος το ξέρει!... Ο Διάολος, καλέ, θα φώτισε τον Αδάμ να το κάμει! Τι τόθελε; Δεν άφηνε καλύτερα να τρώμε το σταράκι ωμό και φρέσκο σαν το γάλα, όπως τρώμε και την πιτσούνα του καλαμποκιού;...

Όχι, λέει, ναν το ξεράνεις! ναν το αλέσεις, ναν το ζυμώσεις! ναν το ψήσεις! να γένεις φούρναρης! Και πάλε, μήπως, μπορούν ούλοι να γενούνε φουρναρέοι; Πέντε-δέκα μοναχά, κι’ ούλοι οι άλλοι κρεμασμένοι από δαύτους! Κι’ εγώ σήμερα να πηγαίνω στο φούρνο, ναν τόνε βλέπω γιομάτο καρβέλια, να πεινάνε στο σπίτι τα παιδιά μου και να γυρίζω με αδειανά χέρια!... Α, δεν είναι πράμα του Θεού το ψωμί!... Είναι του Διαόλου!

Ποτές δε θα ησυχάσει ο κόσμος, αν δεν πάψει να κάνει ψωμί! Πόσ’ άλλα πράματα δε μας έδωκε ο Θεός να τρώμε! Και το στάρι βέβαια. Μα δε μας είπε ναν το κάνουμε αλεύρι και πίτουρο και νάχουμε μαύρο ψωμί για τους φτωχούς, άσπρο για τους μέτριους, παντεσπάνι για τους πλούσιους, κι’ αέρα φρέσκο για όσους δεν έχουνε φαρδίνι;!... Να χαθεί το παλιό-ψωμο! το πράμα του Διαόλου!»

Σ’ αυτή τη βλαστήμια είχε σταματήσει η σκέψη της, όταν, καθώς περνούσε από ένα πεζοδρόμιο σ’ άλλο της Στράτας-Μαρίνας, είδ’ εκεί χάμου, στο κοκκινόχωμα του δρόμου στον ήλιο, ένα κομματάκι ψωμί. Ήταν ψίχα με λίγη πέτσα. Αποφαούδι κανενός χορτασμένου, ίσως και σκύλου... Δε φαινόταν ούτε πολύ ξερό ούτε πατημένο. Και τα μερμήγια, ένα πλήθος, τόχαν περιζωσμένο, και το τρώγανε.

- Α!...  

Η Νικολέττα η Καλούνενα στάθηκε, έσκυψε, το σήκωσε, το τίναξε, το φύσηξε, το φίλησε ευλαβικά, το έφερε στο μέτωπό της, έκαμε το σταυρό της και το απίθωσε εκεί στο πεζούλι μιας παρεθύρας, για να μην το πατούνε...

Ψωμί πεταμένο! Τι αμαρτία!

«Θε μου και συχώρεσέ με! είπε μέσα της. Ξαστόχησα πως είναι το Σώμα του Χριστού, η Αγία Κοινωνία, Μεταλάβωμα και το Μυστήριό σου!... Συχώρεσέ με που βλαστήμησα. Δεν είναι του Διαόλου. Είναι δικό σου! Εσύ Θε μου, εφώτισες τον άνθρωπο να το φτιάνει. Είναι καλό κ’ ευλοημένο! Ψωμί ψωμάκι το λένε...»

Όλος της ο θυμός είχε γυρίσει σε μια κατάνυξη που της ανέβαζε δάκρυα... Όλο της το μίσος είχε διαδεχθεί μια επιείκεια για τους ανθρώπους, που την αδικούσαν -και πρώτα-πρώτα το γιο της τον προκομμένο- και μια τρυφερότη για τανήλικα, ταθώα, που την περίμεναν τώρα ήσυχα στο σπίτι να τους πάει ψωμί, -ψωμί καλό κ’ ευλοημένο, ψωμί- ψωμάκι, πράμα του Θεού...

Έπρεπε να τους πάει με κάθε θυσία.

Και δεν της έμενε άλλο, παρά ν’ απλώσει το χέρι και στο διαβάτη.

Θα τόκανε κι’ αυτό –διακονιάρισσα για το ψωμί.

Μπήκε σ’ έναν ισκιερό δρομάκο, ακούμπησε σ’ έναν παλιότοιχο, σκέπασε ακόμα το χλωμό πρόσωπό της με το μαύρο της μαντηλόνι και, όταν πέρασε από μπρος της ο πρώτος καλοντυμένος, θαρρετά, αποφασιστικά, η Νικολέττα η Καλούνενα, άπλωσε το χέρι της κι’ επρόφερε:

- Ελεημοσύνη!

