Έκθεση Α΄ Λυκείου: Γέλιο – Χιούμορ – Σάτιρα

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Γέλιο – Χιούμορ – Σάτιρα

Χιούμορ: η σύλληψη των πραγμάτων και της ζωής από την αστεία και κωμική πλευρά τους, καθώς και η έκφραση αυτής της όψεως τόσο στον προφορικό όσο και τον γραπτό λόγο (κάποιου) με έξυπνο, πνευματώδη τρόπο.

Μαύρο χιούμορ: η σύλληψη και η αντιμετώπιση των δυσάρεστων πλευρών της ζωής, ιδίως όσων αφορούν τον θάνατο, μέσα από κωμική ή ευτράπελη οπτική.

Σάτιρα: λογοτεχνικό είδος (έμμετρο ή πεζό), στο οποίο με τρόπο σκωπτικό ασκείται κριτική σε πρόσωπα και καταστάσεις της κοινωνίας με σκοπό τη διόρθωσή τους. Γενικότερα, η διακωμώδηση, η σκωπτική κριτική.

Η ιδιαίτερη αξία του χιούμορ

Το χιούμορ αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της ανθρώπινης διάνοιας και συναντάται καθ’ όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Αποτελεί αφενός έναν μηχανισμό για την ηπιότερη αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής και αφετέρου μια έκφανση της αισιόδοξης και πιο ευδαιμονικής πλευράς της ανθρώπινης φύσης.

Η αξία του χιούμορ είναι ιδιαίτερα σημαντική, εφόσον σε πρώτο επίπεδο προσφέρει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ευθυμήσουν και να αισθανθούν έτσι λιγότερο πιεσμένοι από τα προβλήματα της καθημερινότητας. Πολύ περισσότερο, όμως, το χιούμορ είναι έκφραση της ανθρώπινης ευφυΐας και διατρέχει πολλές πτυχές της ανθρώπινης δράσης. Η αξία του, άρα, είναι κατά πολύ ευρύτερη. Ειδικότερα:

- Το χιούμορ, και κυρίως ο αυτοσαρκασμός, η διακωμώδηση, δηλαδή, του ίδιου μας του εαυτού σε σχέση με προσωπικά ελαττώματα και αδυναμίες, αναδεικνύει τη δυνατότητα αυτογνωσίας του ατόμου, την αυτοπεποίθηση, αλλά και τη διάθεση να σταθεί κάποιος με κριτικό πνεύμα απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό προκειμένου να επισημάνει στους άλλους κάποιο αρνητικό χαρακτηριστικό που οφείλουν να αποφύγουν ή να στηλιτεύσουν.

- Το χιούμορ είναι σαφής ένδειξη ευφυΐας, καθώς φανερώνει πως το άτομο έχει τη δυνατότητα να αντικρίσει τη ζωή και την κοινωνική πραγματικότητα από μιαν απρόσμενη οπτική γωνία, και να υποδείξει έτσι την αστεία πλευρά, ακόμη και κάποιων δυσάρεστων καταστάσεων. Το χιούμορ προϋποθέτει, αλλά και ενισχύει, τη φαντασία, την ευρηματικότητα και την ικανότητα ελεύθερης σκέψης∙ στοιχεία που χαρακτηρίζουν συνήθως τα σκεπτόμενα άτομα.

- Το χιούμορ επιτρέπει τη διαφυγή από τη μονοτονία και τη ρουτίνα της καθημερινότητας, προσφέροντας στους ανθρώπους τη δυνατότητα να γελάσουν και να αισθανθούν πιο ευτυχείς, παρά τα προβλήματα και τις ανησυχίες που πιθανώς τους απασχολούν. Αποτελεί, επομένως, έναν ιδιαίτερα σημαντικό εφόδιο των ανθρώπων, εφόσον μπορεί να ανανεώνει την αισιοδοξία και την ευδιαθεσία τους, παρέχοντας το επιπλέον κουράγιο που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις δυσκολίες της ζωής.

- Το χιούμορ λειτουργεί θετικά τόσο για την ψυχολογική όσο και για τη σωματική υγεία του ατόμου, καθώς μέσω του γέλιου που προκαλεί και της συναισθηματικής εκτόνωσης, επιτρέπει την αποφόρτιση εσωτερικών εντάσεων και τη μείωση του άγχους που είναι τόσο επιζήμιο για την υγεία των ανθρώπων.

- Το χιούμορ κατορθώνει να μεταστρέψει τις διαθέσεις της στιγμής κατευνάζοντας την ένταση και την οργή, και προσφέροντας έτσι μια χρήσιμη εκτόνωση, χωρίς την οποία τα άτομα ενδεχομένως να αντιδρούσαν σπασμωδικά και βίαια. Σε περιόδους, μάλιστα, μεγάλης κοινωνικής έντασης, το χιούμορ προσφέρει στους πολίτες μια ήπια και ειρηνική εκτόνωση, αποτρέποντας ένα δυναμικότερο ξέσπασμα που θα μπορούσε να προκαλέσει αναταραχές και επιζήμιες εντάσεις. Ως προς αυτό εξυπηρετεί σημαντικά η πολιτική σάτιρα, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται συχνά η γελοιοποίηση και η καυστική διακωμώδηση των πολιτικών προσώπων, προσφέροντας στους πολίτες την ηθική εκείνη ικανοποίηση, που πιθανώς θα επιδίωκαν με πιο δυναμικό τρόπο, αν δεν υπήρχε αυτός ο τρόπος συναισθηματικής εκτόνωσης.

- Το χιούμορ λειτουργεί θετικά στην κοινωνικοποίηση των ατόμων και στη δημιουργία φιλικών σχέσεων, καθώς συνδέει τα άτομα μέσα απ’ τη θετική διάθεση που προκαλεί και σταδιακά αποκτά το ρόλο ενός προσωπικού κώδικα επικοινωνίας, αφού βασίζεται πλέον σε κοινές εμπειρίες και σε στοιχεία γνωστά μόνο μεταξύ των ατόμων της παρέας.

Το χιούμορ είναι ένας πολύ καλός τρόπος να αποφεύγεται η αμηχανία της αρχικής γνωριμίας και να φανερώνεται η αισιόδοξη διάθεση των ατόμων. Ενώ, στην πορεία μιας φιλικής σχέσης, το χιούμορ έρχεται να υποδηλώσει την τρυφερότητα, την αλληλεγγύη και την αποδοχή ανάμεσα στους φίλους.

- Το χιούμορ λειτουργεί ευεργετικά στην ψυχολογία του ατόμου, αλλά και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, εφόσον του επιτρέπει να αποβάλλει τον έντονο εγωισμό, μα και να αντικρίσει τον εαυτό του με μεγαλύτερη επιείκεια σε σχέση με τις πιθανές ελλείψεις του. Λόγω, μάλιστα, αυτής της διαδικασίας αποδοχής του εαυτού, που διευκολύνεται μέσω του χιούμορ, το άτομο κατορθώνει να αποδεχτεί με μεγαλύτερη ευκολία και τους άλλους ανθρώπους.

Το χιούμορ επιτρέπει, λοιπόν, την ομαλότερη διαχείριση των εσωτερικών συγκρούσεων που προκαλούνται στο άτομο από την αδυναμία του να αποδεχτεί ή να συνειδητοποιήσει πλήρως τα ελαττώματα και τις αδυναμίες του. Ό,τι θα αποτελούσε μια επώδυνη διαδικασία αυτοελέγχου, αν προσεγγιζόταν μόνο μέσω της αυστηρής λογικής, αποκτά έναν ηπιότερο χαρακτήρα μέσω του αυτοσαρκασμού και της χιουμοριστικής διάθεσης.

- Το χιούμορ παραμένει πάντοτε ένας ιδιαίτερα επιτυχημένος τρόπος διάδοσης ιδεών και απόψεων, εφόσον οι άνθρωποι δέχονται πιο εύκολα τα μηνύματα εκείνα που τους μεταφέρονται με χιουμοριστικό τρόπο. Για το λόγο αυτό το χιούμορ αξιοποιείται σε ποικίλες εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως είναι η πολιτική, η εργασία και η διδασκαλία.

