Έκθεση Γ΄ Λυκείου «Το δίκαιο της πυγμής» (ασκήσεις σχολικού)

Johan Swanepoel

Έκθεση Γ΄ Λυκείου «Το δίκαιο της πυγμής» (ασκήσεις σχολικού)

Το δίκαιο της πυγμής είναι μια πανάρχαιη θεωρία, που πρεσβεύει ότι η βία είναι «νόμος της φύσης». Σύμφωνα με το νόμο αυτό είναι φυσικό ο ικανότερος να επιβάλλει με τη βία το δικό του δίκαιο στον ασθενέστερο. Όπως είναι γνωστό, αυτό κατά το Θουκυδίδη υποστήριξαν και οι Αθηναίοι στον περίφημο διάλογο τους με τους Μηλίους:

«Κι’ εμείς οι Αθηναίοι γνωρίζουμε όπως και σεις ότι κατά τον ανθρώπινο νόμο τα δίκαια κρίνονται μόνο από ίσους, ενώ τα δυνατά τα πράττουν οι ισχυροί και τα παραδέχονται οι ασθενείς [...] Και οι θεοί, όπως πιστεύουν οι άνθρωποι, και αναμφισβήτητα και οι άνθρωποι αναγκάζονται πάντοτε από φυσική ορμή να εξουσιάζουν εκείνους από τους οποίους υπερτερούν.» (Ε 89, 105).

Διαβάστε προσεκτικά το παρακάτω απόσπασμα από ένα δοκίμιο του Ε. Παπανούτσου με τον τίτλο «Το δίκαιο της πυγμής», στο οποίο ο συγγραφέας ασκεί κριτική στη συγκεκριμένη θεωρία και ανασκευάζει το επιχείρημα στο οποίο βασίζεται.

Το δίκαιο της πυγμής

[...] Η δύναμη αλλά και η αδυναμία της θεωρίας του «δικαίου της πυγμής» είναι το επιχείρημά της ότι η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο δεν είναι μόνο γεγονός αλλά και αξία· και βέβαιη αξία, επειδή το γεγονός είναι αναμφισβήτητο. Εάν οι οπαδοί της μας έλεγαν απλώς:

Τα πράγματα είναι αυτά που είναι: θηρίο και ο άνθρωπος ζει, όπως και τα άλλα θηρία, με τα δόντια του. Μην προσπαθήσετε να τον αλλάξετε, ματαιοπονείτε· με τη φύση δεν τα βάζει κανείς, εκείνη θα ειπεί πάντοτε την τελευταία λέξη, μπορεί να μη μας έπειθαν, αλλά ίσως θα μας έβρισκαν πρόθυμους να σκύψομε μελαγχολικά το κεφάλι και να σωπάσομε. Μας λένε όμως κάτι περισσότερο· ότι:

Αυτό που γίνεται, να επιβάλλει δηλαδή ο άνθρωπος με τη γροθιά τη θέληση και το συμφέρον του, αξίζει και πρέπει να γίνεται, γιατί έτσι μόνο θα προοδέψει και αυτός και ο κόσμος, και τούτο ακριβώς γεννάει μέσα μας πολλές και σοβαρές αμφιβολίες. Όχι ανησυχίες ηθικές, αλλά αμφιβολίες θεωρητικές. Τις πρώτες θα μπορούσαν να τις παραβλέψουν, τις δεύτερες όμως είναι υποχρεωμένοι να τις εξετάσουν. Αναφέρω εδώ τις σπουδαιότερες.

Από αυτό που «γίνεται», και μάλιστα από αυτό που «γίνεται ως τώρα», δεν είναι λογικά επιτρεπτό να συμπεράνεις με βεβαιότητα ότι τούτο «θα γίνεται και στο μέλλον», και πολύ λιγότερο ότι τούτο «αξίζει και πρέπει να γίνεται». Αν ο άνθρωπος φέρθηκε ως τώρα με αγριότητα και απερισκεψία όπως όλα τα θηρία, και όταν καταλαβαίνει ότι έχει την υπεροχή, λύνει τις διαφορές του με τη βία, το γεγονός αυτό δεν σου δίνει το λογικό δικαίωμα να περιμένεις ότι θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον και πολύ λιγότερο ότι τούτο «θα γίνεται και στο μέλλον», και πολύ λιγότερο να υποστηρίζεις ότι πρέπει να επαναλαμβάνεται. Γιατί τίποτα δεν εμποδίζει να αλλάξει αύριο και στο σημείο τούτο η ροή της ιστορίας (φαινόμενο όχι τόσο σπάνιο όσο νομίζεται) είτε από τη συνδρομή διάφορων απρόβλεπτων περιστάσεων, είτε με την πρωτοβουλία του ίδιου του ανθρώπου, που αφού έχει τις καταβολές του λογικού, μπορεί κάποτε να λογικευτεί και ν’ αποφασίσει να αξιοποιεί με άλλους συμφερότερους και ευπρεπέστερους τρόπους την περίσσεια των σωματικών και των πνευματικών του δυνάμεων, όχι με τον εξευτελισμό και τη σφαγή των ομοίων του. Και εάν όμως αποκλείσω και τα δύο αυτά ενδεχόμενα, πάλι θα δυσκολευτώ να πεισθώ ότι το φυσικό καθεστώς μπορεί να αποτελέσει δεοντολογικό κανόνα. Το κήρυγμα «κατά φύσιν ζην» ή «επιστροφή στη Φύση» δεν είναι αποτελεσματικό, ούτε πάντοτε φρόνιμο. Όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος με την κοινωνική οργάνωση και την πνευματική του εξέλιξη απομακρύνθηκε οριστικά και ανέκκλητα από τη «φυσική κατάσταση» και δεν εξαρτάται από την θέληση του να ξαναγυρίσει σ’ αυτήν αλλά και για έναν άλλο σπουδαιότερο λόγο. Το «φυσικό» δεν είναι κατ’ ανάγκη και «αξιόπρακτο». Οι πολιτισμένοι άνθρωποι έμαθαν (με τον ιδρώτα και το αίμα τους) να μην ταυτίζουν τις δύο έννοιες ούτε κατά το πλάτος ούτε κατά το βάθος τους. Τα «αξιόπρακτα», όπως λέμε στη γλώσσα της φιλοσοφίας, υπερβαίνουν τα «φυσικά». Βρίσκονται σε άλλο επίπεδο, προσδιορίζονται με άλλου είδους γνωρίσματα, μετριούνται με άλλα μέτρα. Επομένως δεν συναντώνται πάντοτε με τα «φυσικά», ούτε συμπίπτουν μ’ αυτά.

Γι’ αυτό η συνείδηση μας σκανδαλίζεται, όταν ο αντίδικος αναιρεί ή σαρκάζει την προσήλωσή μας σε μιαν αξία, π.χ. στον ηθικό κανόνα «εἰ ἀναγκαῖον εἴη ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν, ἑλοίμην ἄν ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν» με το επιχείρημα ότι τούτο δεν είναι «φυσικό». Την αμφισβήτηση την αισθανόμαστε σαν προσβολή στην «ανθρωπιά» μας. Βέβαια δεν είναι «φυσικό», την ώρα που αναγκάζομαι ή ν’ αδικήσω ή να αδικηθώ, εγώ να προτιμήσω να αδικηθώ παρά να αδικήσω· είμαι όμως περήφανος σαν άνθρωπος, τιμώ την «ανθρωπιά» στο πρόσωπο μου, όταν υπερβαίνω την φυσική ίσως τάση να βλάψω τον όμοιό μου για ν’ αποφύγω την βιαιότητα του και δέχομαι τα πλήγματα χωρίς να τα ανταποδίνω. Εάν υποχωρήσω στις παρορμήσεις του ενστίκτου και επιτεθώ, το «ζώο» μέσα μου θα νικήσει, εγώ όμως σαν άνθρωπος με φρόνημα ηθικό θα νικηθώ. Και αυτή τη νίκη του «φυσικού», που με ταπεινώνει, δεν τη θέλω [...]

Ε. Π. Παπανούτσος, «Το δίκαιο της πυγμής», εκδόσεις Δωδώνη, (1975) , Αθήνα 1989

- Στο παραπάνω απόσπασμα, παρατηρούμε ότι το επιχείρημα στο οποίο βασίζεται η θεωρία το δικαίου της πυγμής είναι ένας παραγωγικός συλλογισμός, που μπορεί να αναλυθεί ως εξής:

Προκείμενες κρίσεις:

1.  Η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο δεν είναι μόνο γεγονός αλλά και αξία.

2. Το γεγονός αυτό είναι αναμφισβήτητο.

Συμπέρασμα: Άρα και η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο έχει αναμφισβήτητη αξία.

Ασκήσεις:

1. Στο απόσπασμα που διαβάσατε ο συγγραφέας αξιολογεί το παραπάνω επιχείρημα και επισημαίνει την αδυναμία του. Συγκεκριμένα αμφισβητεί την αλήθεια της πρώτης προκείμενης κρίσης και αμφιβάλλει, επομένως, αν μπορεί να μας οδηγήσει σε ασφαλές συμπέρασμα. Να αναδιατυπώσετε με δικά σας λόγια τα επιχειρήματα με τα οποία ο συγγραφέας θέτει υπό αμφισβήτηση την πρώτη προκείμενη κρίση.