Στον τόμο: Ο Μινώταυρος, έκδοση «Γραμμάτων Αλεξανδρείας», 1925

1. άργητα = καθυστέρηση, αργοπορία

2. ούλος = όλος

3. όβολα = χρήματα

4. οχτρία = έχθρα

5. κουμπαρία = κουμπαριά

6. πήλιο = πιο

7. πιτσούνα = μεγάλο ψωμί, επίμηκες και τραπεζοειδές

8. κρεμασμένος = εξαρτημένος

9. ναν = να

10. μέτριος = αυτός που ανήκει στη μεσαία κοινωνική τάξη

11. παντεσπάνι = παρασκεύασμα ζαχαροπλαστικής από αλεύρι, αυγά και ζάχαρη, που ψήνεται στο φούρνο

12. φαρδίνι = νόμισμα τριών λεπτών κατά την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας στα Επτάνησα

13. αποφαούδι = αποφάγι

14. απιθώνω = τοποθετώ, αποθέτω

15. παρεθύρα = μεγάλο παράθυρο

16. ξαστοχώ = λησμονώ

17. τρυφερότη = τρυφερότητα

18. διακονιάρισσα = ζητιάνα

19. μαντηλόνι = κάλυμμα του κεφαλιού και των ώμων των γυναικών

Ερωτήσεις:

α. Η ηρωίδα του κειμένου υιοθετεί δύο αντιτιθέμενες μεταξύ τους απόψεις για το ψωμί. Να τις παρουσιάσετε με συντομία (10 μονάδες) και να αιτιολογήσετε τη στάση της. (15 μονάδες)

Η πρώτη άποψη της ηρωίδας για το ψωμί -απόρροια της αγανάκτησής της- είναι πως αυτό είναι δημιούργημα του Διαβόλου. Η ηρωίδα θεωρεί πως εξαιτίας του ψωμιού, και κατ’ επέκταση εξαιτίας των χρημάτων που απαιτούνται για την απόκτησή του, οι άνθρωποι καταφεύγουν και καταλήγουν σ’ ένα σωρό αδικίες και άσχημες καταστάσεις. Όλος ο αγώνας των ανθρώπων, η καθημερινή τους κούραση, οι στεναχώριες τους, αλλά κι οι φιλίες που κάνουν, όπως και οι έχθρες τους· όλα έχουν το ίδιο κίνητρο. Οι άνθρωποι τσακώνονται, σκοτώνουν, αδικούν και κάνουν κάθε είδους ατιμίες και ανηθικότητες προκειμένου να μπορούν να αποκτήσουν τα αναγκαία χρήματα για το ψωμί.

~ Αιτιολόγηση: Η ηρωίδα βρίσκεται σε δεινή οικονομική θέση και το γεγονός πως ο κουμπάρος της αρνείται να τη βοηθήσει, ενώ συνάμα κι ο μπάρμπας της που θα μπορούσε να κάνει κάτι καθυστερεί πολύ, τη φέρνουν σε ακόμη δυσκολότερη κατάσταση. Η ευθύνη για τα προβλήματά της βαρύνει και το γιο της, ο οποίος χαρακτηρίζεται ειρωνικά «προκομμένος». Είναι, όμως, τέτοια η απελπισία της ηρωίδας, ώστε αντί να σταθεί στα πρόσωπα που της έχουν προκαλέσει την παρούσα δυσκολία, προχωρά ακόμη παραπέρα τη σκέψη της και εντοπίζει και στοχοποιεί ως πρωταίτιο όλων των σχετικών προβλημάτων το ψωμί. Στο ψωμί, και άρα στα αναγκαία γι’ αυτό χρήματα, η ηρωίδα βρίσκει το βασικό υπεύθυνο για όλες τις πράξεις των ανθρώπων, καθώς είτε επιλέγουν να δημιουργήσουν μια φιλία είτε αποκτούν έναν εχθρό, είτε κάνουν μια κουμπαριά είτε κάνουν ένα φόνο, όλα μα όλα αυτά έχουν ως μοναδικό κίνητρο το ψωμί. Ακόμη κι ίδια, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει, αν ήταν νεότερη, κανείς δεν ξέρει μέχρι που θα έφτανε αυτή τη στιγμή για να εξασφαλίσει το ψωμί για τα παιδιά της.

Είναι προφανές, λοιπόν, πως το βάρος των οικονομικών υποχρεώσεων και η ένδεια της ηρωίδας την ωθούν σε πολύ δυσάρεστες σκέψεις για το ψωμί -για τα χρήματα-, αφού θεωρεί πως αν δεν υπήρχαν αυτά στον κόσμο, οι άνθρωποι θα ζούσαν ήσυχοι, χωρίς τις συνεχείς έγνοιες και στεναχώριες.  