Ιδίως στο χώρο της εκπαίδευσης το χιούμορ αποτελεί ένα πολύτιμο μέσο προσέγγισης των μαθητών από τους καθηγητές, καθώς κάμπτει τις αντιδράσεις που γεννά η -συχνά μεγάλη- διαφορά ηλικίας ανάμεσά τους, αλλά και η απροθυμία των μαθητών να αντιμετωπίσουν ευνοϊκά εκείνον που καλείται να τους αξιολογήσει και να τους απασχολήσει αρκετές ώρες κάθε εβδομάδα με διδακτικά αντικείμενα που πιθανώς τους φαίνονται βαρετά. Επιπροσθέτως, το χιούμορ στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για να καθίσταται το μάθημα πιο ευχάριστο και να διακόπτεται προσωρινά η αίσθηση της ρουτίνας.

- Ιδιαίτερη αναφορά απαιτεί η σάτιρα -μια ειδικότερη μορφή αξιοποίησης του χιούμορ-, η οποία διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στην εξέλιξη της κοινωνίας, αλλά και στο χώρο της πολιτικής, ήδη από την αρχαιότητα. Η σάτιρα και ο σατιρισμός των πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων, φέρνει πολιτικούς και πολίτες αντιμέτωπους με τα κακώς κείμενα της πραγματικότητας, με τις αστοχίες των πολιτικών και με τα κακώς πεπραγμένα τους. Ασκείται, άρα, μέσω αυτής δριμύς έλεγχος των πολιτικών προσώπων και συχνά επιτυγχάνεται η βελτίωση συγκεκριμένων καταστάσεων, εφόσον οι πολιτικοί αντιλαμβάνονται τα λάθη που έχουν διαπράξει και τις συνέπειες που έχουν στους πολίτες οι επιμέρους αποφάσεις τους.

Η σάτιρα εκφράζει, κατά τρόπο έντονο κάποιες φορές, την αγανάκτηση και τις ανησυχίες των πολιτών, επιφέροντας την άκρως αναγκαία συναισθηματική αποφόρτισή τους, που προλαμβάνει και ίσως αποτρέπει άλλους πιο βίαιους τρόπους εκτόνωσης του συλλογικού θυμού. Επιτελεί, επομένως, διττό ρόλο, εφόσον αφενός στηλιτεύει τα λάθη και τα προβλήματα στο χώρο της πολιτικής, ασκώντας πιεστική κριτική για μια σχετική επανόρθωση, και αφετέρου προσφέρει στους πολίτες ένα ήπιο ξέσπασμα των εντάσεων που βιώνουν.

Η αρνητική αντιμετώπιση του χιούμορ στις μέρες μας

Παρά το γεγονός ότι η αξία του χιούμορ είναι ιδιαίτερα σημαντική και παρά τη στενή συσχέτισή του με την ανθρώπινη ύπαρξη, παρατηρείται μια παράδοξα αρνητική αντιμετώπισή του στις μέρες μας, ιδίως στους επαγγελματικούς χώρους και στην πολιτική.

- Έχει επικρατήσει σε κάποιους η εντύπωση πως ο επαγγελματισμός συνδέεται αποκλειστικά με τη σοβαρότητα και πως το χιούμορ είναι υπό μία έννοια ένδειξη ερασιτεχνισμού ή αδιαφορίας. Προτιμούν, έτσι, την υποκριτική σοβαροφάνεια και όχι την ειλικρινή και θετική διάθεση ενός ατόμου που εκτιμά το χιούμορ.   

- Η οικονομική κρίση και το γεμάτο άγχος και ένταση κλίμα της εποχής, καθιστούν συχνά το χιούμορ μια δύσκολη υπόθεση, μιας κι οι άνθρωποι δεν έχουν πια τη διάθεση για αστεϊσμούς και χιουμοριστικά σχόλια. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι που αντικρίζουν πλέον το χιούμορ ως απρεπές, καθώς δεν ταιριάζει στην κρισιμότητα των σημερινών καταστάσεων.

Σε αυτή την αίσθηση, βέβαια, συντείνει κάποτε και η αλλοίωση της ποιότητας του χιούμορ, καθώς πολλοί είναι εκείνοι που αντί να το αξιοποιούν με αγαθή πρόθεση σπεύδουν να εκφράσουν μέσω αυτού τις εμπάθειές τους, δίνοντας έτσι έναν κακόβουλο χαρακτήρα στο χιούμορ τους. Το χιούμορ τότε παύει εύλογα να είναι ευπρόσδεκτο, εφόσον τρέπεται σε σκληρή ειρωνεία που έχει στόχο να πληγώσει το άλλο άτομο.

- Η απουσία ειλικρίνειας και εμπιστοσύνης στις σχέσεις σήμερα γεννά καχυποψία και καθιστά το χιούμορ αιτία πολλών παρεξηγήσεων, εφόσον οι άνθρωποι αδυνατούν να αναγνωρίσουν ή να αποδεχτούν πως προήλθε από κάποια αγαθή πρόθεση∙ επιλέγουν να το αντιμετωπίζουν ως συγκαλυμμένη προσβολή.

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Παγκοσμιοποίηση

Tim Gainey

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Παγκοσμιοποίηση  

Παγκοσμιοποίηση: η δημιουργία μιας παγκόσμιας οικονομικής ζώνης, μιας παγκόσμιας αγοράς, όπου τα προϊόντα θα κινούνται ελεύθερα∙ η μετατροπή της οικουμένης σε μια ενιαία οικονομική, πολιτική και πολιτιστική επικράτεια.

Η παγκοσμιοποίηση έχει αρχίσει να λαμβάνει μορφή πρωτίστως μέσω της στενής οικονομικής αλληλεξάρτησης των κρατών, των συνεχών συνεννοήσεων σε πολιτικό επίπεδο, αλλά και των στοιχείων πολιτισμού που διατρέχουν πλέον, ετερογενείς ως προς άλλα θέματα, κοινωνίες.  

Οι θετικές πτυχές της παγκοσμιοποίησης

- Βελτίωση του οικονομικού κλίματος. Η διαρκής συνεργασία των κρατών σε οικονομικό επίπεδο, με ελεύθερες εμπορικές δραστηριότητες και συναλλαγές προϊόντων που καλύπτουν τις ελλείψεις κάθε αγοράς και αξιοποιούν αντίστοιχα τα πλεονάσματά της, προωθούν την παραγωγικότητα και επιτρέπουν τις επενδύσεις στα ισχυρά εμπορικά προϊόντα της κάθε χώρας. Προκύπτει, έτσι, μια εξισορρόπηση της παραγωγικής διαδικασίας σε παγκόσμιο επίπεδο, με το κάθε κράτος να δίνει βαρύτητα στα προϊόντα εκείνα που υποστηρίζονται κυρίως από τις υπάρχουσες παραγωγικές δομές κι από τους φυσικούς πόρους που αφθονούν στο καθένα.

 - Διασφάλιση της ειρήνης. Λόγω της σημαντικής αλληλεξάρτησης που διαμορφώνεται στον οικονομικό τομέα, τα κράτη συνειδητοποιούν ολοένα και περισσότερο το μέγεθος των επιπτώσεων μιας πολεμικής αναμέτρησης, ακόμη κι αν οι εμπλεκόμενοι σε αυτόν δεν έχουν άμεσες ή εκτεταμένες εμπορικές συναλλαγές. Έτσι, η στενή συσχέτιση στον οικονομικό τομέα και η επίγνωση του υψηλού κόστους κάθε ανάλογης αναταραχής, εξωθούν τα κράτη σε μια ενεργή και συνειδητή προσπάθεια διασφάλισης της ειρήνης.

- Προώθηση οικουμενικών αξιών. Η συνεχής διακρατική επαφή και επικοινωνία φέρνει στην επιφάνεια τις ανθρωπιστικές αξίες και τα ιδανικά που κινούνται πάνω από τις επιμέρους πολιτισμικές διαφορές. Η έννοια της δημοκρατίας, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η αλληλεγγύη αποκτούν καθολικές διαστάσεις και συγκινούν τους πολίτες όλων των εθνών.

Με τη συνδρομή, άλλωστε, των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας, και κυρίως του διαδικτύου, περιστατικά παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ακραίες σκληρότητες σε μη δημοκρατικές χώρες, έρχονται στη δημοσιότητα κατά τρόπο άμεσο, επιτρέποντας στη διεθνή κοινότητα να αντιδράσει∙ κάποτε, μάλιστα, έγκαιρα και αποτελεσματικά. Γεγονότα που κάποτε έμεναν στην αφάνεια, αφού τα περισσότερα μη δημοκρατικά κράτη δεν επιτρέπουν τη δημοσιοποίηση τέτοιων στοιχείων, τώρα έρχονται στο φως, παρέχοντας τη δυνατότητα να υπάρξει μια ουσιαστική αλλαγή, χάρη στην αλληλέγγυα διάθεση της διεθνούς κοινότητας.