Ο συγγραφέας αμφισβητεί την πρώτη προκείμενη αξιοποιώντας, όχι τις ηθικές ενστάσεις που αυτή εγείρει, αλλά τις θεωρητικές. Έτσι, τα επιχειρήματά του δεν αφορούν την ηθική πτυχή του ζητήματος, η οποία θα μπορούσε να παραβλεφθεί εύκολα από τους υποστηρικτές μιας τέτοιας άποψης, αλλά τη θεωρητική πτυχή, η οποία βασίζεται σε συλλογισμούς της λογικής.

Το πρώτο επιχείρημα, λοιπόν, του συγγραφέα έγκειται στο γεγονός πως δεν είναι λογικό ή αναγκαίο να συμπεραίνει κανείς πως ό,τι συμβαίνει τώρα ή ό,τι συνέβαινε μέχρι τώρα, θα συνεχίσει να συμβαίνει και στο μέλλον· κι επιπλέον ότι αξίζει να συνεχίσει να συμβαίνει.

Το ότι ο άνθρωπος, επομένως, έχει φερθεί μέχρι τώρα με αγριότητα, χρησιμοποιώντας τη βία για την επίλυση των διαφορών του, δεν χρειάζεται απαραίτητα να συνεχιστεί επ’ άπειρον. Σκέψη που ενισχύεται με ένα ακόμη επιχείρημα: τίποτε δεν εμποδίζει το να αλλάξει η ροή της ιστορίας, κι αυτό μπορεί να προκύψει είτε λόγω απρόβλεπτων περιστάσεων, είτε με πρωτοβουλία του ίδιου του ανθρώπου, ο οποίος ενδεχομένως -κι αφού χρησιμοποιήσει τη λογική του- να αντιληφθεί το αναποτελεσματικό και το ασύμφορο της βίας, επιλέγοντας τελικά την αξιοποίηση του περισσεύματος της δύναμής του με άλλους ορθότερους τρόπους.

Άλλωστε, ακόμη κι αν τα δύο αυτά ενδεχόμενα αποκλειστούν, ο συγγραφέας θεωρεί πως ό,τι συνιστά κατάσταση της φύσης, δεν χρειάζεται κατ’ ανάγκη να εκλαμβάνεται κι ως δεοντολογικός κανόνας. Η σκέψη αυτή, πως ό,τι δηλαδή είναι φυσικό δεν είναι απαραίτητα και αξιόπρακτο, αποτελεί το τρίτο επιχείρημα του συγγραφέα. Ο άνθρωπος με το πέρασμα στη κοινωνική οργάνωση και με τη σημαντική πνευματική του εξέλιξη έχει πια απομακρυνθεί από τη φυσική κατάσταση και δεν έχει κανένα λόγο να επιδιώκει την επιστροφή σε συμπεριφορές που, αν και αποδεκτές από τη φύση, δεν έχουν θέση σε μια οργανωμένη κοινωνία.

Ο συγγραφέας, μάλιστα, επικαλείται την ιστορική πορεία των ανθρώπων από την οποία έχει προκύψει κατά τρόπο επώδυνο, κι είναι πια σαφές, πως ό,τι είναι φυσικό δεν ταυτίζεται αναγκαία με το αξιόπρακτο. Η υπεροχή του ισχυρότερου, ως εκ τούτου, κι η βίαιη συμπεριφορά, αντιστοίχως, αν και βρίσκουν εφαρμογή στη φύση, δεν μπορούν, και δεν πρέπει, να θεωρηθούν ως λογικές επιλογές σε μια κοινωνία, όπου η ηθική κι ο σεβασμός του συνανθρώπου οφείλουν να έχουν κυρίαρχη θέση.  

[Τα επιχειρήµατα µε τα οποία ο συγγραφέας θέτει υπό αµφισβήτηση την πρώτη προκείµενη κρίση µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Τα όσα συµβαίνουν στην ανθρώπινη ζωή και ιστορία δεν έχουν απόλυτο χαρακτήρα· µπορούν να ανατραπούν. Άλλωστε πάντα υπάρχουν και εξαιρέσεις, ώστε δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς για το τι θα ισχύει, ως φυσικό, στο µέλλον. Επιπλέον, υπάρχουν οι πολιτιστικές αρχές και ο ηθικός νόµος που επιβάλλουν το σεβασµό σε κάποιες αξίες. Οι άνθρωποι έµαθαν να µην ταυτίζουν το φυσικό µε το αξιόπρακτο, να θεωρούν µάλιστα ότι το αξιόπρακτο υπερβαίνει το φυσικό.]

2. Συζητήστε την άποψη του συγγραφέα (παρ. 4) ότι, αν είναι αναγκαίο να επιλέξουμε ανάμεσα στο να αδικήσουμε ή να αδικηθούμε, η «φυσική μας τάση» είναι να προτιμήσουμε το πρώτο, αλλά επιλέγοντας το δεύτερο «τιμούμε την ανθρωπιά μας».

Ο συγγραφέας επισημαίνει ορθώς πως όταν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση, γιατί πιθανώς είναι ισχυρότερος (είτε βιολογικά είτε οικονομικά είτε άλλως), κι έρχεται αντιμέτωπος με το ενδεχόμενο να αδικηθεί από κάποιον άλλο -υποδεέστερο-, είναι λογικό, και φυσικό, να προτιμήσει να αμυνθεί με τρόπο επιθετικό, αδικώντας δηλαδή πρώτα εκείνος. Εφόσον έχει τη δυνατότητα να αποφύγει κάποιο χτύπημα, κι εφόσον μπορεί να είναι εκείνος που θα επιφέρει το αποφασιστικό πλήγμα στον αντίπαλό του, είναι απολύτως φυσικό να ακολουθήσει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Ωστόσο, αυτή η φυσική τάση, αυτό το βίαιο ένστικτο, δεν συνιστά πάντοτε την ορθότερη επιλογή.

Είναι σαφές πως ο συγγραφέας δεν αναφέρεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες τίθεται σε κίνδυνο η ζωή του ανθρώπου, οπότε η αυτοάμυνα αποτελεί μονόδρομο, αλλά στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εκείνες περιπτώσεις, όπου το άτομο επιλέγει συνειδητά να αδικήσει κάποιον, για να εξυπηρετήσει το προσωπικό του συμφέρον. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, λοιπόν, η επιλογή να αδικηθούμε, και άρα να προσφέρουμε το προβάδισμα σ’ έναν συνάνθρωπό μας, που προφανώς έχει μεγαλύτερη ανάγκη, λειτουργεί ως επιβεβαίωση της ανθρωπιάς μας.

Αν οι άνθρωποι ακολουθούσαν πάντοτε τη φυσική τους τάση να επιδιώκουν το προσωπικό τους συμφέρον και τη συνεχή επιβεβαίωση της υπεροχής τους έναντι των ασθενέστερων, η κοινωνία θα εισερχόταν σε μια κατάσταση αδιάκοπης πάλης και ανταγωνισμού. Ωστόσο, η επίγνωση της αδυναμίας που διακρίνει αρκετούς συνανθρώπους μας· η επίγνωση των δυσκολιών που βιώνουν σε διάφορους τομείς της ζωής τους, και ιδίως στον οικονομικό, μας υποδεικνύει την ανάγκη παραμερισμού της εγωιστικής θέασης των πραγμάτων και μας ωθεί σε μια αλληλέγγυα συμπεριφορά.

Είναι, άλλωστε, προφανές πως το να ακολουθούν οι άνθρωποι τις ορμέφυτες τάσεις και τα φυσικά τους ένστικτα, όταν πια δεν τίθεται θέμα για την προσωπική τους επιβίωση, αλλά πρόκειται απλώς για την απόκτηση επιπλέον πλούτου κι επιμέρους προνομίων, συνιστά μια αναίτια εγωκεντρική στάση. Μια αναποτελεσματική στάση που ωθεί στη δημιουργία και διατήρηση επιβλαβών ανισοτήτων ανάμεσα στους πολίτες. Μια απορριπτέα στάση, που εύλογα, δεν τιμά και δεν ωφελεί την οργανωμένη κοινωνία.

Κάθε άνθρωπος, επομένως, καλείται να συνειδητοποιήσει και να αποδεχτεί πως το να παραμερίζει κάποτε το προσωπικό του συμφέρον προς όφελος ενός συνανθρώπου του που βρίσκεται σε πιο δυσμενή θέση, αποτελεί μια αναγκαία και πολύτιμη πράξη αλτρουισμού. Η αναγνώριση της αξίας του συνανθρώπου έχει -και πρέπει να έχει- μεγαλύτερη βαρύτητα από τη συνεχή προσπάθεια ικανοποίησης των προσωπικών επιθυμιών, οι οποίες τείνουν, το δίχως άλλο, να είναι ακόρεστες.

3. Στις σελίδες για διάλογο ανάμεσα στους νέους, που άνοιξε γνωστό περιοδικό, εμφανίστηκαν, μεταξύ άλλων, και οι απόψεις που παρατίθενται πιο κάτω.