Η δεύτερη άποψη της ηρωίδας -εκ διαμέτρου αντίθετη με την πρώτη- είναι πως το ψωμί είναι δημιούργημα του Θεού. Σε μια καθαρά θρησκευτική θέαση του ψωμιού, η ηρωίδα φέρνει στη σκέψη της πως το ψωμί στη Θεία Κοινωνία συμβολίζει το σώμα του Χριστού, και πως είναι άρα εξ ορισμού ευλογημένο.

~ Αιτιολόγηση: Μόλις η ηρωίδα βλέπει ένα μικρό κομμάτι ψωμί ριγμένο στο δρόμο, αιφνιδίως αλλάζει στάση, καθώς φέρνει στη σκέψη της τον ιερό συμβολισμό του ψωμιού· αυτό είναι το σώμα του Χριστού, που οι πιστοί έχουν την ευλογία να δεχτούν μέσω της Μετάληψης. Η ηρωίδα αμέσως ζητά συγχώρεση από τον Θεό για την βλασφημία της να ισχυριστεί πως το ψωμί είναι έργο του Διαβόλου. Αμέσως αναγνωρίζει στο ψωμί όλη του την ιερή αξία κι όλη του την ευλογία που προσφέρει στους ανθρώπους. Είναι, άλλωστε, δημιούργημα θεϊκής υπόδειξης και μεταδίδει στους ανθρώπους την ευδαίμονα θέληση της συγχώρεσης, της αποδοχής και της αρμονικής συνύπαρξης. Έτσι, με αφορμή αυτό το μικρό κομμάτι ψωμί, η ηρωίδα απαλλάσσεται από τα αισθήματα μίσους που την κλόνιζαν προηγουμένως κι αρχίζει να αντικρίζει με επιείκεια όλους εκείνους που την αδικούσαν. Η καρδιά της γεμίζει συγκίνηση, διάθεση συγχώρεσης, αλλά και μεγάλη τρυφερότητα για τα ανήλικα παιδιά της που την περίμεναν να τους φέρει στο σπίτι το ψωμί.  

β1. Ο Ξενόπουλος καλλιεργεί το ρεαλιστικό αστικό μυθιστόρημα στο οποίο συχνά εντοπίζονται σχόλια για την κοινωνική αδικία. Μπορείτε να τεκμηριώσετε αυτή την άποψη με τρία (3) στοιχεία από το κείμενο; (15 μονάδες)

- Η κοινωνική αδικία γίνεται έντονα αισθητή μέσα από την πικρή παρατήρηση της ηρωίδας πως τη στιγμή που ο φούρνος είναι γεμάτος ψωμί, η ίδια δεν έχει τη δυνατότητα να αγοράσει ούτε ελάχιστο για τα παιδιά της που πεινάνε: «Κι’ εγώ σήμερα να πηγαίνω στο φούρνο, ναν τόνε βλέπω γιομάτο καρβέλια, να πεινάνε στο σπίτι τα παιδιά μου και να γυρίζω με αδειανά χέρια!...»

- Η κοινωνική αδικία γίνεται, επίσης, φανερή από το γεγονός πως υπάρχουν διαφορετικές ποιότητες ψωμιού για τις επιμέρους κοινωνικές τάξεις, αλλά κι από το ειρωνικό σχόλιο πως για τους φτωχούς διατίθεται φρέσκος αέρας: «και νάχουμε μαύρο ψωμί για τους φτωχούς, άσπρο για τους μέτριους, παντεσπάνι για τους πλούσιους, κι’ αέρα φρέσκο για όσους δεν έχουνε φαρδίνι;!...»

- Εναργή αποτύπωση της κοινωνικής αδικίας έχουμε και στην παρουσίαση της επαιτείας: «Μπήκε σ’ έναν ισκιερό δρομάκο, ακούμπησε σ’ έναν παλιότοιχο, σκέπασε ακόμα το χλωμό πρόσωπό της με το μαύρο της μαντηλόνι και, όταν πέρασε από μπρος της ο πρώτος καλοντυμένος, θαρρετά, αποφασιστικά, η Νικολέττα η Καλούνενα, άπλωσε το χέρι της κι’ επρόφερε: - Ελεημοσύνη!»

β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο πέντε (5) εικόνες συνδεδεμένες με το ψωμί. (10 μονάδες)

- Η εικόνα των μικρών παιδιών που περιμένουν στο σπίτι τη μητέρα να τους φέρει ψωμί: «και μια τρυφερότη για τανήλικα, ταθώα, που την περίμεναν τώρα ήσυχα στο σπίτι να τους πάει ψωμί»

- Η εικόνα της ηρωίδας που καταφεύγει στην επαιτεία προκειμένου να διασφαλίσει τα αναγκαία χρήματα για το ψωμί των παιδιών της: «Και δεν της έμενε άλλο, παρά ν’ απλώσει το χέρι και στο διαβάτη. Θα τόκανε κι’ αυτό –διακονιάρισσα για το ψωμί.»