- Επιτρέπει στα έθνη να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν πληρέστερα την ιδιαίτερη πολιτισμική τους ταυτότητα. Η επαφή με τους άλλους λαούς αποκαλύπτει τις αντιλήψεις, τις αξίες, τα έθιμα και τις συνήθειες που τους διακρίνουν μεταξύ τους. Έτσι, οι πολίτες κάθε επιμέρους λαού έχουν την ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν εκείνα τα στοιχεία που συνιστούν τη μοναδικότητα της δικής τους κουλτούρας. Μέσα από τη γνωριμία των άλλων, επομένως, γίνονται σαφέστερες στους πολίτες οι δικές τους ποιότητες, χωρίς να αποκλείεται και το ενδεχόμενο της βελτίωσης με την υιοθέτηση στοιχείων άλλων λαών που ξεχωρίζουν για την αξία τους.

- Οι πολίτες μπορούν να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες που προσφέρει η παγκόσμια αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο της αρμονικής συνεργασίας των κρατών οι πολίτες, και ιδίως οι νέοι, έχουν την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν τις σπουδές τους και στη συνέχεια να αναζητήσουν εργασία σε κάποιο άλλο κράτος, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες διασφάλισης μιας καλύτερης ζωής. Σε ό,τι αφορά, μάλιστα, τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχουν ληφθεί τα ανάλογα νομοθετικά μέτρα, ώστε τέτοιου είδους μετακινήσεις να γίνονται απρόσκοπτα.

Ενώ, ακόμη κι αν ένας νέος επιλέξει να παραμείνει στη χώρα του, μπορεί και πάλι να επωφεληθεί από τις διακρατικές συνεργασίες, εφόσον η εμπορική του δραστηριότητα, για παράδειγμα, θα έχει τη δυνατότητα να απευθυνθεί σ’ ένα ευρύτατο κοινό πέρα από τα σύνορα του δικής του χώρας.

Οι αρνητικές πτυχές της παγκοσμιοποίησης

Παρά το γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση παρέχει σημαντικές δυνατότητες ενίσχυσης της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά και διασφάλισης της ειρήνης, δεν παύουν να υπάρχουν ορισμένα ζητήματα που προκαλούν ανησυχία και προβληματισμό. Ειδικότερα:

- Ανισότητες στα οικονομικά οφέλη και υπέρμετρη αύξηση της δύναμης ορισμένων κρατών. Οι δυνατότητες περαιτέρω οικονομικής ανάπτυξης που προκύπτουν από την παγκοσμιοποίηση των αγορών αξιοποιούνται κυρίως από τα ισχυρά κράτη, με αποτέλεσμα η οικονομική εξάρτηση των αναπτυσσόμενων κρατών να παρατείνεται, με δυσμενείς για τις μελλοντικές τους προοπτικές επιπτώσεις.

Τα ισχυρά κράτη ενισχύουν την οικονομική τους δύναμη και σε συνδυασμό με την υπεροπλία τους σε στρατιωτικό εξοπλισμό, τούς προσφέρεται η δυνατότητα να ασκούν έλεγχο σε παγκόσμιο επίπεδο, παρεμβαίνοντας κατά βούληση στα εσωτερικά άλλων χωρών.

Την οικονομική και στρατιωτική τους δύναμη, άλλωστε, την εκμεταλλεύονται τα ισχυρά κράτη για να διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο και σε ζητήματα πολιτικής. επηρεάζοντας κατά τρόπο σχεδόν δυναστικό τις αποφάσεις και τη δράση των οικονομικά αδύναμων κρατών.

- Πολιτισμική αλλοίωση των μικρότερων εθνών. Η οικονομική υπεροχή των ισχυρών κρατών συνοδεύεται με μια συντονισμένη προσπάθεια, ιδίως των δυτικών κρατών, να προωθήσουν την κουλτούρα τους σε διεθνές επίπεδο. Έτσι, την ηγεμονία της αγγλικής γλώσσας ακολουθεί η αδιάκοπη προώθηση μουσικών, κινηματογραφικών και λογοτεχνικών δημιουργημάτων, όπως και πλήθους άλλων επιλογών σε επίπεδο μόδας, αλλά και τρόπου ζωής, που στόχο έχουν να εξομοιώσουν τις αγοραστικές προτιμήσεις των ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ωστόσο, η συνεχής αυτή προώθηση της κουλτούρας ορισμένων ισχυρών κρατών, όπως είναι η Η.Π.Α., λειτουργεί διαβρωτικά για τις λιγότερο ισχυρές χώρες, οι πολίτες των οποίων παρουσιάζουν απορριπτικές τάσεις έναντι των δικών τους πολιτισμικών στοιχείων, επιλέγοντας τα αντίστοιχα στοιχεία του ξένου, αλλά ισχυρότερου κράτους.

-  Ενίσχυση της απληστίας των αγορών και των οικονομικών παραγόντων. Η δυνατότητα των πολυεθνικών εταιρειών παραγωγής να προσεγγίζουν αγοραστές σε όλες σχεδόν τις χώρες, τις ωθεί σε υπέρμετρη αύξηση της παραγωγής αγαθών και, άρα, σε υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, με ανησυχητικές συνέπειες για το φυσικό περιβάλλον. Το άνοιγμα των αγορών σε συνδυασμό με την προώθηση του καταναλωτικού προτύπου ζωής, έχει οδηγήσει σε μια πρωτόφαντη αύξηση της ζήτησης εμπορικών προϊόντων, έστω κι αν αυτά δεν καλύπτουν πάντοτε κάποια ουσιώδη ανάγκη των ανθρώπων.

Τρόποι αντιμετώπισης των αρνητικών φαινομένων της παγκοσμιοποίησης

Οι αρνητικές πτυχές της παγκοσμιοποίησης είναι, εύλογα, δύσκολο να αντιμετωπιστούν, καθώς οι χώρες που επωφελούνται είναι οι ισχυρότερες του κόσμου, γεγονός που σημαίνει πως απαιτείται δραστηριοποίηση και ευαισθητοποίηση των πολιτών σε παγκόσμιο επίπεδο, για να υπάρξουν οι αναγκαίοι περιορισμοί. Κάθε πολίτης, ωστόσο, μπορεί με τη στάση και τις επιλογές του να δηλώσει την αντίδρασή του απέναντι στις δυσμενείς επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, ενισχύοντας έτσι την ανάλογη διεθνή αντίδραση. Ειδικότερα:

- Συνετή στάση σε ό,τι αφορά τις καταναλωτικές επιλογές. Οι πολίτες θα πρέπει να κατανοήσουν πως η αλόγιστη αγορά και κατανάλωση εμπορικών προϊόντων ενισχύει την απληστία των μεγάλων εμπορικών εταιρειών και διατηρεί αμείωτη την υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Είναι σημαντικό, επομένως, αφενός να στηρίζουν τις εταιρείες εκείνες που φροντίζουν έμπρακτα για την προστασία του περιβάλλοντος κι αφετέρου να μην ενδίδουν στα θέλγητρα του καταναλωτισμού.

- Στήριξη της εθνικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Παρά το γεγονός ότι τα ισχυρά κράτη του κόσμου έχουν τη δυνατότητα να προωθούν τα στοιχεία του δικού τους πολιτισμού μέσα από τον εντυπωσιακό κόσμο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, καθιστώντας τα δημοφιλή σε όλη την υφήλιο, οι πολίτες των μικρότερων κρατών δεν θα πρέπει να παρασύρονται και να παραγνωρίζουν την αξία του δικού τους πολιτισμού.

Ας προσεχθεί, άλλωστε, πως η προώθηση του πολιτισμού των ισχυρών κρατών αποσκοπεί στο οικονομικό κέρδος μέσω της δημιουργίας μιας ομογενούς αγοράς ανά την υφήλιο∙ δεν έχουν, επί της ουσίας, να επιδείξουν ποιότητες τέτοιες που να αξίζουν την άδοξη πολιτισμική αφομοίωση των μικρότερων λαών.