Αποφασίζετε να ασκήσετε κριτική σε μια από τις απόψεις αυτές με ένα κείμενο σας 150-200 λέξεων. Προσπαθήστε: α) να επισημάνετε τα αδύνατα σημεία των επιχειρημάτων στα οποία στηρίζεται η κάθε άποψη, και β) να προβάλετε τα κατάλληλα αντεπιχειρήματα. Στην κριτική σας μπορείτε να λάβετε υπόψη τις παρατηρήσεις του Ε. Π. Παπανούτσου πρώτον ότι πρέπει να ελέγχουμε αν μια ιδιότητα/συμπεριφορά απορρέει πράγματι από τη φύση (ένστικτο) του ανθρώπου ή οφείλεται σε κοινωνικούς παράγοντες και δεύτερον ότι «το φυσικό δεν είναι αναγκαστικά και αξιόπρακτο».

Απόψεις στις οποίες θα ασκηθεί κριτική:

- Ο άντρας έχει από τη φύση του ηγετικές ικανότητες, τις οποίες δε διαθέτει η γυναίκα, όπως φαίνεται από αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα. Δικαιολογημένα, επομένως, και στην εποχή μας οι άντρες κατέχουν ηγετικές θέσεις σε διάφορους τομείς όπως π.χ. στην πολιτική, την επιστήμη, την εργασία κτλ.

Το γεγονός ότι οι άντρες συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να διεκδικούν και να λαμβάνουν ηγετικές θέσεις σε σημαντικούς τομείς του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού βίου, δεν μπορεί σαφώς να στηριχτεί σε ιστορικές αναφορές. Εφόσον οι γυναίκες για πάρα πολλά χρόνια γνώρισαν την καταπίεση και τον αυστηρό κοινωνικό αποκλεισμό, είναι εύλογο πως η παρουσία τους στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα είναι ισχνή. Δεν μπορεί, επομένως, η παρούσα κατάσταση να αιτιολογείται με βάση τις προγενέστερες περιόδους, κατά τις οποίες οι γυναίκες δεν είχαν ούτε την ευκαιρία, αλλά ούτε και τη δυνατότητα να λάβουν ενεργό ρόλο στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα.

Αντιθέτως, η σημερινή αδυναμία των γυναικών να σημειώσουν την παρουσία εκείνη που ανταποκρίνεται στις πραγματικές τους δυνατότητες και στην πραγματική τους αξία, θα πρέπει να γίνει αντιληπτή ως απόρροια του παλαιότερου κοινωνικού τους αποκλεισμού, και κατ’ επέκταση της συνεχιζόμενης προκατάληψης εις βάρος τους. Είναι, άλλωστε, προφανές πως, παρά τις νομοθετικές ρυθμίσεις που διασφάλισαν την εξίσωση των δύο φύλων, παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις η διατήρηση της παλαιότερης νοοτροπίας που ήθελε τις γυναίκες να βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση έναντι των ανδρών. Έτσι, ακόμη και στη σύγχρονη εποχή, οι γυναίκες δεν λαμβάνουν τις επαγγελματικές ευκαιρίες που τους αναλογούν.

Τόσο στον επιχειρηματικό κόσμο, όσο και στην πολιτική, οι γυναίκες αντιμετωπίζονται με αδιάκοπη δυσπιστία, καθώς επιβαρύνονται με πολλά από τα προγενέστερα αρνητικά στερεότυπα. Είναι, έτσι, σύνηθες να βρίσκονται αποκλεισμένες από σημαντικές θέσεις ευθύνης, όχι γιατί δεν έχουν τις αναγκαίες ικανότητες προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της εκάστοτε θέσης, αλλά γιατί δεν τους παρέχεται καν η ευκαιρία να αποδείξουν την αξία τους. Ενώ, ακόμη και στις περιπτώσεις που κάποιες γυναίκες κατορθώσουν να ξεπεράσουν τους φραγμούς αυτούς και σημειώσουν σημαντικές επιτεύξεις, αντιμετωπίζονται συχνά ως μεμονωμένες περιπτώσεις, οι οποίες δεν φαίνεται να επαρκούν, ώστε να αρθεί η γενικότερη αμφισβήτηση απέναντι στο γυναικείο φύλο.   

- Ορισμένοι μαθητές είναι από τη φύση τους ικανότεροι στα μαθήματα από άλλους. Πρέπει, λοιπόν, να τους δοθεί η δυνατότητα να προοδεύουν απρόσκοπτα με ταχύτερους και πιο εντατικούς ρυθμούς διδασκαλίας από ό,τι οι υπόλοιποι μαθητές. Γι’ αυτό το λόγο είναι σκόπιμο να εφαρμοστεί το σύστημα των επιπέδων διδασκαλίας, σύμφωνα με το οποίο οι ικανότεροι μαθητές θα διαχωριστούν από τους λιγότερο ικανούς και θα παρακολουθούν μαθήματα ανωτέρου επιπέδου.

Η πρόταση για την εφαρμογή ενός συστήματος επιπέδων διδασκαλίας και άρα ο διαχωρισμός των ικανότερων μαθητών από τους λιγότερο ικανούς, θα μπορούσε να εκληφθεί θετικά, αν στόχος της διδασκαλίας ήταν αποκλειστικά η επιδίωξη βαθμολογικών επιδόσεων. Ωστόσο, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας βασικότερος στόχος είναι εκείνος της συνολικής αγωγής του ατόμου· της παροχής, δηλαδή, στον μαθητή, όχι μόνο γνώσεων, αλλά και εμπειριών συνεργασίας και κοινωνικής συνύπαρξης, που θα του επιτρέψουν να προετοιμαστεί κατάλληλα για τη μετέπειτα ομαλή παρουσία του στον κοινωνικό βίο.

Υπ’ αυτή την έννοια, ένας πιθανός διαχωρισμός των μαθητών με βάση τις βαθμολογικές τους επιδόσεις, θα παραγνώριζε το εύλογο γεγονός πως κάθε μαθητής έχει τη δική του ξεχωριστή αξία, η οποία τίθεται σαφώς πέρα από βαθμολογικές ή άλλες αξιολογήσεις. Άρα, ένας τέτοιος διαχωρισμός, θα στερούσε από τους μαθητές τη δυνατότητα να συγχρωτιστούν με άτομα, που ακόμη κι αν δεν βρίσκονται σε αντίστοιχο επίπεδο σχολικών επιδόσεων, έχουν εντούτοις πλήθος άλλων αρετών, όπως είναι πιθανώς οι κοινωνικές δεξιότητες, η δημιουργικότητα και η γόνιμη αντίδραση σε πιέσεις πνευματικής εξομοίωσης. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, θα τους στερούσε την ευκαιρία να συνυπάρξουν και να συνεργαστούν με άτομα από διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα, που προφανώς έχουν μια διαφορετική εμπειρία, και άρα μια διαφορετική αντίληψη της κοινωνικής πραγματικότητας.

Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, πως οι σχολικές επιδόσεις αποτελούν συχνά ένα καθρέφτισμα των ιδιαίτερων συνθηκών που αντιμετωπίζει ο μαθητής στο οικογενειακό και στο ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον. Ένας μαθητής, επομένως, που δεν έχει την οικονομική δυνατότητα μιας επιπλέον εκπαιδευτικής βοήθειας, όπως είναι για παράδειγμα τα φροντιστηριακά μαθήματα, είναι πιθανό να υστερεί στις σχολικές του επιδόσεις, χωρίς αυτό να συνιστά φανέρωμα των πραγματικών του δυνατοτήτων. Ο ίδιος μαθητής, αν είχε την απαραίτητη στήριξη, θα μπορούσε πιθανότατα να σημειώνει υψηλότερες επιδόσεις. Προκύπτει, άρα, η ανησυχητική διαπίστωση, πως ένας ενδεχόμενος διαχωρισμός των μαθητών με βάση τις βαθμολογικές τους επιδόσεις, θα είναι επί της ουσίας ένας διαχωρισμός κοινωνικής ή καλύτερα οικονομικής υφής.

Επιπλέον, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως ένας τέτοιος διαχωρισμός, ενώ θα έδινε μια περαιτέρω ώθηση στις επιδόσεις των ήδη ικανών μαθητών, θα συνιστούσε  πλήγμα για την πορεία των λιγότερο ικανών μαθητών. Η ποιότητα του παρεχόμενου μαθήματος θα σημείωνε αναπόφευκτα κάμψη, εφόσον θα απουσίαζαν πλέον οι μαθητές εκείνοι που είχαν τη δυνατότητα να αξιοποιούν πληρέστερα τα εκπαιδευτικά ερεθίσματα. Ενώ, συνάμα, σε ψυχολογικό επίπεδο, οι μαθητές που θα είχαν ενταχθεί στα λιγότερο αποδοτικά τμήματα, θα βίωναν μια ακόμη κοινωνική διάκριση, αφού θα θεωρούσαν την εκεί ένταξή τους ως στιγματισμό της αδυναμίας τους να αντεπεξέλθουν στις σχολικές απαιτήσεις. Μιας αδυναμίας που πολύ πιθανώς συνιστά γέννημα της προϋπάρχουσας οικονομικής τους δυσπραγίας.  