- Η εικόνα των μυρμηγκιών που έχουν περιζώσει το πεταμένο κομμάτι ψωμιού: «Και τα μερμήγια, ένα πλήθος, τόχαν περιζωσμένο, και το τρώγανε.»

- Η εικόνα της ηρωίδας που μαζεύει το μικρό κομμάτι ψωμιού από το δρόμο: «Η Νικολέττα η Καλούνενα στάθηκε, έσκυψε, το σήκωσε, το τίναξε, το φύσηξε, το φίλησε ευλαβικά, το έφερε στο μέτωπό της, έκαμε το σταυρό της και το απίθωσε εκεί στο πεζούλι μιας παρεθύρας, για να μην το πατούνε...»

- Η εικόνα του ψωμιού που είναι ριγμένο στο δρόμο: «είδ’ εκεί χάμου, στο κοκκινόχωμα του δρόμου στον ήλιο, ένα κομματάκι ψωμί. Ήταν ψίχα με λίγη πέτσα.» 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ανεργία (συνέπειες, αίτια & τρόποι αντιμετώπισης)

Jerry Nelson

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ανεργία (συνέπειες, αίτια & τρόποι αντιμετώπισης)

Σύνταγμα της Ελλάδας

Άρθρο 22: Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού.

Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας.

[Το ποσοστό ανεργίας αυξήθηκε από το 7,7% το 2008 σε 27,3% το 2013, κατά την περίοδο 2009-2013.] Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.

Συνέπειες φαινομένου σε ατομικό επίπεδο:

- Η ανεργία επιφέρει την οικονομική εξαθλίωση του ατόμου, καθώς του στερεί τα έσοδα που του είναι απολύτως αναγκαία για την επιβίωσή του και για την κάλυψη των πάγιων οικονομικών του υποχρεώσεων.

- Ειδικότερα, η ανεργία των νέων ανθρώπων σημαίνει την παρατεταμένη οικονομική τους εξάρτηση από την οικογένειά τους. Αδυνατούν, έτσι, οι νέοι να επιτύχουν την οικονομική αυτονομία που θα τους επιτρέψει να εκπληρώσουν τους στόχους τους και να βιώσουν τη ζωή τους, όπως πραγματικά το επιθυμούν.

- Ο νέος αδυνατεί, λοιπόν, να λάβει μιαν αυτόνομη θέση στην κοινωνία· αδυνατεί να αξιοποιήσει τις γνώσεις και τις δυνατότητές του, και ως εκ τούτου αδυνατεί να προχωρήσει σε σημαντικά βήματα της ενήλικης ζωής, όπως είναι η δημιουργία της δικής του οικογένειας ή η εκπλήρωση άλλων προσωπικών του φιλοδοξιών, αφού δεν έχει τα απαραίτητα οικονομικά έσοδα.

- Η μακροχρόνια ανεργία έχει εξαιρετικά επώδυνες συνέπειες στην ψυχολογία του ατόμου, διότι ο άνεργος τείνει να εκλαμβάνει το πρόβλημα αυτό ως προσωπική του αποτυχία. Κλονίζεται, επομένως, η αυτοπεποίθησή του κι έρχεται αντιμέτωπος με έντονα συναισθήματα άγχους, ανασφάλειας και κατάθλιψης.

- Τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει ο άνεργος μπορούν να τον καταβάλουν ψυχικά, αλλά και να τον ωθήσουν σε αναποτελεσματικές συμπεριφορές στην προσπάθειά του να διαχειριστεί το γεγονός ότι ζει σε μια κοινωνία που του αρνείται τη στοιχειώδη έστω αξιοπρέπεια μιας έντιμης εργασίας.

- Ο άνεργος, άλλωστε, πέρα από το γεγονός ότι αισθάνεται μειονεκτικά, αδυνατεί να εκπληρώσει τις οικονομικές του υποχρεώσεις, γεγονός που μπορεί να τον οδηγήσει είτε σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές είτε σε πράξεις βίας προκειμένου να διασφαλίσει τα αναγκαία χρήματα.

- Η ανεργία καθηλώνει το άτομο σε μια κατάσταση στασιμότητας, καθώς του είναι αδύνατη οποιαδήποτε πορεία εξέλιξης είτε σε προσωπικό επίπεδο (δημιουργία οικογένειας, επίτευξη συναισθηματικής ευδαιμονίας, πνευματική καλλιέργεια) είτε σε κοινωνικό επίπεδο (αδυναμία ουσιαστικής συμμετοχής στα κοινά, διάθεση κοινωνικής απόσυρσης).