Ζητούμενα για τη βελτίωση της παγκόσμιας κοινωνίας

Η οικονομική αλληλεξάρτηση των κρατών, αλλά και η συνεχής επικοινωνία μέσω των νέων τεχνολογιών καθιστούν αναπόφευκτη τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, η οποία μπορεί να σημάνει μια συνολική βελτίωση για όλους, αρκεί να τεθούν οι κατάλληλες στοχεύσεις. Ειδικότερα:

- Τα κράτη που έχουν ιδιαίτερα αυξημένη παραγωγή προϊόντων και, άρα, εκμεταλλεύονται πολύ περισσότερους φυσικούς πόρους, θα πρέπει να κατανοήσουν πως επιβαρύνουν συνολικά τον πλανήτη και ζημιώνουν την ποιότητα ζωής όλων των πολιτών. Θα πρέπει, επομένως, να εξορθολογήσουν τον παραγωγικό σχεδιασμό τους, λαμβάνοντας υποχρεωτικά υπόψη τις επιπτώσεις που έχει η δράση τους στο περιβάλλον. Δεν μπορεί η οικονομική ανάπτυξη ορισμένων κρατών να θέτει σε κίνδυνο το μέλλον όλων των ανθρώπων.

- Η καταπολέμηση των ανισοτήτων αποτελεί κρίσιμο αίτημα της εποχής. Είναι, άλλωστε, εγκληματική υποκρισία να επαίρονται κάποιες χώρες για τα οικονομικά τους επιτεύγματα, τη στιγμή που σε άλλες χώρες οι κάτοικοι λιμοκτονούν.

- Διαρκές ζητούμενο αποτελεί, φυσικά, η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλα τα κράτη, και ιδίως σε εκείνα που δεν γίνονται σεβαστά τα δημοκρατικά ιδεώδη.

- Ενίσχυση των αρμοδιοτήτων και της δικαιοδοσίας των διεθνών οργανισμών προκειμένου να είναι σε θέση να παρεμβαίνουν αποτελεσματικά, όταν διαπιστώνεται η συστηματική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

- Έμπρακτη στήριξη του κλίματος ειρήνης, ώστε να αποφεύγονται τραγικές καταστάσεις, όπως αυτές που βιώνουν σήμερα οι πολίτες της Συρίας και άλλων κρατών.

- Προώθηση των ιδανικών της δημοκρατίας, του αλληλοσεβασμού και της ανεκτικότητας, προκειμένου η συνύπαρξη και η συνεργασία των διαφόρων κρατών, αλλά και των επιμέρους πολιτών να είναι αρμονικές. Συχνά, άλλωστε, οι εντάσεις προκύπτουν ακριβώς επειδή λείπει η αναγκαία αίσθηση σεβασμού απέναντι στην ξεχωριστή ταυτότητα του άλλου.   

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Φανατισμός

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Φανατισμός

Φανατισμός: η τυφλή προσήλωση σε ιδέα, πίστη ή πρόσωπο, η οποία οδηγεί στην άρνηση κάθε κριτικής και στο μίσος για όποιον πιστεύει το αντίθετο.

[Μεταφορά του γαλλικού fanatisme < fanatique < λατ. Fanum «ιερό, ναός». Το επίθετο Fanatici προσδιόριζε κυρίως τους ιερείς της Ίσιδος και της Κυβέλης, οι οποίοι κατά τη διάρκεια ιερού παραληρήματος επέφεραν πληγές στο σώμα τους.]

Δογματισμός: η αξιωματική αποδοχή και διατύπωση απόψεων (χωρίς αιτιολόγηση ή απόδειξη), η αναγωγή μιας (προσωπικής συνήθως) θέσης σε απόλυτη, αδιαμφισβήτητη αλήθεια (με παράλληλη απόρριψη κάθε αντίθετης άποψης και αντίρρησης).

Μισαλλόδοξος: αυτός που μισεί όσους πιστεύουν σε διαφορετικές από αυτόν (πολιτικές, ηθικές κ.λπ.) ιδέες. Γενικότερα, αυτός που δεν παραδέχεται ό,τι δεν συμβαδίζει με τις δικές του θέσεις (σε θέματα ηθικής, πολιτικής κ.λπ.).

Προκατάληψη: η γνώμη που διαμορφώνεται εκ των προτέρων, χωρίς επισταμένη μελέτη και εξέταση των πραγμάτων, οπότε είναι συνήθως εσφαλμένη και μεροληπτική.

Ιδεοληψία: η υπερβολική εμμονή σε ιδεολογικά δόγματα. Ενώ, ως όρος της ψυχολογίας αναφέρεται σε μια νοσηρή κατάσταση που εκδηλώνεται με την επίμονη εμφάνιση στη συνείδηση του πάσχοντος ιδεών ή αισθημάτων, έμμονων ιδεών.

Ο φανατισμός αποτελεί μια επικίνδυνη έκφανση της ανθρώπινης υπόστασης και διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία, διατηρώντας και κατά καιρούς ενισχύοντας την παρουσία του∙ αποκτά, μάλιστα, ιδιαίτερη δυναμική και στη σύγχρονη εποχή, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για μια περίοδο που η ανθρώπινη γνώση έχει προσεγγίσει πρωτόφαντα επίπεδα.

Ο φανατισμός συναντάται σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δράσης και διάνοιας, λαμβάνοντας έτσι διάφορες μορφές. Μεταξύ άλλων, πάντως, μπορούμε να σημειώσουμε τις ακόλουθες μορφές:

Θρησκευτικός φανατισμός: Η έννοια του φανατισμού έχει στενή συσχέτιση με τον θρησκευτικό φανατισμό που έχει αποτελέσει ανά τους αιώνες αιτία φρικτών εγκλημάτων στο όνομα θρησκευτικών δογμάτων. Στις μέρες μας, αν κι έχει μειωθεί η ένταση του φανατισμού στα χριστιανική δόγματα, παρατηρείται έξαρση των εγκλημάτων από πιστούς στης ισλαμικής θρησκείας. Οι ισλαμιστές επιδιώκουν την επικράτηση των αρχών της θρησκείας τους με την ένοπλη βία, την τρομοκρατία και τον «ιερό πόλεμο», προκαλώντας αποστροφή στη διεθνή κοινότητα με την ακρότητα που διακρίνει τις πράξεις τους.

Κομματικός φανατισμός: Συνήθης μορφή του φανατισμού είναι αυτή του κομματικού, στο πλαίσιο του οποίου τα άτομα τείνουν να υιοθετούν απόλυτα τις απόψεις και την ιδεολογία ενός κόμματος ή ενός πολιτικού προσώπου, θέτοντας ως στόχο τους την με κάθε τρόπο στήριξη και προώθηση των κομματικών θέσεων ή του πολιτικού αυτού προσώπου. Θεωρούν εξ ορισμού απορριπτέες τις απόψεις των άλλων πολιτικών προσώπων και κομμάτων, χωρίς καν να τις εξετάζουν. Κρίνουν κάθε πράξη του δικού τους κόμματος θετικά και την υποστηρίζουν με σθένος, έστω κι αν πρόκειται για μια εξόφθαλμα λανθασμένη επιλογή. Αδυνατούν, μάλιστα, να πραγματοποιήσουν έναν ουσιαστικό πολιτικό διάλογο, εφόσον η μόνη τους μέριμνα είναι η επιβολή των κομματικών απόψεων που υπηρετούν και δεν κατορθώνουν έτσι να αντιληφθούν την αξία των αντίθετων απόψεων και αντεπιχειρημάτων.

Εθνικισμός: Υπερβολική και αποκλειστική προσήλωση προς την ιδέα του έθνους και των εθνικών ιδεωδών, με κύριο χαρακτηριστικό τη διάκριση των εθνών σε ανώτερα και κατώτερα και τη διάθεση επιβολής των πρώτων στα δεύτερα. Ειδικότερα, η έντονη προβολή της εθνικής ταυτότητας, κυρίως όταν συνδέεται με τάσεις απόσχισης ή επέκτασης.

Πνευματικός / ιδεολογικός φανατισμός: Οι άνθρωποι έχουν συχνά την τάση να στηρίζουν κατά τρόπο φανατικό τις ιδέες και τις απόψεις τους σε ποικίλα θέματα της κοινωνικής πραγματικότητας, αρνούμενοι να λάβουν υπόψη τους τις αντιρρήσεις και τις ενστάσεις των συνομιλητών τους. Διαμορφώνουν, έτσι, μια προσωπική τους ιδεολογία ή υιοθετούν μια υπάρχουσα ιδεολογική τοποθέτηση και την υποστηρίζουν με φανατική προσήλωση.