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Μαντέϊκα Αρκαδίας 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ο δημοσιογραφικός λόγος στην ελληνική γλώσσα

Ο δημοσιογραφικός λόγος, δημόσιος και εφήμερος, προσδιορίζεται από ιδιαίτερους επικοινωνιακούς παράγοντες και ιδιαίτερες κοινωνικές προϋποθέσεις. Όμως, θα πρέπει εξαρχής να τονιστεί ότι με τον όρο «δημοσιογραφικός λόγος» δηλώνεται όχι μόνο η γλωσσική μορφή που χρησιμοποιείται στη δημοσιογραφία αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος (ανάγνωση, ακρόαση), καθώς και τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγουν αυτά τα νοήματα. Ειδικά, ο σύγχρονος ελληνικός δημοσιογραφικός λόγος κάνει έντονη την παρουσία του με πολλές και ποικίλες μορφές μέσω ποικίλων μέσων, με αποτέλεσμα να είναι σήμερα ποσοτικά ο κυρίαρχος δημόσιος λόγος, που επιτελεί έναν μεγάλο αριθμό λειτουργιών, διαμορφώνει συνειδήσεις αλλά και είδη και υποείδη λόγου. Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων. Θεωρείται το κομβικό σημείο στο οποίο συναντιούνται, διαστρεβλώνονται, αλλά και αποκαλύπτονται πολλές φορές το ψέμα και η αλήθεια, η οξύτητα και η μετριοπάθεια, η υπερβολή και η νηφαλιότητα, η ελαφρότητα και η σοβαρότητα, ο πυκνός και ο χαλαρός λόγος. Είναι σε τελευταία ανάλυση ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας.

Τα τελευταία χρόνια αποτέλεσε τον φορέα μέσω του οποίου πέρασαν στη νέα ελληνική γλώσσα επιστημονικοί, καλλιτεχνικοί, οικονομικοί και άλλοι όροι, άγνωστοι μέχρι τότε, και λεξιλόγιο με το οποίο επενδύθηκαν και εκφράστηκαν νέες ανθρώπινες δραστηριότητες. Εκφράσεις άγνωστες έγιναν κατανοητές σε πλατιές μάζες του λαού, δημιουργήθηκαν νέα μορφοσυντακτικά σχήματα, εμπλουτίστηκε ο νεοελληνικός λόγος με νέα υφολογικά σχήματα και με νέους τρόπους γραφής.

Στον ελληνικό δημοσιογραφικό λόγο τα στοιχεία με τα οποία πραγματώνεται ο προφορικός λόγος είναι η χρήση λέξεων του καθημερινού προφορικού λόγου (π.χ. χρήση του ρήματος κάνω), η χρήση (ή υπόδειξη στον έντυπο Τύπο) της επιτόνισης, οι ελλείψεις, οι επαναλήψεις, οι στερεότυπες εκφράσεις του προφορικού λόγου (π.χ. «σκότωσε την ώρα του»). Επίσης, χαρακτηριστικά του αποτελούν το οικείο ύφος, τα γεμίσματα (π.χ. λοιπόν, βασικά), οι ανακολουθίες, η χωρίς αιτία αλλαγή προσώπου κατά την εκφορά του λόγου, η αναφορά σε πράγματα και αντικείμενα που είναι παρόντα κατά την εκφορά του λόγου. Ακόμη, στον προφορικό λόγο συνηθίζονται η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, η παρέκβαση, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής κ.ά. Αντίθετα, τα κύρια στοιχεία που συγκροτούν τον γραπτό λόγο είναι η αυστηρή κειμενική δομή, η αυστηρή σύνταξη, το λόγιο λεξιλόγιο, τα συμπυκνωμένα νοήματα, τα σημεία στίξης κ.ά. Στο πλαίσιο αυτό από τον δημοσιογραφικό λόγο έχουν δημιουργηθεί νέα υποείδη λόγου ή έχει ενσωματώσει άλλα, στα οποία η προφορικότητα και η γραπτότητα διαπλέκονται άλλοτε σε μικρό και άλλοτε σε μεγάλο βαθμό. Άλλωστε, ο ανταγωνισμός του έντυπου Τύπου με τον ηλεκτρονικό έχει επιφέρει τα τελευταία χρόνια στον πρώτο ορισμένες αλλαγές όσον αφορά στη μορφή του δημοσιογραφικού λόγου.

Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από λόγο λιτό με υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, χωρίς όμως να περιέχει λεπτομέρειες, οι οποίες άλλωστε δεν ενδιαφέρουν τον μέσο δέκτη. Χρησιμοποιείται αυστηρή σύνταξη, χωρίς ελλείψεις, κυριαρχεί η τριτοπρόσωπη παθητική σύνταξη, η οποία προσδίδει στο κείμενο μια απόσταση του συντάκτη από τα περιγραφόμενα γεγονότα και μια ουδετερότητα. Συχνά χρησιμοποιούνται στερεότυπες εκφράσεις (κλισέ), οι οποίες επανέρχονται σε πολλές ειδήσεις. Στο λεξιλόγιο προσιδιάζει κατά κανόνα το λεξιλόγιο του γραπτού λόγου. Γενικά, το ειδησεογραφικό κείμενο είναι ένα αντιπροσωπευτικό κείμενο γραπτού λόγου.

Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός λόγος είναι δημόσιος λόγος με την έννοια ότι τον ενδιαφέρουν τα σημαντικά και είναι πληροφοριακός. Συχνά παρουσιάζεται ιδεολογικά φορτισμένος. Άλλοτε είναι πειθαναγκαστικός, σπάνια επιστημονικός και πιο σπάνια λογοτεχνικός. Επίσης, αποφεύγει την πολυσημία, είναι ακριβολόγος, σαφής, σύντομος, ενώ υπακούει στους κανόνες της κοινωνικά αποδεκτής μορφής της γλώσσας. Η δομή του δημοσιογραφικού κειμένου είναι προσανατολισμένη προς την αποτελεσματική πρόσληψή του από τον δέκτη. Τέλος, η πρόσφατη ιστορία της ελληνικής γλώσσας και η έντονη πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση αρκετών μέσων μαζικής ενημέρωσης έχουν ως αποτέλεσμα την προσφορά πολλών γλωσσικών επιλογών, τις οποίες εκμεταλλεύεται ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα, για να προσδώσει ορισμένα υπόρρητα νοήματα.

Σ. Χατζησαββίδης (2001). Ο δημοσιογραφικός λόγος σε ελληνική γλώσσα: ρητές γλωσσικές επιλογές και υπόρρητες αναφορές. Μέντορας, Ειδικό Τεύχος 4, 214-221 (διασκευή).

υπόρρητα: νοήματα που δεν είναι φανερά

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80-100 λέξεις). (μονάδες 20)

Με τον όρο δημοσιογραφικός λόγος δεν δηλώνεται μόνο η γλωσσική μορφή, αλλά και τα νοήματα που παράγονται μέσω αυτού. Πρόκειται, άλλωστε για τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και επηρεάζει άρα μεγάλη μερίδα των πολιτών. Με το δημοσιογραφικό λόγο, μάλιστα, εμπλουτίστηκε η γλώσσα με την εισαγωγή νέων όρων, καθώς και την αξιοποίηση νέων τρόπων έκφρασης. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τον προφορικό δημοσιογραφικό λόγο μπορούν να επισημανθούν πολλά στοιχεία προφορικότητας που τον φέρνουν σε αντίθεση με την αυστηρότητα και τη συμπύκνωση του αντίστοιχου γραπτού λόγου. Ενώ, συνάμα, ο ειδησεογραφικός λόγος χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό πληροφοριακού φορτίου, αποστασιοποίηση του γράφοντος, αλλά και ουδετερότητα. Τέλος, ο δημοσιογραφικός λόγος, αν και κάποτε είναι ιδεολογικά φορτισμένος, διατηρεί ωστόσο τη ακριβολογία και τη λιτότητα, με απώτερο στόχο την πληρέστερη κατανόησή του.  

Β1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, πώς ο δημοσιογραφικός λόγος εμπλούτισε τον νεοελληνικό λόγο; (60 – 80 λέξεις). (μονάδες 10)

Χάρη στο δημοσιογραφικό λόγο η νέα ελληνική γλώσσα εμπλουτίστηκε με πλήθος επιστημονικών, καλλιτεχνικών, οικονομικών και άλλων όρων, που μέχρι πρότινος ήταν άγνωστοι. Ενώ, παράλληλα, διεύρυνε το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, ώστε να είναι σε θέση να εκφράζει καινοφανείς ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο δημοσιογραφικός λόγος κατέστησε επιπλέον κατανοητές σε μεγάλη μερίδα των πολιτών εκφράσεις που δεν τους ήταν γνωστές και συνάμα πλούτισε τη γλώσσα με νέα μορφοσυντακτικά και υφολογικά σχήματα, καθώς και με νέους τρόπους γραφής.

Β2.α. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στην τελευταία παράγραφο (Οπωσδήποτε, ο δημοσιογραφικός… υπόρρητα νοήματα) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επίσης

- Τέλος

Β2.β. Να δηλώσετε ποια σχέση συνοχής εκφράζει η καθεμιά από αυτές. (μονάδες 3)

Επίσης: Με το επίρρημα αυτό ο αρθρογράφος συμπληρώνει κάποια επιπλέον στοιχεία συναφή με όσα έχει ήδη αναφέρει προηγουμένως.