- Ο άνεργος εξωθείται στην κοινωνική απομόνωση, αφού η απουσία εσόδων δεν του επιτρέπει τη συμμετοχή σε δραστηριότητες που απαιτούν χρηματική δαπάνη. Ενώ, εξίσου αποτρεπτικά για τις κοινωνικές του συναναστροφές λειτουργεί και ο κλονισμός της συναισθηματικής του κατάστασης.

[Από το σύνολο των ανέργων επτά στους δέκα ανέργους είναι μακροχρόνιοι άνεργοι, ενώ μόλις το 26% των ανέργων έχει διάρκεια ανεργίας από ένα μέχρι ένδεκα μήνες.] Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.

Συνέπειες φαινομένου σε κοινωνικό επίπεδο:

- Τα αρνητικά συναισθήματα που εύλογα προκαλούνται στους ανέργους θέτουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή, υπό την έννοια πως πέρα από την πιθανότητα ακραίων συμπεριφορών ή εγκληματικής δράσης, οι άνεργοι αισθάνονται περιθωριοποιημένοι, και άρα μειώνεται το ενδιαφέρον τους για την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Ο ανταγωνισμός, η διάθεση υπονόμευσης του άλλου, η προσφυγή σε αθέμιτα μέσα (ρουσφέτια, παρανομίες), συνιστούν το κυρίαρχο κλίμα σε μια αγορά εργασίας που δεν επαρκεί για να καλύψει το σύνολο του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού.

- Η αυξημένη ανεργία καθιστά ανενεργό και αφήνει ανεκμετάλλευτο ένα σημαντικό τμήμα του εργατικού δυναμικού, το οποίο έχει ενδεχομένως υψηλά εργασιακά προσόντα, άρτια κατάρτιση και πολλές δυνατότητες. Το γεγονός αυτό ζημιώνει το κοινωνικό σύνολο, αφού μειώνεται η παραγωγική δύναμη του τόπου.

- Η οικονομική δυσπραγία των ανέργων οδηγεί σε πτώση της κατανάλωσης προϊόντων και ζήτησης υπηρεσιών, με αποτέλεσμα το γενικότερο κλονισμό της αγοράς. Σε περιπτώσεις, μάλιστα, που το ποσοστό των ανέργων είναι εξαιρετικά υψηλό, όπως συμβαίνει την παρούσα περίοδο στην Ελλάδα, η πτώση στην οικονομική απόδοση της αγοράς γίνεται ιδιαίτερα αισθητή και οδηγεί σε περαιτέρω αύξηση της ανεργίας λόγω του κλεισίματος ιδιωτικών επιχειρήσεων και εμπορικών καταστημάτων.

- Η παρατεταμένη ανεργία εξωθεί ένα αξιοσημείωτο ποσοστό των νέων στην επιλογή της μετανάστευσης, με αποτέλεσμα η χώρα να ζημιώνεται απ’ την απώλεια εργατικού δυναμικού υψηλής μόρφωσης και κατάρτισης.

- Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας σημαίνουν μεγάλη πτώση στις εισφορές των ασφαλιστικών ταμείων, αλλά κι επιπλέον επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού προκειμένου να υλοποιηθούν προγράμματα πρόσκαιρης επαγγελματικής αποκατάστασης μέρους των ανέργων.

- Η αυξημένη ανεργία ανοίγει το δρόμο για την ανερυθρίαστη οικονομική εκμετάλλευση των νέων, οι οποίοι καλούνται να εργαστούν σε προσωρινές θέσεις με εξαιρετικά χαμηλές απολαβές, χωρίς ασφάλιση και χωρίς να γίνονται εν γένει σεβαστά τα εργασιακά τους δικαιώματα.

- Η κοινωνία βιώνει μια περίοδο πνευματικής, καλλιτεχνικής και επιστημονικής στασιμότητας, καθώς οι νέοι που αποτελούν το πιο δυναμικό της κομμάτι απομένουν αποκομμένοι απ’ τον εργασιακό βίο, και κατ’ επέκταση εμποδίζονται απ’ το να προσφέρουν το μέγιστο των δυνατοτήτων τους.

Ας μην λησμονούμε, άλλωστε, πως ένας νέος που βιώνει συνεχή εργασιακή ανασφάλεια, έρχεται αντιμέτωπος με το ενδεχόμενο της ψυχικής εξουθένωσης. Η περιστασιακή επαγγελματική απασχόληση, η παραβίαση των εργασιακών δικαιωμάτων, η προοπτική μιας νέας περιόδου ανεργίας, συνθέτουν ένα πλαίσιο που εκμηδενίζει τις ψυχολογικές αντοχές του νέου ανθρώπου και τον αποτρέπει απ’ τη δημιουργική και ουσιαστική ενασχόληση με την επιστήμη του ή τη γενικότερη συμμετοχή σε πνευματικές και καλλιτεχνικές ασχολίες.