Αθλητικός φανατισμός: Ο αθλητικός φανατισμός, που ζημιώνει σημαντικά τους αθλητικούς αγώνες (κυρίως τους ποδοσφαιρικούς), αναφέρεται στην υπερβολικά ένθερμη υποστήριξη μιας αθλητικής ομάδας και στην καταφυγή σε βιαιότητες εις βάρος των οπαδών μιας αντίπαλης ομάδας, αλλά και σε καταστροφές στους χώρους διεξαγωγής των αγώνων. Η μορφή αυτή του φανατισμού συναντάται συνήθως σε νέους ανθρώπους, οι οποίοι, μη έχοντας διαμορφώσει ακόμη ένα ουσιαστικό πλαίσιο ενδιαφερόντων και στόχων στη ζωή τους, ανυψώνουν ματαίως την πορεία μιας αθλητικής ομάδας σε πρώτιστο προσωπικό ενδιαφέρον.

Τα αίτια του φανατισμού

Ο φανατισμός προκύπτει συχνά ως αντίβαρο στις ανασφάλειες και στις αβεβαιότητες των ατόμων, που επιζητούν την ύπαρξη κάποιων σταθερών δεδομένων στη ζωή τους προκειμένου να διαχειριστούν πιο αποτελεσματικά τα προβλήματα και τις δυσκολίες της καθημερινότητας. Ωστόσο, η γένεση και διατήρηση αυτού του φαινομένου βασίζεται σ’ ένα συνδυασμό παθογενειών της κοινωνίας και των ανθρώπων. Ειδικότερα:

- Πολιτικά συμφέροντα & προπαγάνδα. Οι πολίτες πέφτουν πολλές φορές θύματα της συστηματικής προπαγάνδας που γίνεται από τη μεριά πολιτικών παρατάξεων στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν την εξουσία. Με τη συνδρομή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και συνήθεις τακτικές του λαϊκισμού, όπως είναι η δημιουργία πόλωσης και διχαστικού κλίματος ανάμεσα στους πολίτες, οι πολιτικές παρατάξεις είναι υπεύθυνες για την έξαρση του κομματικού φανατισμού.

Οι πολίτες παρασύρονται από τη συναισθηματική ένταση που εγείρουν οι διχαστικές τακτικές και φανατίζονται με την ιδεολογία του κόμματός τους, χωρίς να είναι σε θέση να αποτιμήσουν ψύχραιμα και με αντικειμενικότητα τις θέσεις όλων των παρατάξεων. Έτσι, ο προσωπικός εγωισμός και η επιθυμία να δουν την κυριάρχηση του κόμματος που υποστηρίζουν, τους εμποδίζουν να αντικρίσουν καθαρά την πραγματικότητα.

- Η απουσία κριτικής σκέψης. Οι άνθρωποι πολλές φορές αδυνατούν να διαμορφώσουν ένα προσωπικό πλαίσιο απόψεων είτε λόγω ελλιπούς μόρφωσης είτε διότι δεν έχουν την αναγκαία εμπιστοσύνη στο προσωπικό τους κριτήριο∙ παρασύρονται, λοιπόν, από τις τάσεις και τις απόψεις της πλειοψηφίας και προκειμένου να καλύψουν το σαθρό υπόβαθρο της προσωπικής τους ιδεολογίας υιοθετούν κατά τρόπο φανατικό την επιχειρηματολογία της παράταξης, της ιδεολογικής κατεύθυνσης ή του προσώπου, που έχουν επιλέξει να ακολουθήσουν. Εμφανίζονται, έτσι, ως οι πιο ένθερμοι και πιο αφοσιωμένοι υποστηρικτές της εκάστοτε ιδεολογίας, έστω κι αν στην πραγματικότητα δεν υποστηρίζουν δικές τους απόψεις, αλλά τις απόψεις εκείνες που εγκρίνει η πλειοψηφία και θεωρούν πως θα τους αποφέρουν την πολυπόθητη αποδοχή των άλλων.

Η άγνοια, η ελλιπής παιδεία και η αδιαφορία για τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, που χαρακτηρίζει μέρος των πολιτών, έχουν ως αποτέλεσμα τη διευκόλυνση της χειραγώγησης και της δημαγωγίας. Οι πολίτες αυτοί, στερούμενοι προσωπικού κριτηρίου και αναγκαίων γνώσεων, τρέπονται εύκολα σε ανδράποδα εκείνων που θα τους παρουσιάσουν μια θελκτική και εύληπτη πολιτική άποψη∙ ιδίως μια άποψη που υπηρετεί τον λαϊκισμό.

Τα άτομα, άλλωστε, ενδιαφέρονται περισσότερο για τη διασφάλιση της αποδοχής και της επιδοκιμασίας από τους άλλους, παρά για την ουσιαστική μελέτη των δεδομένων, ώστε να καταλήξουν σε μια ώριμη και ορθή επιλογή. Επιπροσθέτως, ο φόβος μήπως η προσωπική τους άποψη είναι αντίθετη από την άποψη των πολλών και βρεθούν έτσι στη μεριά της μειοψηφίας, αποτελεί σημαντικό κίνητρο για την εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας διαμόρφωσης μιας προσωπικής θέσης.

- Τα κρίσιμα προβλήματα της οικονομίας. Οι πολίτες δεν μπορούν να διαχειριστούν την οικονομική ανασφάλεια, γεγονός που σημαίνει ότι μια παρατεταμένη περίοδος οικονομικής κρίσης τους εξωθεί σε εκείνες τις ιδεολογικές και κομματικές παρατάξεις που τους προσφέρουν τρόπο να εκφράσουν την αγανάκτηση και το θυμό τους. Μπροστά στο φάσμα της ανεργίας και της επαγγελματικής ανασφάλειας οι πολίτες καταφεύγουν συχνά σε ακραίες πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές, αναζητώντας μια διέξοδο στο άγχος και στις εύλογες ανησυχίες τους.

- Ψυχολογικοί παράγοντες και ανασφάλειες. Η προσήλωση σε ιδέες και πρόσωπα -κάποτε, μάλιστα, η φανατική προσήλωση- προσφέρει στα άτομα την αίσθηση της βεβαιότητας και της σταθερότητας που χρειάζονται για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν την αστάθεια που διακρίνουν σε πολλούς τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας, και ιδίως σε αυτόν της οικονομίας.

Οι πολίτες, συχνά, αναζητούν κάποια ιδεολογία, έναν σκοπό, ένα πολιτικό όραμα, για να αισθανθούν πως έχει κάποιο νόημα η ζωή τους, για να αισθανθούν πως υπηρετούν κάτι υψηλότερο από το εφήμερο και τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Πρόκειται για μια ανάγκη -κρίσιμη για ορισμένα άτομα- που καλύπτεται είτε από τη θρησκεία είτε από μια πολιτική ιδεολογία, και ωθεί -υπό συνθήκες- τους ανθρώπους σε ακραία επίπεδα αφοσίωσης στον εκάστοτε σκοπό (θρησκεία, πολιτικό πρόσωπο κ.λπ.) που επιλέγουν.

Συνέπειες του φανατισμού

Η τάση των ανθρώπων να παρασύρονται κατά τρόπο φανατικό από τις θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες ιδεολογίες έχει επώδυνες συνέπειες στη λειτουργία και στην πρόοδο των κοινωνιών, ιδίως εφόσον ο φανατισμός οδηγεί συχνά σε βιαιότητες και άκαμπτη μισαλλοδοξία που αδρανοποιούν τις δημιουργικές δυνάμεις κάθε τόπου. Ειδικότερα, στις συνέπειες του φαινομένου μπορούμε να καταγράψουμε:

- Απώλεια αντικειμενικότητας και ηθική αλλοίωση των ατόμων. Οι πολίτες υπό τη διαβρωτική επίδραση του φανατισμού αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε αντίθετη ή διαφορετική άποψη ως εχθρική και αρνούνται να εξετάσουν την ουσία της, προκειμένου να αντιληφθούν τα πιθανά θετικά της στοιχεία. Προκύπτει, άρα, ένα εντελώς ακατάλληλο κλίμα για τη διενέργεια δημοκρατικού και γόνιμου διαλόγου, αφού εκείνο που ενδιαφέρει τον φανατικό είναι η επικράτηση της δικής του άποψης, και όχι η άντληση χρήσιμων συμπερασμάτων μέσω της συνεξέτασης των αντιτιθέμενων απόψεων.