Τέλος: Ως κειμενικό επίρρημα η λέξη αυτή οδηγεί σε μία κατάληξη· σ’ ένα τελευταίο συμπέρασμα.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων χρησιμοποιώντας τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή: λόγος, δημοσιογραφία, διαμορφώνει, επιστημονικοί, γραφής. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.). (μονάδες 10)

Ο λόγος της δημοσιογραφίας, τόσο ο γραπτός όσο και ο προφορικός, επηρεάζει και διαμορφώνει τους τρόπους συλλογικής έκφρασης, καθώς εμπλουτίζει συνεχώς με νέες λέξεις, αλλά και με νέες συντακτικές μορφές τη γλώσσα. Ιδιαίτερα αισθητή γίνεται αυτή η επίδραση στον τρόπο γραφής των νεότερων, αλλά και στη διεύρυνση του λεξιλογίου, όπου πολλοί νέοι όροι, ιδίως επιστημονικοί, προστίθενται συνεχώς, προκειμένου να είναι εφικτή η απόδοση των εξελίξεων στους τομείς της επιστήμης. 

Γ2α. Στην πρώτη παράγραφο (Ο δημοσιογραφικός … γλώσσας) του κειμένου είναι σε εισαγωγικά οι εξής λέξεις/φράσεις: «δημοσιογραφικός λόγος» και «καταναλώνει». Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στην κάθε λέξη/φράση. (μονάδες2)

- Η φράση δημοσιογραφικός λόγος τίθεται σε εισαγωγικά διότι ο αρθρογράφος θέλει να επισημάνει πως αναφέρεται σε αυτόν ως σύνθετη έννοια, αφού δεν αποτελείται μόνο από την γλωσσική μορφή που λαμβάνει κατά καιρούς, αλλά και από τα νοήματα που αυτός παράγει, καθώς κι από τα κοινωνικά συμφραζόμενα που παράγονται μέσω αυτών των νοημάτων. Αποτελεί, άρα, έναν όρο που δεν έχει μόνο την εύλογη διάσταση, αυτή δηλαδή της γλωσσικής μορφής.

- Η λέξη καταναλώνει τίθεται σε εισαγωγικά καθώς ο αρθρογράφος θέλει να καταστήσει σαφές πως τη χρησιμοποιεί μεταφορικά.

Γ2β. Να γράψετε μία περίοδο λόγου 20-30 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε την υπογραμμισμένη λέξη: καταναλώνει μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες3)

- Οι νέοι έρχονται από νωρίς σε επαφή με τα τεχνάσματα των διαφημιστών και καταναλώνουν εν αγνοία τους πολλές από τις τεχνικές δελεασμού και εγκλωβισμού των ασύνειδων λειτουργιών του νου τους.

Β1. Ποια είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα χαρακτηριστικά του ελληνικού δημοσιογραφικού προφορικού λόγου; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Ο δημοσιογραφικός προφορικός λόγος αξιοποιεί λέξεις του καθημερινού προφορικού λόγου, όπως και αντίστοιχες στερεότυπες εκφράσεις. Χρησιμοποιεί την επιτόνιση, τις επαναλήψεις, αλλά και την ελλειπτικότητα. Επίσης, καταφεύγει στο οικείο ύφος, στα γεμίσματα, στις ανακολουθίες, στην συχνά αναίτια αλλαγή προσώπου, αλλά και στην αναφορά προσώπων ή πραγμάτων που είναι παρόντα τη στιγμή που εκφέρεται ο λόγος. Τέλος, χαρακτηριστικά του αποτελούν η καθυστερημένη συμπλήρωση ή διόρθωση, οι παρεκβάσεις, η απότομη αλλαγή από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο, καθώς και η έλλειψη αυστηρής κειμενικής δομής.

Β2.α. Να επισημάνετε με ποια διαρθρωτική λέξη επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην τρίτη (Στον ελληνικό … λόγου) και στην τέταρτη (Επιπλέον, ο ειδησεογραφικός… λόγου) παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 2)

- Επιπλέον

Β2.β. Ποια σχέση συνοχής εκφράζει η συγκεκριμένη διαρθρωτική λέξη; (μονάδες 3)

- Με το επίρρημα επιπλέον ο αρθρογράφος συμπληρώνει και προσθέτει επιμέρους πληροφορίες που σχετίζονται άμεσα με όσα έχουν ήδη προηγηθεί.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: ποικίλες, συνειδήσεις, όροι, συγκροτούν, προσδίδει. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

(μονάδες 10)

- Για το θέμα αυτό έχουν εκφραστεί ποικίλες γνώμες.

- Η πολιτική συνείδηση κάθε ανθρώπου συνιστά μια καίρια έκφανση της προσωπικότητάς του.

- Η έκφραση «το κατά κεφαλήν εισόδημα» είναι όρος της οικονομίας.

- Αυτοί οι πέντε συγκροτούν μια υπολογίσιμη αντιπολιτευτική ομάδα στο εσωτερικό του κόμματος.

- Η αναφορά σε σπουδαίους στοχαστές προσέδιδε κύρος στα λόγια του.

Γ2.«… τα νοήματα που παράγονται μέσω της κατανάλωσης του δημοσιογραφικού προϊόντος…»

Γ2.α. Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι κυριολεκτική/δηλωτική ή μεταφορική/συνυποδηλωτική. (μονάδες 2)

- Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Στην πρόταση αυτή τα δημοσιογραφικά κείμενα και οι λόγοι των δημοσιογράφων παρουσιάζονται ως «αναλώσιμο» προϊόν το οποίο καταναλώνεται από τους πολίτες. Εντούτοις, η προσέγγιση αυτή είναι μεταφορική, εφόσον ο δημοσιογραφικός λόγος δεν συνιστά προϊόν προς κατανάλωση, αλλά πνευματικό δημιούργημα ή αποτέλεσμα έρευνας προς μελέτη, που αποσκοπεί στην ενημέρωση και κάποτε στην αφύπνιση του πολίτη – αναγνώστη.

Β1. Ποια επιχειρήματα επιστρατεύει ο συγγραφέας, για να υποστηρίξει την άποψη πως ο δημοσιογραφικός λόγος αποτελεί ένα απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας; (60 – 80 λέξεις).  (μονάδες 10)

Το στοιχείο εκείνο που καθιστά το δημοσιογραφικό λόγο απαραίτητο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας, σύμφωνα με το συγγραφέα, δεν είναι τόσο ή μόνο η γλωσσική του μορφή, όσο το γεγονός ότι μέσω αυτού παράγονται σημαντικά νοήματα. Ο δημοσιογραφικός λόγος, άρα, δεν διαμορφώνει μόνο διάφορα είδη και υποείδη γραπτού και προφορικού λόγου, αλλά συνιστά συνάμα τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, αφού εκφέρεται μέσω ποικίλων μέσων, και είναι έτσι υπεύθυνος για μια ευρύτατη επίδραση στη συνείδηση των πολιτών. Στο πλαίσιο του δημοσιογραφικού λόγου συναντώνται και αλληλεπιδρούν η αλήθεια με το ψέμα, η υπερβολή με τη μετριοπάθεια, αλλά και ο πυκνός με το χαλαρό λόγο.

Β2.α. Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τρίτη παράγραφος (Στον ελληνικό … δημοσιογραφικού λόγου) του κειμένου. (μονάδες 2)

- Παραδείγματα

- Σύγκριση & αντίθεση

Β2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. (μονάδες 3)

Η ανάπτυξη της παραγράφου με παραδείγματα γίνεται αντιληπτή από τη συνεχή χρήση παραδειγμάτων, τα οποία μάλιστα εντάσσονται σε παρενθέσεις και εισάγονται με την ενδεικτική συντομογραφία π.χ.

Η ανάπτυξη της παραγράφου με σύγκριση και αντίθεση γίνεται εμφανής με τη χρήση του επιρρήματος αντίθετα, με το οποίο και εισάγεται η συγκριτική αντίθεση του γραπτού λόγου με τον προφορικό.

Γ1. Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις φράσεις: πληροφοριακού φορτίου, ειδησεογραφικό κείμενο. (μονάδες 10)

Οι γοργοί ρυθμοί της σύγχρονης ζωής καθιστούν συχνά δύσκολη την συνεπή παρακολούθηση των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Έτσι, τα ειδησεογραφικά κείμενα καλούνται να περιέχουν υψηλό πληροφοριακό φορτίο, ώστε ο αναγνώστης να λαμβάνει ικανό αριθμό πληροφοριών σε σύντομο χρονικό διάστημα, χωρίς να χρειάζεται να διαβάσει ένα μακροσκελές κείμενο. Είναι, ωστόσο, εύλογο πως η πλήρης και σωστή ενημέρωση απαιτεί την αφιέρωση του αναγκαίου χρόνου για τη διασταύρωση και την επιβεβαίωση των σχετικών πληροφοριών.