- Οι κοινωνικές ανισότητες που προκαλούνται απ’ την αυξημένη ανεργία επιφέρουν σημαντικό πλήγμα στη δημοκρατία, αφού η απελπισία των ανέργων γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από κομματικούς σχηματισμούς ακραίου προσανατολισμού.  

[Κορύφωση στην «εποχή της ανασφάλειας» της εργασίας στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα είναι η επισφαλής εργασία, στην οποία συγκαταλέγεται, μεταξύ των άλλων, και η προσωρινή απασχόληση, η οποία για τους νέους αποτελεί συγκοινωνούν δοχείο με την ανεργία. Ουσιαστικά αποτελεί μία «ρευστή εργασιακή συνθήκη», μία συνεχή κατάσταση «εντός και εκτός» της αγοράς εργασίας, ενώ διαπερνά, επηρεάζει και τελικά καθορίζει όλες τις διαστάσεις της κοινωνικής ζωής του εργαζομένου.] Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.

Αίτια του φαινομένου:

- Ο ελλιπής επαγγελματικός προσανατολισμός των εφήβων έχει ως αποτέλεσμα τη μαζική διεκδίκηση συγκεκριμένων πανεπιστημιακών σχολών, και κατόπιν συγκεκριμένων επαγγελμάτων, τη στιγμή που άλλες επαγγελματικές επιλογές ή επιλογές επαγγελματικής κατάρτισης απομένουν χωρίς ουσιαστική ζήτηση.

- Παρατηρείται η αδυναμία σύνδεσης της αγοράς εργασίας με το χώρο της εκπαίδευσης, με αποτέλεσμα οι απόφοιτοι των Λυκείων, αλλά ακόμη και των Πανεπιστημίων της χώρας, να μην κατέχουν τα επιθυμητά προσόντα και την αναγκαία κατάρτιση για την απρόσκοπτη επαγγελματική τους αποκατάστασης. Ενώ σταθερή είναι η ανισορροπία ανάμεσα στις επιλεγόμενες σπουδές και τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς εργασίας.

- Η εξέλιξη της τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα την αυτοματοποιημένη εκτέλεση εργασιών που άλλοτε απασχολούσαν ανθρώπινο δυναμικό. Στη βιομηχανική παραγωγή η χρήση μηχανών έχει υποκαταστήσει πλήθος χειρωνακτών, όπως άλλωστε και η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών έχει καταστήσει περιττούς πολλούς υπαλλήλους της άλλοτε ακμάζουσας γραφειοκρατίας.

- Η βαθιά οικονομική κρίση εξώθησε, όχι μόνο τον ιδιωτικό τομέα, αλλά ακόμη και το δημόσιο, στη μείωση του ανθρώπινου δυναμικού είτε με απολύσεις είτε με πάγωμα των προσλήψεων.

- Η αδράνεια του ιδιωτικού επιχειρηματικού τομέα κι ο περιορισμός των νέων επεκτατικών κινήσεων, λόγω της οικονομικής κρίσης, έχει επιφέρει μια οδυνηρή στασιμότητα στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην απορρόφηση εργαζομένων.

- Καίριο πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας παραμένει η απουσία ανταγωνιστικής παραγωγής σε βιομηχανικά προϊόντα, αλλά και προϊόντα τεχνολογικής πρωτοπορίας.

- Πολλές παραγωγικές επιχειρήσεις, άλλωστε, επέλεξαν είτε να μεταφέρουν την έδρα τους σε χώρες όπου το κόστος εργασίας είναι πολύ χαμηλότερο είτε να μειώσουν το απασχολούμενο προσωπικό προκειμένου να αυξήσουν τα καθαρά τους κέρδη.

- Η εγκατάλειψη της υπαίθρου και της κοπιώδους γεωργικής εργασίας προκάλεσε αφενός την αύξηση του αστικού πληθυσμού κι αφετέρου την αποδυνάμωση ενός άλλοτε ανθηρού οικονομικού τομέα.

- Οι κρατικοί προγραμματισμοί για την αντιμετώπιση του φαινομένου είναι συνήθως ευκαιριακοί, χωρίς μακρόχρονη στόχευση και χωρίς ουσιαστικές παρεμβάσεις στην αναδιάρθρωση των δομών της ελληνικής οικονομίας.

- Οι συχνά άσχημες συνθήκες εργασίας στον ιδιωτικό τομέα, όπου τα εργασιακά δικαιώματα σπανίως γίνονται σεβαστά, εξωθούν πολλούς ανθρώπους στην αναζήτηση της εργασιακής ασφάλειας που παρέχει η απασχόληση στο δημόσιο.

- Η απουσία επαγγελματισμού και εργασιακού ήθους, όπως κι η απουσία ουσιαστικής κατάρτισης και εξειδίκευσης είναι παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν ένα άτομο στη μακρόχρονη ανεργία.