Η επιθυμία, άλλωστε, του φανατικού να δει τις δικές του απόψεις να επικρατούν, είναι συχνά τέτοιας έντασης, ώστε δεν διστάζει να καταφύγει ακόμη και στη χρήση βίας, θυσιάζοντας έτσι στο βωμό της ιδεολογίας του, την ανθρωπιά του και το σεβασμό του απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Πρόσφατα παραδείγματα ηθικής εξαχρείωσης αποτελούν τα εγκλήματα των φανατικών ισλαμιστών, που δεν διστάζουν να καρατομούν τους αντιπάλους τους ή να διοργανώνουν τρομοκρατικά χτυπήματα ακόμη και σε ξένο έδαφος, προκειμένου να καταστήσουν σαφές πως δεν θα δεχτούν καμία επίκριση για τη δράση και τις απόψεις τους.

- Οδηγεί στην επικράτηση της βίας. Η απάντηση των ακραίων φανατικών σε κάθε αντίπαλη ή αντίθετη ιδεολογία είναι η βία, γεγονός που θέτει σε κίνδυνο τόσο την ειρήνη μεταξύ των κρατών, όσο και τη ζωή των κατοίκων μιας χώρας που τυχαίνει να βρίσκεται υπό το έλεος φανατικών.

Οι δολοφονίες αντιφρονούντων πολιτών, οι απειλές και ο εκφοβισμός, δημιουργούν ένα κλίμα ανυπόφορης τρομοκρατίας, που συχνά εξωθεί τους κατοίκους της χώρας σε μαζική φυγή και, άρα, στην επιλογή να γίνουν πρόσφυγες απ’ το να παραμείνουν υπό το διαρκή έλεγχο των φανατικών.

- Καθιστά τον φανατικό υποχείριο των ισχυρών. Ο φανατικός, μη έχοντας πια τη δυνατότητα μιας ψύχραιμης θεώρησης των δεδομένων, τρέπεται σ’ έναν εύκολα ελέγξιμο «οπαδό» της θρησκευτικής ή της πολιτικής μερίδας που εκπροσωπεί. Κατάσταση που, εύλογα, εξυπηρετεί απόλυτα τις σκοπιμότητες εκείνων που έχουν υποδαυλίσει τα πάθη του διχασμού και του φανατισμού, εφόσον τους επιτρέπει να καθοδηγούν, χωρίς αντιρρήσεις και αμφισβητήσεις, τις κινήσεις και τη δράση σημαντικής μερίδας των πολιτών.

- Αδρανοποίηση της προόδου σε πολιτισμικό και επιστημονικό επίπεδο. Η επικράτηση του φανατισμού και η βίαιη καταστολή οποιουδήποτε προβληματισμού αντίκειται στην ισχύουσα ιδεολογία θέτει ανυπέρβλητα εμπόδια στην ανεξάρτητη και ελεύθερη πνευματική δραστηριότητα που υπηρετεί την επιστήμη και τον πολιτισμό. Ο φόβος αντεκδικήσεων και η διαρκής ανασφάλεια, καταπνίγουν κάθε απόπειρα αντιλόγου και αμφισβήτησης, αποτρέποντας κάθε διάθεση ελεύθερης σκέψης.

- Δηλητηριάζει τις ανθρώπινες σχέσεις και υπονομεύει τη δημοκρατία. Η ένταση των συναισθημάτων που προκαλείται από τον φανατισμό∙ η εμπάθεια και η επιθυμία σύνθλιψης της αντίπαλης άποψης, δημιουργεί ένα νοσηρό κλίμα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ενώ, συνάμα, η λήψη αποφάσεων υπό την παραμορφωτική επίδραση του φανατισμού, εγείρει καίριους προβληματισμούς σχετικά με την ορθότητα και την αντικειμενικότητα αυτών των αποφάσεων. Το κλίμα πόλωσης και διχασμού, άλλωστε, που επιδιώκουν πάντοτε οι λαϊκιστές πολιτικοί, αποσκοπεί στην εν θερμώ άσκηση του πολιτικού δικαιώματος, ώστε να μην υπάρχουν περιθώρια ουσιαστικής στάθμισης των πολιτικών δεδομένων.

Τρόποι αντιμετώπισης του φανατισμού

Ο αγώνας κατά του φανατισμού, που πρέπει να απασχολεί κάθε κοινωνία, λαμβάνει κρίσιμη σημασία για τις πολιτείες εκείνες που μαστίζονται από οικονομικά προβλήματα και πολιτική αστάθεια, καθώς πρόκειται για παράγοντες που τείνουν να επιτείνουν το φαινόμενο αυτό.

- Καίριο ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η ορθή και ανθρωπιστική παιδεία, που προσφέρει στους νέους αφενός την ικανότητα να κρίνουν με αντικειμενικότητα τα δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας και αφετέρου τους εξοπλίζει με βαθύ και αδιαπραγμάτευτο σεβασμό για την αξία της ανθρώπινης ζωής.

Βασικά ζητούμενα της παρεχόμενης στους νέους παιδείας, είναι η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου στην αναζήτηση της αλήθειας, η ανεκτικότητα στις διαφορετικές απόψεις και αντιλήψεις, η κατανόηση πως η αλήθεια δεν είναι μονοσήμαντη ή μονόπλευρη, αλλά και η αξία της αμφισβήτησης ως μέσο για τη διαρκή βελτίωση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών. Οι νέοι καλούνται να αντιληφθούν πως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ελευθερία έκφρασης και σκέψης, η διαλλακτικότητα και η μετριοπάθεια συνιστούν βασικές ποιότητες για τους πολίτες του μέλλοντος.

- Κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η παροχή έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης, όπως και η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης σε πλούσιο πνευματικό υλικό που φανερώνει το πολυποίκιλο της ανθρώπινης διάνοιας και του πλήθους των διαφορετικών ιδεών και απόψεων.

Η αντικειμενική ενημέρωση παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να σταθμίζουν τις διάφορες εξελίξεις και να κατανοούν ορθότερα τις συνέπειες της εκάστοτε πολιτικής επιλογής. Μόνο, άλλωστε, υπό συνθήκες έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης μπορούν οι πολίτες να αντιληφθούν την πραγματική προσφορά της κάθε πολιτικής παράταξης, χωρίς να παρασύρονται από επικοινωνιακά τεχνάσματα και από τεχνικές πόλωσης, που θολώνουν την κρίση τους.

Ενώ, η επαφή με ποικίλα δημιουργήματα του πνεύματος, αποκαλύπτει στους πολίτες το πολύπλευρο της αλήθειας και τους ποικίλους τρόπους προσέγγισής της. Η πληθώρα απόψεων και ιδεών φανερώνει το αδόκιμο του δογματισμού, εφόσον στη διαδρομή της ανθρώπινης σκέψης έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές και ετερόκλητες θεωρίες για την ερμηνεία και την κατανόηση των κοινωνικών, πολιτικών και θρησκευτικών ζητημάτων, που ενέχουν η κάθε μία στοιχεία αλήθειας και ουσιαστικού προβληματισμού, χωρίς ποτέ η μία να αναιρεί πλήρως την άλλη.

- Η ενίσχυση των δημοκρατικών διαδικασιών μπορεί να δώσει μια καίρια απάντηση στο φανατισμό, καθώς στο πλαίσιο του δημοκρατικού διαλόγου γίνεται εμφανής η πολυφωνία της κάθε κοινωνίας, και, φυσικά, ο σεβασμός που αναλογεί σε όλες τις πιθανές απόψεις και αντιλήψεις. Η δημοκρατία, άλλωστε, βασίζεται ακριβώς στην ύπαρξη μιας διαρκούς γόνιμης αντιπαράθεσης ιδεών και απόψεων, αφού η δύναμή της έγκειται στη δυνατότητά της να αξιοποιεί στοιχεία από όλες τις αντιτιθέμενες ιδεολογίες και πολιτικές παρατάξεις.

Η υγιής δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που τιμά τη μετριοπάθεια, τον διάλογο, την ελεύθερη έκφραση όλων των απόψεων και την εύρεση εκείνων των συμβιβαστικών λύσεων που μπορούν να κατευνάσουν τις περιττές εντάσεις.  

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Αποστολή και ευθύνη της επιστήμης

David Lloyd Glover

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Αποστολή και ευθύνη της επιστήμης

Επιστήμη: το σύνολο συστηματικών και επαληθεύσιμων γνώσεων, καθώς και η έρευνα αυστηρώς καθορισμένων πεδίων του επιστητού με συγκεκριμένες και ορθολογικές μεθόδους, λ.χ. την παρατήρηση, το πείραμα, την υπόθεση, την επαγωγή.

Ανθρωπιστικές επιστήμες / επιστήμες του ανθρώπου, η φιλολογία, η ιστορία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία κ.λπ., κατ’ αντιδιαστολή συνήθως προς τις θετικές επιστήμες (μαθηματικά, φυσική κ.ά.).

Η αποστολή της επιστήμης

Η επιστημονική έρευνα και μελέτη μέσω των διαρκών επιτευγμάτων και της συστηματοποίησης της ανθρώπινης γνώσης, τίθεται -ή οφείλει να τίθεται- στην υπηρεσία των ανθρώπων, επιδιώκοντας τις όποιες πιθανές βελτιώσεις στο βιοτικό τους επίπεδο, καθώς και στην πνευματική τους ανύψωση. Ειδικότερα:

- Η επιστήμη καλείται να αντιμετωπίσει κατά τρόπο αποτελεσματικό τις ασθένειες που ταλανίζουν τους ανθρώπους, ξεπερνώντας μέσω της τεχνολογικής εξέλιξης εκείνους τους περιορισμούς που παλαιότερα δυσχέραιναν την επιτυχή κατάληξη των ανάλογων ερευνών. Ζητούμενο είναι αφενός η μείωση της πρόωρης θνησιμότητας και αφετέρου η διασφάλιση μιας καλύτερης ποιότητας ζωής.

- Η επιστήμη καλείται να ενισχύσει το πνευματικό επίπεδο των ανθρώπων, στοχεύοντας στην καταπολέμηση των προκαταλήψεων, της μισαλλοδοξίας και του δογματισμού. Η δυνατότητα, άλλωστε, να επιτευχθούν αρτιότερες συνθήκες κοινωνικής συνύπαρξης, χωρίς επώδυνα φαινόμενα όπως είναι αυτό του ρατσισμού, εξαρτάται από το βαθμό πνευματικής και ηθικής ωρίμανσης των πολιτών.

- Η επιστήμη καλείται να επιτύχει βελτιώσεις σε ό,τι αφορά την τέλεση καθημερινών εργασιών και δραστηριοτήτων των ανθρώπων, προκειμένου να εξοικονομηθεί πολύτιμος χρόνος και να διευκολυνθεί η καθημερινή τους δράση.

- Η επιστήμη καλείται να αποκωδικοποιήσει κάθε έκφανση του φυσικού περιβάλλοντος, επιτυγχάνοντας την πλήρη κατανόηση της λειτουργίας του, με στόχο την καλύτερη δυνατή εξισορρόπηση της ανθρώπινης δράσης με την εξελικτική πορεία του φυσικού χώρου. Ζητούμενο είναι να διερευνηθεί εγκαίρως ο αντίκτυπος της βιομηχανικής παραγωγής και της αστικοποίησης στο περιβάλλον, ώστε να προληφθούν πιθανές αρνητικές συνέπειες.

- Η επιστήμη καλείται να ερευνήσει, να καταγράψει και να διατρέξει το σύνολο της ιστορικής πορείας των ανθρώπων, δίνοντας αφενός απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα σε σχέση με το παρελθόν και τη δράση του ανθρώπινου είδους και αφετέρου αναζητώντας λύσεις σε ζητήματα και προβλήματα που ανακύπτουν μέσα από την κοινωνική συνύπαρξη. Με δεδομένο, άλλωστε, το γεγονός πως οι όροι λειτουργίας των κοινωνιών αποτελούν προϊόν της ανθρώπινης διάνοιας και όχι επιταγή ή επιλογή της φύσης, υπάρχουν πάντοτε περιθώρια βελτίωσης των όρων αυτών, προκειμένου το τελικό αποτέλεσμα να υπηρετεί καλύτερα τη ζητούμενη διαμόρφωση συνθηκών ευδαιμονίας και ευημερίας για το σύνολο ή έστω τη συντριπτική πλειονότητα των πολιτών.

- Η επιστήμη καλείται να παρακολουθεί με προσοχή την εξέλιξη σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης και να παρεμβαίνει προληπτικά προκειμένου να αποτρέπει αρνητικές ή και ολέθριες συνέπειες από πιθανή απρονοησία των ανθρώπων. Ο αντίκτυπος, για παράδειγμα, της βιομηχανικής παραγωγής και των ρυπογόνων ουσιών στο περιβάλλον, αποτελεί σημαντικό μέλημα επιστημονικής διερεύνησης. Αντιστοίχως, νέες συνήθειες των ανθρώπων, όπως είναι η συνεχής χρήση του κινητού τηλεφώνου, διατροφικές επιλογές κ.ά., οφείλουν να απασχολούν την επιστήμη ως προς τις ενδεχομένως ακόμη άγνωστες επιδράσεις τους στην ανθρώπινη υγεία.

Οι ευθύνες των επιστημόνων

Η επιστημονική γνώση αποτελεί ένα παγκόσμιο αγαθό που οφείλει να υπηρετεί το σύνολο της ανθρωπότητας και όχι συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα. Οι επιστήμονες, άρα, αναλαμβάνουν σημαντικές ευθύνες έναντι του υπόλοιπου κοινωνικού συνόλου, εφόσον στόχος τους οφείλει να είναι, όχι η προσωπική καταξίωση, αλλά η βελτίωση των όρων ζωής των συνανθρώπων τους. Ειδικότερα:

- Οι επιστήμονες οφείλουν να εμβαθύνουν με συνέπεια στο αντικείμενό τους, καθώς μόνο η πραγματική αφοσίωση στην επιστήμη τους μπορεί να αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα. Ενώ, παράλληλα, θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να συνεργαστούν με άλλους επιστήμονες προκειμένου από κοινού να βρίσκουν τις επιζητούμενες λύσεις στα σημαντικά προβλήματα και ζητούμενα της εποχής. Θα πρέπει, επομένως, να θέτουν την επίτευξη των κοινών στόχων πάνω από την ατομική δόξα και καταξίωση, και να μην αντιμετωπίζουν εγωιστικά τα ζητήματα της επιστήμης, αρνούμενοι να συνεργαστούν με άλλους ή να μοιραστούν τα δικά τους ευρήματα.

- Οι επιστήμονες οφείλουν να κατανοούν και να σέβονται το γεγονός πως τα ανθρώπινα δικαιώματα και η διαφύλαξη του φυσικού περιβάλλοντος αποτελούν απαραβίαστα όρια σε ό,τι αφορά την επιστημονική έρευνα και τους πειραματισμούς. Μια επιστημονική ανακάλυψη, όσες δυνατότητες κι αν ενδεχομένως υπόσχεται, δεν θα πρέπει να υπηρετείται, αν η κύρια δράση της είναι βλαπτική για τους ανθρώπους ή αν η επιβεβαίωσή της απαιτεί ζημιογόνα για τους ανθρώπους πειράματα.

Οι επιστήμονες, δηλαδή, θα πρέπει να θέτουν φραγμό στις έρευνές τους, όταν συνειδητοποιούν ή όταν γνωρίζουν εκ των προτέρων πως το επίτευγμα που επιδιώκουν μπορεί να αξιοποιηθεί εις βάρος των ανθρώπων (όπλα μαζικής καταστροφής, φονικοί ιοί κ.ά.). Αντιστοίχως, θα πρέπει να διερωτώνται σχετικά με την αξιοποίηση που μπορεί να λάβει μια ανακάλυψη ή μια εφεύρεσή τους και να πράττουν ανάλογα όταν αντιλαμβάνονται πως η βασική της χρήση θα είναι βλαπτική για τους ανθρώπους ή για το φυσικό περιβάλλον.

- Οι επιστήμονες οφείλουν, κάθε φορά που παρουσιάζουν μια νέα ανακάλυψη ή ένα νέο επίτευγμα, να επισημαίνουν στους πολίτες τους πιθανούς κινδύνους από τη λανθασμένη χρήση ή αξιοποίησή του. Είναι εύκολο, άλλωστε, ο ενθουσιασμός της επίτευξης να παραγκωνίσει τη σύνεση εκείνη που απαιτείται για την ψύχραιμη αποτίμηση των ενδεχόμενων συνεπειών της λανθασμένης χρήσης.

- Οι επιστήμονες οφείλουν να υπηρετούν το συλλογικό συμφέρον και να επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην επίλυση προβλημάτων που ταλανίζουν την πλειονότητα των πολιτών, προβάλλοντας, παράλληλα, αντίσταση στα πλείστα κελεύσματα του οικονομικού κέρδους που ενδέχεται να τους κατευθύνουν προς συγκεκριμένες επιλογές προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η οικονομική αξιοποίηση των επιτευγμάτων τους.

- Οι επιστήμονες οφείλουν να αντιλαμβάνονται έγκαιρα πως έχουν ως πνευματικοί άνθρωποι ευθύνη για την εικόνα που παρουσιάζουν στους συνανθρώπους τους. Θα πρέπει, έτσι, να διακρίνονται για τις θετικές ποιότητες της προσωπικότητάς τους, αλλά και για την ενεργή στάση τους απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα.

Αρνητικές επιπτώσεις της επιστημονικής προόδου   

Η πρόοδος των επιστημών έχει αναμφίβολα προσφέρει σημαντικά οφέλη στους ανθρώπους επιλύοντας σημαντικά προβλήματα και διευκολύνοντας εργώδεις δραστηριότητες του παρελθόντος. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένα άξια αναφοράς σημεία στα οποία η πρόοδος αυτή είτε έχει αξιοποιηθεί με αρνητικό τρόπο είτε έχει δημιουργήσει νέα προβλήματα. Ειδικότερα:

- Επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος. Τα επιστημονικά επιτεύγματα έχουν επιτρέψει μια δίχως προηγούμενο εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, γεγονός που δημιουργεί προβληματισμό σε σχέση με τη μελλοντική τους επάρκεια. Ενώ, η συνεχώς αυξανόμενη μόλυνση γεννά εύλογες ανησυχίες για τον αντίκτυπό της τόσο στην υγεία των ανθρώπων όσο και στη σταθερότητα των κλιματικών συνθηκών ολόκληρου του πλανήτη.

- Δημιουργία όπλων μαζικής καταστροφής. Η επίμονη προσπάθεια των κρατών να διασφαλίσουν την υπεροχή έναντι των ανταγωνιστών τους, έχει ως αποτέλεσμα να ασκούνται πιέσεις στους επιστήμονες για τη δημιουργία ολοένα και πιο φονικών οπλικών συστημάτων. Η τακτική αυτή ενέχει σημαντικότατους κινδύνους, εφόσον κάθε νέα πολεμική αναμέτρηση φέρνει τον κόσμο πιο κοντά στην ανεξέλεγκτη χρήση όπλων μαζικής καταστροφής, όπως είναι τα πυρηνικά, με ανυπολόγιστες συνέπειες για τον πλανήτη.

- Αξιοποίηση της επιστήμης για τη χειραγώγηση και τον αδιάκοπο έλεγχο των πολιτών. Οι κυβερνώντες, αλλά και οι διάφορες εταιρείες, αξιοποιούν τις επιστημονικές γνώσεις για να διαμορφώνουν όλο και πιο αποτελεσματικούς μηχανισμούς επηρεασμού και καθοδήγησης της κοινής γνώμης. Ο προπαγανδισμός ιδεών και πολιτικών παρατάξεων, όπως και η διαφήμιση προϊόντων, έχουν εξελιχθεί σημαντικά χάρη στις γνώσεις της ψυχολογίας, που αποκαλύπτει όσα έχουν διαρκέστερο αντίκτυπο στη συνείδηση των ανθρώπων και τους επηρεάζουν, άρα, βαθύτερα.

Συνάμα, με τη βοήθεια επιστημονικών επιτευγμάτων, όπως είναι αυτό του διαδικτύου, οι κυβερνήσεις έχουν αποκτήσει τη δυνατότητα να παρακολουθούν τη δράση των πολιτών, έστω κι αν επί της ουσίας παραβιάζουν το απόρρητο των επικοινωνιών τους, αλλά και το απόρρητο της ιδιωτικής τους ζωής.  

- Οικονομική εκμετάλλευση κοινά ωφέλιμων επιστημονικών επιτευγμάτων. Είναι σαφές πως βασικό κίνητρο για τη χρηματοδότηση ερευνών από ιδιωτικές εταιρείες είναι η αποκόμιση οικονομικών κερδών. Ωστόσο, σε θέματα όπως είναι η υγεία των πολιτών, αποτελεί αισχροκερδή εκμετάλλευση η υπερτίμηση φαρμάκων που είναι αναγκαία για την επιβίωση χιλιάδων ανθρώπων.

- Επιτεύγματα που δοκιμάζουν τα όρια της ηθικής και του ανθρωπισμού. Επιστημονικές επιτεύξεις, όπως είναι η κλωνοποίηση έμβιων όντων, εγείρουν εύλογα ζητήματα ηθικής, όταν τίθεται το ενδεχόμενο να δοκιμαστούν ή να εφαρμοστούν σε ανθρώπους. Όσο κι αν είναι εντυπωσιακές, άλλωστε, οι δυνατότητες της επιστήμης, δεν θα πρέπει να ξεπερνιούνται εκείνα τα όρια που αφορούν το σεβασμό απέναντι στην ανθρώπινη ζωή. Έτσι, η δημιουργία ανθρώπινων κλώνων για τη διασφάλιση συμβατών οργάνων προς μεταμόσχευση, θέτει το κρίσιμο ερώτημα σε σχέση με την ανθρώπινη διάσταση του κλώνου και το δικό του δικαίωμα στη ζωή.

Τρόποι διασφάλισης της συνετής αξιοποίησης της επιστήμης

Η ορθή αξιοποίηση των δυνατοτήτων της επιστήμης, ώστε τα επιτεύγματά της να υπηρετούν το σύνολο των ανθρώπων, χωρίς να ζημιώνουν το περιβάλλον και χωρίς να εγκυμονούν κινδύνους για τη ζωή και την ασφάλεια των πολιτών, συνιστά βασικό μέλημα όλων. Προκειμένου, ωστόσο, να επιτευχθεί ένας τέτοιος έλεγχος της επιστημονικής δράσης απαιτείται η συνδρομή των κυβερνήσεων και η συστηματική ευαισθητοποίηση των πολιτών. Ειδικότερα:

- Η έγκαιρα ορθή διαπαιδαγώγηση των νέων με βάση τις ανθρωπιστικές αρχές, μπορεί να διασφαλίσει πως οι μελλοντικοί επιστήμονες θα έχουν βαθύ σεβασμό για τον άνθρωπο, ώστε να είναι σε θέση να αντισταθούν στο οικονομικό δέλεαρ και στις πιθανές αξιώσεις των κυβερνώντων ή των εταιρειών. Ένας επιστήμονας με ήθος και σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή, δύσκολα θα ενέδιδε στα αιτήματα μιας εταιρείας ή μιας κυβέρνησης για τη δημιουργία ενός όπλου μαζικής καταστροφής.

- Η ευαισθητοποίηση των πολιτών σε σχέση με τους ποικίλους τρόπους που μπορεί η επιστημονική γνώση να χρησιμοποιηθεί εις βάρος των ανθρώπων και της φύσης, ώστε να έχουν μια αυστηρότερη στάση απέναντι σε ανάλογες παρεκκλίσεις. Ένας ενημερωμένος και ενεργός πολίτης, για παράδειγμα, μπορεί να μποϊκοτάρει τα προϊόντα μιας εταιρείας που συνειδητά μολύνει το περιβάλλον.

- Διεθνής συνεργασία σε επίπεδο τόσο κυβερνήσεων όσο και επιστημόνων προκειμένου να τίθεται έλεγχος και περιορισμός σε έρευνες και πειράματα που στοχεύουν στη δημιουργία όπλων μαζικής καταστροφής ή στρέφονται υπό οποιονδήποτε άλλο τρόπο σε αποτελέσματα ζημιογόνα για την ανθρωπότητα και το φυσικό περιβάλλον.

- Κρατικός έλεγχος σε φαινόμενα αισχροκερδούς χρησιμοποίησης επιστημονικών επιτευγμάτων, όπως στην περίπτωση φαρμάκων, προκειμένου να καταστεί σαφές στις διάφορες εταιρείες πως δεν γίνεται ανεκτή η προσπάθεια οικονομικής εκμετάλλευσης ευαίσθητων ζητημάτων όπως είναι η υγεία των πολιτών.