Γ2. «Αποτελεί στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα τον χώρο μέσα στον οποίο γεννιέται, μεγαλώνει, παράγει και «καταναλώνει» ελληνικό λόγο ένα πλήθος ανθρώπων»

Γ2.α. Η λέξη γεννιέται χρησιμοποιείται δηλωτικά - κυριολεκτικά ή μεταφορικά - συνυποδηλωτικά; Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.  (μονάδες 3)

Η λέξη χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, καθώς αναφέρεται στη γέννηση ανθρώπων.

Γ2.β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη γεννιέται. Στην πρώτη περίπτωση να χρησιμοποιήσετε τη λέξη κυριολεκτικά/δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά - συνυποδηλωτικά. (μονάδες 2)

- Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο στις 18 Φεβρουαρίου 1883.

- Τα προβλήματα που γεννήθηκαν με την επανεμφάνιση του εθνικισμού είναι πολύ σημαντικά. 

Εύα Νεοκλέους «Ματαιώσεις»

Kaleigh M

Εύα Νεοκλέους «Ματαιώσεις»

Κάθε πρωί τακτοποιώ επιμελώς

τα ματωμένα μου όνειρα

φιλοτεχνώ με προσοχή το κατάλληλο φόντο

και τα φωτογραφίζω.

Το βράδυ τοποθετώ τις φωτογραφίες

στο ράφι με τα αζήτητα

κι ύστερα εκτελώ με ευλάβεια

μια-μια τις ματαιώσεις μου.

Με προσοχή

να μην αφήσω ίχνη…

Η Εύα Νεοκλέους καταγράφει με άρτια ποιητική ελλειπτικότητα μια διαδικασία απολύτρωσης από τα όνειρα εκείνα που δεν πρόκειται πια να φτάσουν στην πραγμάτωσή τους. Το ψυχικό σθένος κι η πνευματική ωριμότητα που απαιτούνται για να γίνει αποδεκτή η οριστική ματαίωση ονείρων και προσδοκιών, αποδίδονται με εκπληκτική παραστατικότητα μέσα από μια τελετουργία που φανερώνει τη βαθιά εξοικείωση με την ανάγκη αυτή του καθημερινού αποχωρισμού. Ανάγκη απόλυτης αξίας, αφού τα ματωμένα όνειρα λειτουργούν αλλιώς ως ολοένα κι αυξανόμενο βάρος σε ό,τι ονομάζουμε ανθρώπινο βίο.

«Κάθε πρωί τακτοποιώ επιμελώς

τα ματωμένα μου όνειρα

φιλοτεχνώ με προσοχή το κατάλληλο φόντο

και τα φωτογραφίζω.»

Η διάψευση των προσδοκιών κι η αδυναμία εκπλήρωσης εκείνων των ονείρων που κατέχουν την πιο ακριβή θέση στη σκέψη και στην καρδιά του ανθρώπου, συνιστούν μια πραγματικότητα επώδυνα οικεία στους περισσότερους. Παρά τις συνεχείς προσπάθειες και παρά την ένταση της επιθυμίας μας, υπάρχουν πάντοτε οι βλέψεις κι οι ελπίδες που δεν γνωρίζουν ποτέ την πλήρωσή τους, αφήνοντας την αίσθηση του ανεκπλήρωτου να επισκιάζει τη χαρά των μερικότερων δικαιώσεων.

Η ποιήτρια αποδίδει με έξοχη λιτότητα και συγκράτηση της συγκινησιακής φόρτισης μια διαδικασία που ενέχει όλη την οδύνη της διάψευσης· μια διαδικασία τελετουργικής αποκαθήλωσης των πληγωμένων ονείρων που δεν πρόκειται πια να βρουν τη δικαίωσή τους. Όνειρα ματωμένα, αφού ο δικός τους χρόνος πραγμάτωσης παρήλθε ατελέσφορος. Όνειρα ματωμένα, που αν και αποζητήθηκαν με ένταση, δεν επιτεύχθηκαν ποτέ.

Το τελετουργικό της συμβολικής τους απόσυρσης συνιστά μια ύστατη ευκαιρία να ιδωθούν στην ιδεατή τους πληρότητα, καθώς η ποιήτρια προκειμένου να τα φωτογραφίσει φιλοτεχνεί το κατάλληλο για εκείνα φόντο, ώστε να αναδεικνύεται η εν δυνάμει ομορφιά τους· ομορφιά που θα έφτανε, πιθανώς, σε ακόμη πιο ιδανικές αποκορυφώσεις, αν γινόταν εφικτή η πραγμάτωσή τους. Ωστόσο, έστω και στην τελευταία τους παρουσία, έστω κι αν σύντομα θα εγκαταλειφθούν πια οριστικά, τα ματωμένα όνειρα αποκτούν το δικαίωμα μιας τελικής εμφάνισης· μιας αποχαιρετιστήριας απαθανάτισης.

Η φωτογράφιση των ονείρων που ψυχορραγούν αποκτά τη δύναμη της λυτρωτικής εκείνης λειτουργίας, που αποσκοπεί όχι τόσο στο μηρυκασμό των διαψεύσεων, όσο στην ψυχική ωρίμανση που γεννιέται μόνο απ’ τη συνειδητοποίηση και την αποδοχή του γεγονότος πως κάποιες επιθυμίες μας θα μείνουν οριστικά ανεκπλήρωτες. Μιας ωρίμανσης, μάλιστα, που προκύπτει ισχυρότερη και πληρέστερη, όταν τα διαψευσμένα όνειρα δεν υπονομεύονται, ούτε απομυθοποιούνται, αλλά λαμβάνουν τον ύστατο χαιρετισμό τους, ενόσω -και σ’ αυτό συνεισφέρει η επιμελής τακτοποίησή τους, αλλά και το κατάλληλο φόντο- κατέχουν την πρότερη γοητεία και ομορφιά τους.

Η γενναία αυτή αποδοχή των διαψεύσεων γίνεται καθημερινά, καθώς κάθε πρωί υπάρχουν κι άλλα όνειρα που έχει φτάσει πια η ώρα του οριστικού αποχωρισμού τους. Κι έχει τη σημασία του πως η τελευταία τους θέαση γίνεται υπό το ψύχραιμο φως της ημέρας, με ακέραια τη συνείδηση πως κι αυτά τα όνειρα θα πρέπει πια να εγκαταλειφθούν.

      

«Το βράδυ τοποθετώ τις φωτογραφίες

στο ράφι με τα αζήτητα

κι ύστερα εκτελώ με ευλάβεια

μια-μια τις ματαιώσεις μου.»

Το βράδυ πια, κι αφού έχει πραγματοποιηθεί η απαθανάτιση της θελκτικότερης έκφανσης των ματωμένων ονείρων, ολοκληρώνεται η διαδικασία της απόσυρσής τους με την τοποθέτηση των φωτογραφιών τους -της τελευταίας ένδειξης πως κάποτε υπήρξαν- στο ράφι με τα αζήτητα όνειρα· στο ράφι με τις αζήτητες σκέψεις, με τις αζήτητες επιθυμίες. Τα ματωμένα όνειρα αφήνονται τελείως συνειδητά στη λήθη των επιθυμιών εκείνων που δεν καταδέχεται πια η σκέψη να αποζητήσει, αφού έχει πλέον αποδεχτεί οριστικά το ανεκπλήρωτό τους.

Μα για να ολοκληρωθεί πλήρως η διαδικασία λύτρωσης απ’ τα όνειρα που ψυχορραγούν πρέπει οι ένοχοι για τη διάψευση τόσο πολύτιμων ονείρων να τιμωρηθούν παραδειγματικά. Έτσι, με απόλυτη επίγνωση της ευθύνης που τη βαρύνει, η ποιήτρια εκτελεί με ευλάβεια μία προς μία τις ματαιώσεις της. Κάθε μικρή αναβολή, κάθε δισταγμός, κάθε δεύτερη σκέψη και κάθε αναποφασιστικότητα, που μοιραία οδήγησαν σε ακόμη μία ματαίωση, έρχονται πλέον στο φως και αντιμετωπίζουν την τιμωρία που τους αναλογεί. Για κάθε όνειρο, άλλωστε, που βρέθηκε ματωμένο να χάνει και την τελευταία ελπίδα πραγμάτωσής του, υπάρχει μια ματαίωση που σφράγισε τη μοίρα του· υπάρχει μια αιτία ανέκκλητα υπεύθυνη για την οριστική του διάψευση.

Ο χαμός των ονείρων δεν προκύπτει τυχαία και δεν είναι γέννημα των περιστάσεων, όπως θα το ήθελε ίσως κάποιος μοιρολάτρης. Ο χαμός των ονείρων προκύπτει από κάποια προσωπική μας οπισθοχώρηση, από ένα δικό μας δείλιασμα, από κάποια δική μας ανανδρία, που μπορεί να εντοπιστεί -και το πρώτο της ακόμη φανέρωμα- αν αναζητηθεί με επιμονή και ειλικρίνεια. Κι είναι ευθύνη δική μας να αντικρίσουμε τις ματαιώσεις αυτές, ακριβώς όπως είναι, ως καθρέφτισμα δηλαδή των ελλείψεων, της ατολμίας ή ακόμη και της αδράνειάς μας, αφού τα όνειρα που ματώνουν, είναι εκείνα που τα πληγώνει η κρυφή ενοχή της δικής μας άνευρης επιζήτησης.

«Με προσοχή

να μην αφήσω ίχνη…»

Τα ματωμένα όνειρα εγκαταλείπονται με το εκπληκτικό ψυχικό σθένος που απαιτεί κάθε οριστική παραδοχή, κι αντίστοιχα οι ματαιώσεις -οι υπαίτιες της απώλειας των ονείρων- εκτελούνται μία προς μία, αφήνοντας κάθε σφαίρα να επισφραγίσει και μιαν ακόμη αποτυχία. Ωστόσο, οι εκτελέσεις αυτών των ματαιώσεων, δεν μπορούν και δεν πρέπει να γίνουν αιτίες νέων ματαιώσεων· δεν πρέπει να υπονομεύσουν τη δυναμική που θα μπορούσε να φτάσει στην εκπλήρωση κάποιο άλλο όνειρο. Έτσι, η εκτέλεσή τους γίνεται πάντοτε με τη δέουσα προσοχή, ώστε να μην υπάρξουν ίχνη ικανά να αφυπνίσουν μια γενικότερη δειλία ή μιαν αίσθηση ανήκεστης λιποταξίας απ’ την προσδοκία των ονείρων.

Το έγκλημα αυτών των εκτελέσεων οφείλει να είναι τέλειο, ώστε αυτές οι ματαιώσεις να αφανιστούν χωρίς ίχνη.  

Το ποίημα έχει αντληθεί από τη συλλογή «Σημάδια για το δρόμο», των εκδόσεων Ακτίς (2015). 

Γρηγόριος Ξενόπουλος «Το ψωμί» (απόσπασμα) [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

William Bouguereau

Γρηγόριος Ξενόπουλος «Το ψωμί» (απόσπασμα) [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

Το ψωμί (απόσπασμα)

Το μεγάλο σάστισμα, η μεγάλη τρεμούλα τής είχαν περάσει. Και πιο ψυχρά τώρα, καθώς περπατούσε μηχανικά, συλλογιζόταν σε τι συμφορά την έριχνε η άρνηση του κουμπάρου κι’ η άργητα του μπάρμπα...

Ούτε ο ένας τής έφταιγε, ούτε ο άλλος, ούτε κανείς. Κι’ όμως μαζί με τη λύπη της, αισθανόταν τώρα κ’ ένα θυμό. Ένα μεγάλο θυμό, μια λύσσα, που γύρευε να ξεθυμάνει. Και στην ταραγμένη της σκέψη, ξεχνώντας ακόμα και το γιο της τον προκομμένο, τάβαλε... με το ψωμί.

«Ωχ! αδερφέ! συλλογιζόταν. Ούλα για τούτο το ψωμί! Μόχτος, κόπος, πόνος, αγώνας, για το ψωμί! Όβολα για το ψωμί! Οχτρίες, φιλίες, κουμπαρίες, για το ψωμί! Ανακατώματα, σούσουρα, καυγάδες, φονικά, για το ψωμί! Κι’ ατιμίες ακόμα, για το ψωμί... Να, κι’ εγώ η ίδια τώρα, αν ήμουν πηλιό νια, ποίος το ξέρει τι θάκανα για το ψωμί... ποίος το ξέρει!... Ο Διάολος, καλέ, θα φώτισε τον Αδάμ να το κάμει! Τι τόθελε; Δεν άφηνε καλύτερα να τρώμε το σταράκι ωμό και φρέσκο σαν το γάλα, όπως τρώμε και την πιτσούνα του καλαμποκιού;...

Όχι, λέει, ναν το ξεράνεις! ναν το αλέσεις, ναν το ζυμώσεις! ναν το ψήσεις! να γένεις φούρναρης! Και πάλε, μήπως, μπορούν ούλοι να γενούνε φουρναρέοι; Πέντε-δέκα μοναχά, κι’ ούλοι οι άλλοι κρεμασμένοι από δαύτους! Κι’ εγώ σήμερα να πηγαίνω στο φούρνο, ναν τόνε βλέπω γιομάτο καρβέλια, να πεινάνε στο σπίτι τα παιδιά μου και να γυρίζω με αδειανά χέρια!... Α, δεν είναι πράμα του Θεού το ψωμί!... Είναι του Διαόλου!

Ποτές δε θα ησυχάσει ο κόσμος, αν δεν πάψει να κάνει ψωμί! Πόσ’ άλλα πράματα δε μας έδωκε ο Θεός να τρώμε! Και το στάρι βέβαια. Μα δε μας είπε ναν το κάνουμε αλεύρι και πίτουρο και νάχουμε μαύρο ψωμί για τους φτωχούς, άσπρο για τους μέτριους, παντεσπάνι για τους πλούσιους, κι’ αέρα φρέσκο για όσους δεν έχουνε φαρδίνι;!... Να χαθεί το παλιό-ψωμο! το πράμα του Διαόλου!»

Σ’ αυτή τη βλαστήμια είχε σταματήσει η σκέψη της, όταν, καθώς περνούσε από ένα πεζοδρόμιο σ’ άλλο της Στράτας-Μαρίνας, είδ’ εκεί χάμου, στο κοκκινόχωμα του δρόμου στον ήλιο, ένα κομματάκι ψωμί. Ήταν ψίχα με λίγη πέτσα. Αποφαούδι κανενός χορτασμένου, ίσως και σκύλου... Δε φαινόταν ούτε πολύ ξερό ούτε πατημένο. Και τα μερμήγια, ένα πλήθος, τόχαν περιζωσμένο, και το τρώγανε.

- Α!...  

Η Νικολέττα η Καλούνενα στάθηκε, έσκυψε, το σήκωσε, το τίναξε, το φύσηξε, το φίλησε ευλαβικά, το έφερε στο μέτωπό της, έκαμε το σταυρό της και το απίθωσε εκεί στο πεζούλι μιας παρεθύρας, για να μην το πατούνε...

Ψωμί πεταμένο! Τι αμαρτία!

«Θε μου και συχώρεσέ με! είπε μέσα της. Ξαστόχησα πως είναι το Σώμα του Χριστού, η Αγία Κοινωνία, Μεταλάβωμα και το Μυστήριό σου!... Συχώρεσέ με που βλαστήμησα. Δεν είναι του Διαόλου. Είναι δικό σου! Εσύ Θε μου, εφώτισες τον άνθρωπο να το φτιάνει. Είναι καλό κ’ ευλοημένο! Ψωμί ψωμάκι το λένε...»

Όλος της ο θυμός είχε γυρίσει σε μια κατάνυξη που της ανέβαζε δάκρυα... Όλο της το μίσος είχε διαδεχθεί μια επιείκεια για τους ανθρώπους, που την αδικούσαν -και πρώτα-πρώτα το γιο της τον προκομμένο- και μια τρυφερότη για τανήλικα, ταθώα, που την περίμεναν τώρα ήσυχα στο σπίτι να τους πάει ψωμί, -ψωμί καλό κ’ ευλοημένο, ψωμί- ψωμάκι, πράμα του Θεού...

Έπρεπε να τους πάει με κάθε θυσία.

Και δεν της έμενε άλλο, παρά ν’ απλώσει το χέρι και στο διαβάτη.

Θα τόκανε κι’ αυτό –διακονιάρισσα για το ψωμί.

Μπήκε σ’ έναν ισκιερό δρομάκο, ακούμπησε σ’ έναν παλιότοιχο, σκέπασε ακόμα το χλωμό πρόσωπό της με το μαύρο της μαντηλόνι και, όταν πέρασε από μπρος της ο πρώτος καλοντυμένος, θαρρετά, αποφασιστικά, η Νικολέττα η Καλούνενα, άπλωσε το χέρι της κι’ επρόφερε:

- Ελεημοσύνη!

Στον τόμο: Ο Μινώταυρος, έκδοση «Γραμμάτων Αλεξανδρείας», 1925

1. άργητα = καθυστέρηση, αργοπορία

2. ούλος = όλος

3. όβολα = χρήματα

4. οχτρία = έχθρα

5. κουμπαρία = κουμπαριά

6. πήλιο = πιο

7. πιτσούνα = μεγάλο ψωμί, επίμηκες και τραπεζοειδές

8. κρεμασμένος = εξαρτημένος

9. ναν = να

10. μέτριος = αυτός που ανήκει στη μεσαία κοινωνική τάξη

11. παντεσπάνι = παρασκεύασμα ζαχαροπλαστικής από αλεύρι, αυγά και ζάχαρη, που ψήνεται στο φούρνο

12. φαρδίνι = νόμισμα τριών λεπτών κατά την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας στα Επτάνησα

13. αποφαούδι = αποφάγι

14. απιθώνω = τοποθετώ, αποθέτω

15. παρεθύρα = μεγάλο παράθυρο

16. ξαστοχώ = λησμονώ

17. τρυφερότη = τρυφερότητα

18. διακονιάρισσα = ζητιάνα

19. μαντηλόνι = κάλυμμα του κεφαλιού και των ώμων των γυναικών

Ερωτήσεις:

α. Η ηρωίδα του κειμένου υιοθετεί δύο αντιτιθέμενες μεταξύ τους απόψεις για το ψωμί. Να τις παρουσιάσετε με συντομία (10 μονάδες) και να αιτιολογήσετε τη στάση της. (15 μονάδες)

Η πρώτη άποψη της ηρωίδας για το ψωμί -απόρροια της αγανάκτησής της- είναι πως αυτό είναι δημιούργημα του Διαβόλου. Η ηρωίδα θεωρεί πως εξαιτίας του ψωμιού, και κατ’ επέκταση εξαιτίας των χρημάτων που απαιτούνται για την απόκτησή του, οι άνθρωποι καταφεύγουν και καταλήγουν σ’ ένα σωρό αδικίες και άσχημες καταστάσεις. Όλος ο αγώνας των ανθρώπων, η καθημερινή τους κούραση, οι στεναχώριες τους, αλλά κι οι φιλίες που κάνουν, όπως και οι έχθρες τους· όλα έχουν το ίδιο κίνητρο. Οι άνθρωποι τσακώνονται, σκοτώνουν, αδικούν και κάνουν κάθε είδους ατιμίες και ανηθικότητες προκειμένου να μπορούν να αποκτήσουν τα αναγκαία χρήματα για το ψωμί.

~ Αιτιολόγηση: Η ηρωίδα βρίσκεται σε δεινή οικονομική θέση και το γεγονός πως ο κουμπάρος της αρνείται να τη βοηθήσει, ενώ συνάμα κι ο μπάρμπας της που θα μπορούσε να κάνει κάτι καθυστερεί πολύ, τη φέρνουν σε ακόμη δυσκολότερη κατάσταση. Η ευθύνη για τα προβλήματά της βαρύνει και το γιο της, ο οποίος χαρακτηρίζεται ειρωνικά «προκομμένος». Είναι, όμως, τέτοια η απελπισία της ηρωίδας, ώστε αντί να σταθεί στα πρόσωπα που της έχουν προκαλέσει την παρούσα δυσκολία, προχωρά ακόμη παραπέρα τη σκέψη της και εντοπίζει και στοχοποιεί ως πρωταίτιο όλων των σχετικών προβλημάτων το ψωμί. Στο ψωμί, και άρα στα αναγκαία γι’ αυτό χρήματα, η ηρωίδα βρίσκει το βασικό υπεύθυνο για όλες τις πράξεις των ανθρώπων, καθώς είτε επιλέγουν να δημιουργήσουν μια φιλία είτε αποκτούν έναν εχθρό, είτε κάνουν μια κουμπαριά είτε κάνουν ένα φόνο, όλα μα όλα αυτά έχουν ως μοναδικό κίνητρο το ψωμί. Ακόμη κι ίδια, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει, αν ήταν νεότερη, κανείς δεν ξέρει μέχρι που θα έφτανε αυτή τη στιγμή για να εξασφαλίσει το ψωμί για τα παιδιά της.

Είναι προφανές, λοιπόν, πως το βάρος των οικονομικών υποχρεώσεων και η ένδεια της ηρωίδας την ωθούν σε πολύ δυσάρεστες σκέψεις για το ψωμί -για τα χρήματα-, αφού θεωρεί πως αν δεν υπήρχαν αυτά στον κόσμο, οι άνθρωποι θα ζούσαν ήσυχοι, χωρίς τις συνεχείς έγνοιες και στεναχώριες.  

Η δεύτερη άποψη της ηρωίδας -εκ διαμέτρου αντίθετη με την πρώτη- είναι πως το ψωμί είναι δημιούργημα του Θεού. Σε μια καθαρά θρησκευτική θέαση του ψωμιού, η ηρωίδα φέρνει στη σκέψη της πως το ψωμί στη Θεία Κοινωνία συμβολίζει το σώμα του Χριστού, και πως είναι άρα εξ ορισμού ευλογημένο.

~ Αιτιολόγηση: Μόλις η ηρωίδα βλέπει ένα μικρό κομμάτι ψωμί ριγμένο στο δρόμο, αιφνιδίως αλλάζει στάση, καθώς φέρνει στη σκέψη της τον ιερό συμβολισμό του ψωμιού· αυτό είναι το σώμα του Χριστού, που οι πιστοί έχουν την ευλογία να δεχτούν μέσω της Μετάληψης. Η ηρωίδα αμέσως ζητά συγχώρεση από τον Θεό για την βλασφημία της να ισχυριστεί πως το ψωμί είναι έργο του Διαβόλου. Αμέσως αναγνωρίζει στο ψωμί όλη του την ιερή αξία κι όλη του την ευλογία που προσφέρει στους ανθρώπους. Είναι, άλλωστε, δημιούργημα θεϊκής υπόδειξης και μεταδίδει στους ανθρώπους την ευδαίμονα θέληση της συγχώρεσης, της αποδοχής και της αρμονικής συνύπαρξης. Έτσι, με αφορμή αυτό το μικρό κομμάτι ψωμί, η ηρωίδα απαλλάσσεται από τα αισθήματα μίσους που την κλόνιζαν προηγουμένως κι αρχίζει να αντικρίζει με επιείκεια όλους εκείνους που την αδικούσαν. Η καρδιά της γεμίζει συγκίνηση, διάθεση συγχώρεσης, αλλά και μεγάλη τρυφερότητα για τα ανήλικα παιδιά της που την περίμεναν να τους φέρει στο σπίτι το ψωμί.  

β1. Ο Ξενόπουλος καλλιεργεί το ρεαλιστικό αστικό μυθιστόρημα στο οποίο συχνά εντοπίζονται σχόλια για την κοινωνική αδικία. Μπορείτε να τεκμηριώσετε αυτή την άποψη με τρία (3) στοιχεία από το κείμενο; (15 μονάδες)

- Η κοινωνική αδικία γίνεται έντονα αισθητή μέσα από την πικρή παρατήρηση της ηρωίδας πως τη στιγμή που ο φούρνος είναι γεμάτος ψωμί, η ίδια δεν έχει τη δυνατότητα να αγοράσει ούτε ελάχιστο για τα παιδιά της που πεινάνε: «Κι’ εγώ σήμερα να πηγαίνω στο φούρνο, ναν τόνε βλέπω γιομάτο καρβέλια, να πεινάνε στο σπίτι τα παιδιά μου και να γυρίζω με αδειανά χέρια!...»

- Η κοινωνική αδικία γίνεται, επίσης, φανερή από το γεγονός πως υπάρχουν διαφορετικές ποιότητες ψωμιού για τις επιμέρους κοινωνικές τάξεις, αλλά κι από το ειρωνικό σχόλιο πως για τους φτωχούς διατίθεται φρέσκος αέρας: «και νάχουμε μαύρο ψωμί για τους φτωχούς, άσπρο για τους μέτριους, παντεσπάνι για τους πλούσιους, κι’ αέρα φρέσκο για όσους δεν έχουνε φαρδίνι;!...»

- Εναργή αποτύπωση της κοινωνικής αδικίας έχουμε και στην παρουσίαση της επαιτείας: «Μπήκε σ’ έναν ισκιερό δρομάκο, ακούμπησε σ’ έναν παλιότοιχο, σκέπασε ακόμα το χλωμό πρόσωπό της με το μαύρο της μαντηλόνι και, όταν πέρασε από μπρος της ο πρώτος καλοντυμένος, θαρρετά, αποφασιστικά, η Νικολέττα η Καλούνενα, άπλωσε το χέρι της κι’ επρόφερε: - Ελεημοσύνη!»

β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο πέντε (5) εικόνες συνδεδεμένες με το ψωμί. (10 μονάδες)

- Η εικόνα των μικρών παιδιών που περιμένουν στο σπίτι τη μητέρα να τους φέρει ψωμί: «και μια τρυφερότη για τανήλικα, ταθώα, που την περίμεναν τώρα ήσυχα στο σπίτι να τους πάει ψωμί»

- Η εικόνα της ηρωίδας που καταφεύγει στην επαιτεία προκειμένου να διασφαλίσει τα αναγκαία χρήματα για το ψωμί των παιδιών της: «Και δεν της έμενε άλλο, παρά ν’ απλώσει το χέρι και στο διαβάτη. Θα τόκανε κι’ αυτό –διακονιάρισσα για το ψωμί.»

- Η εικόνα των μυρμηγκιών που έχουν περιζώσει το πεταμένο κομμάτι ψωμιού: «Και τα μερμήγια, ένα πλήθος, τόχαν περιζωσμένο, και το τρώγανε.»

- Η εικόνα της ηρωίδας που μαζεύει το μικρό κομμάτι ψωμιού από το δρόμο: «Η Νικολέττα η Καλούνενα στάθηκε, έσκυψε, το σήκωσε, το τίναξε, το φύσηξε, το φίλησε ευλαβικά, το έφερε στο μέτωπό της, έκαμε το σταυρό της και το απίθωσε εκεί στο πεζούλι μιας παρεθύρας, για να μην το πατούνε...»

- Η εικόνα του ψωμιού που είναι ριγμένο στο δρόμο: «είδ’ εκεί χάμου, στο κοκκινόχωμα του δρόμου στον ήλιο, ένα κομματάκι ψωμί. Ήταν ψίχα με λίγη πέτσα.»