Τρόποι αντιμετώπισης:

Η πλήρης αντιμετώπιση της ανεργίας είναι σαφώς μια δυσεπίτευκτη επιδίωξη, υπάρχουν ωστόσο σχεδιασμοί και ενέργειες που μπορούν να μειώσουν την έκταση του φαινομένου.

- Ένα πρώτο βήμα θα μπορούσε να είναι η ορθότερη συσχέτιση του εκπαιδευτικού συστήματος με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Μέσω του έγκαιρου και αποτελεσματικού επαγγελματικού προσανατολισμού θα μπορούσε να αποφευχθεί ο συνωστισμός των νέων σε σχολές και επαγγελματικές επιλογές που έχουν ήδη πληθώρα αποφοίτων και εργαζομένων.

- Επιθυμητή είναι και η αναβάθμιση της τεχνικής εκπαίδευσης, ώστε οι νέοι να αποκτούν την κατάλληλη εκείνη κατάρτιση που θα τους επιτρέψει την ταχύτερη επαγγελματική αποκατάσταση, και μάλιστα σε επαγγελματικούς χώρους που συνιστούν πιο παραγωγικές επιλογές.

- Συνάμα, θα πρέπει να υπάρχει μέριμνα για τη συνεχή κατάρτιση των ανέργων, προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα να διεκδικήσουν μια διαφορετική εργασιακή αποκατάσταση χάρη στις νέες τους δεξιότητες και γνώσεις.

- Ως μακροπρόθεσμη σκέψη θα πρέπει να τεθεί η ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας της χώρας μας, ο εκσυγχρονισμός των δομών της ελληνικής παραγωγής και φυσικά η ενίσχυση των επενδύσεων σε νέους ή ήδη υπάρχοντες οικονομικούς κλάδους, προκειμένου να υπάρξει αύξηση των θέσεων εργασίας.

[Η ελληνική οικονομία μπορεί να μετατοπιστεί σε υψηλότερο ΑΕΠ και χαμηλότερη ανεργία χωρίς να υπάρχει έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών εφόσον: πρώτον, σε βραχυχρόνια διάρκεια μειωθούν οι τιμές των εγχώριων προϊόντων (αύξηση ανταγωνιστικότητας τιμής) προκειμένου να αντισταθμιστούν οι εισαγωγές που θα είναι αυξημένες στο επιθυμητό υψηλότερο επίπεδο του προϊόντος (επομένως και στο υψηλότερο επίπεδο εγχώριας ζήτησης και απασχόλησης) και δεύτερον, σε μεσοακροχρόνια διάρκεια βελτιωθεί με ένα επενδυτικό πρόγραμμα τεχνολογικής-παραγωγικής ανασυγκρότησης η διαρθρωτική ανταγωνιστικότητα. Επομένως, το σημείο εκκίνησης μίας αναπτυξιακής/οικονομικής πολιτικής οφείλει να είναι η αύξηση και η αξιοποίηση της συνολικής ζήτησης, εγχώριας και εξωτερικής, η οποία θα θέσει σε λειτουργία το αχρησιμοποίητο παραγωγικό δυναμικό της χώρας που θα αυξήσει την παραγωγή και την απασχόληση. Σε αντίθετη περίπτωση, η ελληνική οικονομία θα διέλθει από μακρά περίοδο στασιμότητας.] Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.

Στοιχεία για τη νεανική απασχόληση από το Ινστιτούτο Εργασίας:

- Με βασικό επιχείρημα ότι για την καταπολέμηση της νεανικής ανεργίας, απαιτείται η διευκόλυνση της ένταξής τους στην αγορά εργασίας, πολλές χώρες - έχοντας υιοθετήσει τη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση - έχουν θεσπίσει χαμηλότερους κατώτατους μισθούς για τους νέους, με αποτέλεσμα αυτή η κατηγορία των εργαζομένων να αποτελεί τον κύριο πυρήνα ενός συνεχώς αυξανόμενου εργατικού δυναμικού, το οποίο είναι εξαιρετικά ευέλικτο και χαμηλά αμειβόμενο.

- Νομιμοποιούν και γενικεύουν μορφές ευέλικτης, ανειδίκευτης και ανασφάλιστης εργασίας, οι οποίες υλοποιούνται μέσω δήθεν πρακτικής εκπαίδευσης (π.χ. voucher) ή μαθητείας και στην ουσία υποκρύπτουν την παροχή φθηνής και χωρίς δικαιώματα εργασίας.

- Δημιουργούν και νομιμοποιούν διακρίσεις σε βάρος της εργασίας των νέων δημιουργώντας μια ειδική κατηγορία μισθωτών, των νέων με μισθούς μειωμένους τουλάχιστον κατά 30%.

- Προκαλούν μέσω της «διαρροής εγκεφάλων», της μετανάστευσης των νέων επιστημόνων και της καθιέρωσης της περιστασιακής – υποαμειβόμενης - προσωρινού χαρακτήρα και επισφαλούς απασχόλησης, μια πραγματική αφαίμαξη του εργατικού δυναμικού από τα πιο παραγωγικά του τμήματα.

- Απαξιώνουν γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες που αποκτήθηκαν από τους νέους με τα χρήματα του ελληνικού λαού μέσα στα σχολεία και τα πανεπιστήμια.

- Εκπαιδεύουν μια ολόκληρη νέα γενιά σε εργασία χωρίς δικαιώματα και τελικά να καθίστανται «ωφελούμενοι» προγραμμάτων και όχι εργαζόμενοι με δικαιώματα αξιοπρεπούς μισθού και ανθρώπινων συνθηκών εργασίας.

- Το ποσοστό ανεργίας στους νέους ηλικίας 15-24 ετών προσεγγίζει το 56,7% και είναι το μεγαλύτερο της Ε.Ε.

- Πρόσφατα (2012) θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά ο διαφοροποιημένος μειωμένος μισθός για τους νέους κάτω των 25 ετών. Με το νόμο 4046/12 ψηφίστηκε η μείωση του βασικού μισθού κατά 22% (ο κατώτατος μισθός διαμορφώνεται πλέον στα 586,08€) και για τους εργαζόμενους κάτω των 25 ετών μείωση κατά 32%, δηλαδή 510,95€. Εφόσον αφαιρεθούν από το ποσό αυτό οι ασφαλιστικές και φορολογικές κρατήσεις του εργαζόμενου, ο καθαρός μηνιαίος μισθός είναι 476,35€ και για τον εργαζόμενο κάτω των 25 ετών είναι 426,64€, για 8ωρη απασχόληση.

- Οι εξελίξεις αυτές σε συνδυασμό και με την σημαντική αύξηση της ανεργίας καθώς και της μακροχρόνιας ανεργίας και της ανασφάλειας, έχουν σοβαρές αρνητικές συνέπειες ως προς την ανεξαρτησία των νέων, τη μετάβαση τους στην ενήλικη ζωή, την ψυχική και πνευματική τους υγεία, ενώ ελλοχεύουν κίνδυνοι κοινωνικού αποκλεισμού και κοινωνικής αποξένωσης τους.

- Η Ελλάδα δεν έχει μετακινηθεί στην αλυσίδα παραγωγής της αξίας, ώστε να παράγει πιο σύνθετα προϊόντα και υπηρεσίες (έντασης γνώσης/τεχνολογίας). Έτσι ουσιαστικά υπάρχει περιορισμένη ζήτηση για πτυχιούχους και όχι υπερπροσφορά πτυχιούχων.

- Η όλη κατάσταση επιδεινώνεται από το γεγονός ότι δεν υφίσταται κανένα δίχτυ ελάχιστης κοινωνικής προστασίας (η μοναδική χώρα της Ευρωζώνης), το οποίο να διασφαλίζει ένα ανεκτό όριο διαβίωσης, που θα προσδιορίζεται από τις βασικές ανάγκες.

- Σε γενικές γραμμές, στην Ελλάδα, οι νέοι δεν τυγχάνουν ειδικών και στοχευμένων πολιτικών καταπολέμησης της ανεργίας. Τα προβλεπόμενα επιδόματα ανεργίας έχουν οριζόντιο χαρακτήρα ανεξαρτήτου ηλικίας, ενώ και το τακτικό επίδομα ανεργίας μειώθηκε από 430,75 ευρώ (9/2008) σε 360 ευρώ (3/2012).

[Στη χώρα μας, η εμμονή στην άσκηση πολιτικών συνεχούς σκληρής νεοφιλελεύθερης λιτότητας, στην επιβολή αυστηρής δημοσιονομικής πειθαρχίας και στην εφαρμογή των λεγόμενων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στο όνομα της ανταγωνιστικότητας που επιβλήθηκαν από την Τρόικα, εμφανέστατα και αποδεδειγμένα όπως δείχνουν μια σειρά από μελέτες, δεν έχουν επιφέρει αποτελέσματα στην προώθηση της ανάπτυξης, της δημιουργίας απασχόλησης και στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων.

Αντίθετα οι πολιτικές που μειώνουν τους μισθούς / εισοδήματα των εργαζομένων, καθιερώνουν την ανεξέλεγκτη εργοδοτική ευελιξία στην αγορά εργασίας και διαβρώνουν το κανονικό πρότυπο της σταθερής, πλήρους και με αξιοπρεπείς όρους απασχόλησης ενισχύουν, οξύνουν και αναπαράγουν τις κοινωνικές ανισότητες.] Ινστιτούτο Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε.