Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Φανατισμός

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Φανατισμός

Φανατισμός: η τυφλή προσήλωση σε ιδέα, πίστη ή πρόσωπο, η οποία οδηγεί στην άρνηση κάθε κριτικής και στο μίσος για όποιον πιστεύει το αντίθετο.

[Μεταφορά του γαλλικού fanatisme < fanatique < λατ. Fanum «ιερό, ναός». Το επίθετο Fanatici προσδιόριζε κυρίως τους ιερείς της Ίσιδος και της Κυβέλης, οι οποίοι κατά τη διάρκεια ιερού παραληρήματος επέφεραν πληγές στο σώμα τους.]

Δογματισμός: η αξιωματική αποδοχή και διατύπωση απόψεων (χωρίς αιτιολόγηση ή απόδειξη), η αναγωγή μιας (προσωπικής συνήθως) θέσης σε απόλυτη, αδιαμφισβήτητη αλήθεια (με παράλληλη απόρριψη κάθε αντίθετης άποψης και αντίρρησης).

Μισαλλόδοξος: αυτός που μισεί όσους πιστεύουν σε διαφορετικές από αυτόν (πολιτικές, ηθικές κ.λπ.) ιδέες. Γενικότερα, αυτός που δεν παραδέχεται ό,τι δεν συμβαδίζει με τις δικές του θέσεις (σε θέματα ηθικής, πολιτικής κ.λπ.).

Προκατάληψη: η γνώμη που διαμορφώνεται εκ των προτέρων, χωρίς επισταμένη μελέτη και εξέταση των πραγμάτων, οπότε είναι συνήθως εσφαλμένη και μεροληπτική.

Ιδεοληψία: η υπερβολική εμμονή σε ιδεολογικά δόγματα. Ενώ, ως όρος της ψυχολογίας αναφέρεται σε μια νοσηρή κατάσταση που εκδηλώνεται με την επίμονη εμφάνιση στη συνείδηση του πάσχοντος ιδεών ή αισθημάτων, έμμονων ιδεών.

Ο φανατισμός αποτελεί μια επικίνδυνη έκφανση της ανθρώπινης υπόστασης και διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία, διατηρώντας και κατά καιρούς ενισχύοντας την παρουσία του∙ αποκτά, μάλιστα, ιδιαίτερη δυναμική και στη σύγχρονη εποχή, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για μια περίοδο που η ανθρώπινη γνώση έχει προσεγγίσει πρωτόφαντα επίπεδα.

Ο φανατισμός συναντάται σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δράσης και διάνοιας, λαμβάνοντας έτσι διάφορες μορφές. Μεταξύ άλλων, πάντως, μπορούμε να σημειώσουμε τις ακόλουθες μορφές:

Θρησκευτικός φανατισμός: Η έννοια του φανατισμού έχει στενή συσχέτιση με τον θρησκευτικό φανατισμό που έχει αποτελέσει ανά τους αιώνες αιτία φρικτών εγκλημάτων στο όνομα θρησκευτικών δογμάτων. Στις μέρες μας, αν κι έχει μειωθεί η ένταση του φανατισμού στα χριστιανική δόγματα, παρατηρείται έξαρση των εγκλημάτων από πιστούς στης ισλαμικής θρησκείας. Οι ισλαμιστές επιδιώκουν την επικράτηση των αρχών της θρησκείας τους με την ένοπλη βία, την τρομοκρατία και τον «ιερό πόλεμο», προκαλώντας αποστροφή στη διεθνή κοινότητα με την ακρότητα που διακρίνει τις πράξεις τους.

Κομματικός φανατισμός: Συνήθης μορφή του φανατισμού είναι αυτή του κομματικού, στο πλαίσιο του οποίου τα άτομα τείνουν να υιοθετούν απόλυτα τις απόψεις και την ιδεολογία ενός κόμματος ή ενός πολιτικού προσώπου, θέτοντας ως στόχο τους την με κάθε τρόπο στήριξη και προώθηση των κομματικών θέσεων ή του πολιτικού αυτού προσώπου. Θεωρούν εξ ορισμού απορριπτέες τις απόψεις των άλλων πολιτικών προσώπων και κομμάτων, χωρίς καν να τις εξετάζουν. Κρίνουν κάθε πράξη του δικού τους κόμματος θετικά και την υποστηρίζουν με σθένος, έστω κι αν πρόκειται για μια εξόφθαλμα λανθασμένη επιλογή. Αδυνατούν, μάλιστα, να πραγματοποιήσουν έναν ουσιαστικό πολιτικό διάλογο, εφόσον η μόνη τους μέριμνα είναι η επιβολή των κομματικών απόψεων που υπηρετούν και δεν κατορθώνουν έτσι να αντιληφθούν την αξία των αντίθετων απόψεων και αντεπιχειρημάτων.

Εθνικισμός: Υπερβολική και αποκλειστική προσήλωση προς την ιδέα του έθνους και των εθνικών ιδεωδών, με κύριο χαρακτηριστικό τη διάκριση των εθνών σε ανώτερα και κατώτερα και τη διάθεση επιβολής των πρώτων στα δεύτερα. Ειδικότερα, η έντονη προβολή της εθνικής ταυτότητας, κυρίως όταν συνδέεται με τάσεις απόσχισης ή επέκτασης.

Πνευματικός / ιδεολογικός φανατισμός: Οι άνθρωποι έχουν συχνά την τάση να στηρίζουν κατά τρόπο φανατικό τις ιδέες και τις απόψεις τους σε ποικίλα θέματα της κοινωνικής πραγματικότητας, αρνούμενοι να λάβουν υπόψη τους τις αντιρρήσεις και τις ενστάσεις των συνομιλητών τους. Διαμορφώνουν, έτσι, μια προσωπική τους ιδεολογία ή υιοθετούν μια υπάρχουσα ιδεολογική τοποθέτηση και την υποστηρίζουν με φανατική προσήλωση.

Αθλητικός φανατισμός: Ο αθλητικός φανατισμός, που ζημιώνει σημαντικά τους αθλητικούς αγώνες (κυρίως τους ποδοσφαιρικούς), αναφέρεται στην υπερβολικά ένθερμη υποστήριξη μιας αθλητικής ομάδας και στην καταφυγή σε βιαιότητες εις βάρος των οπαδών μιας αντίπαλης ομάδας, αλλά και σε καταστροφές στους χώρους διεξαγωγής των αγώνων. Η μορφή αυτή του φανατισμού συναντάται συνήθως σε νέους ανθρώπους, οι οποίοι, μη έχοντας διαμορφώσει ακόμη ένα ουσιαστικό πλαίσιο ενδιαφερόντων και στόχων στη ζωή τους, ανυψώνουν ματαίως την πορεία μιας αθλητικής ομάδας σε πρώτιστο προσωπικό ενδιαφέρον.

Τα αίτια του φανατισμού

Ο φανατισμός προκύπτει συχνά ως αντίβαρο στις ανασφάλειες και στις αβεβαιότητες των ατόμων, που επιζητούν την ύπαρξη κάποιων σταθερών δεδομένων στη ζωή τους προκειμένου να διαχειριστούν πιο αποτελεσματικά τα προβλήματα και τις δυσκολίες της καθημερινότητας. Ωστόσο, η γένεση και διατήρηση αυτού του φαινομένου βασίζεται σ’ ένα συνδυασμό παθογενειών της κοινωνίας και των ανθρώπων. Ειδικότερα:

- Πολιτικά συμφέροντα & προπαγάνδα. Οι πολίτες πέφτουν πολλές φορές θύματα της συστηματικής προπαγάνδας που γίνεται από τη μεριά πολιτικών παρατάξεων στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν την εξουσία. Με τη συνδρομή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και συνήθεις τακτικές του λαϊκισμού, όπως είναι η δημιουργία πόλωσης και διχαστικού κλίματος ανάμεσα στους πολίτες, οι πολιτικές παρατάξεις είναι υπεύθυνες για την έξαρση του κομματικού φανατισμού.

Οι πολίτες παρασύρονται από τη συναισθηματική ένταση που εγείρουν οι διχαστικές τακτικές και φανατίζονται με την ιδεολογία του κόμματός τους, χωρίς να είναι σε θέση να αποτιμήσουν ψύχραιμα και με αντικειμενικότητα τις θέσεις όλων των παρατάξεων. Έτσι, ο προσωπικός εγωισμός και η επιθυμία να δουν την κυριάρχηση του κόμματος που υποστηρίζουν, τους εμποδίζουν να αντικρίσουν καθαρά την πραγματικότητα.

- Η απουσία κριτικής σκέψης. Οι άνθρωποι πολλές φορές αδυνατούν να διαμορφώσουν ένα προσωπικό πλαίσιο απόψεων είτε λόγω ελλιπούς μόρφωσης είτε διότι δεν έχουν την αναγκαία εμπιστοσύνη στο προσωπικό τους κριτήριο∙ παρασύρονται, λοιπόν, από τις τάσεις και τις απόψεις της πλειοψηφίας και προκειμένου να καλύψουν το σαθρό υπόβαθρο της προσωπικής τους ιδεολογίας υιοθετούν κατά τρόπο φανατικό την επιχειρηματολογία της παράταξης, της ιδεολογικής κατεύθυνσης ή του προσώπου, που έχουν επιλέξει να ακολουθήσουν. Εμφανίζονται, έτσι, ως οι πιο ένθερμοι και πιο αφοσιωμένοι υποστηρικτές της εκάστοτε ιδεολογίας, έστω κι αν στην πραγματικότητα δεν υποστηρίζουν δικές τους απόψεις, αλλά τις απόψεις εκείνες που εγκρίνει η πλειοψηφία και θεωρούν πως θα τους αποφέρουν την πολυπόθητη αποδοχή των άλλων.

Η άγνοια, η ελλιπής παιδεία και η αδιαφορία για τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα, που χαρακτηρίζει μέρος των πολιτών, έχουν ως αποτέλεσμα τη διευκόλυνση της χειραγώγησης και της δημαγωγίας. Οι πολίτες αυτοί, στερούμενοι προσωπικού κριτηρίου και αναγκαίων γνώσεων, τρέπονται εύκολα σε ανδράποδα εκείνων που θα τους παρουσιάσουν μια θελκτική και εύληπτη πολιτική άποψη∙ ιδίως μια άποψη που υπηρετεί τον λαϊκισμό.

Τα άτομα, άλλωστε, ενδιαφέρονται περισσότερο για τη διασφάλιση της αποδοχής και της επιδοκιμασίας από τους άλλους, παρά για την ουσιαστική μελέτη των δεδομένων, ώστε να καταλήξουν σε μια ώριμη και ορθή επιλογή. Επιπροσθέτως, ο φόβος μήπως η προσωπική τους άποψη είναι αντίθετη από την άποψη των πολλών και βρεθούν έτσι στη μεριά της μειοψηφίας, αποτελεί σημαντικό κίνητρο για την εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας διαμόρφωσης μιας προσωπικής θέσης.

- Τα κρίσιμα προβλήματα της οικονομίας. Οι πολίτες δεν μπορούν να διαχειριστούν την οικονομική ανασφάλεια, γεγονός που σημαίνει ότι μια παρατεταμένη περίοδος οικονομικής κρίσης τους εξωθεί σε εκείνες τις ιδεολογικές και κομματικές παρατάξεις που τους προσφέρουν τρόπο να εκφράσουν την αγανάκτηση και το θυμό τους. Μπροστά στο φάσμα της ανεργίας και της επαγγελματικής ανασφάλειας οι πολίτες καταφεύγουν συχνά σε ακραίες πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές, αναζητώντας μια διέξοδο στο άγχος και στις εύλογες ανησυχίες τους.

- Ψυχολογικοί παράγοντες και ανασφάλειες. Η προσήλωση σε ιδέες και πρόσωπα -κάποτε, μάλιστα, η φανατική προσήλωση- προσφέρει στα άτομα την αίσθηση της βεβαιότητας και της σταθερότητας που χρειάζονται για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν την αστάθεια που διακρίνουν σε πολλούς τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας, και ιδίως σε αυτόν της οικονομίας.

Οι πολίτες, συχνά, αναζητούν κάποια ιδεολογία, έναν σκοπό, ένα πολιτικό όραμα, για να αισθανθούν πως έχει κάποιο νόημα η ζωή τους, για να αισθανθούν πως υπηρετούν κάτι υψηλότερο από το εφήμερο και τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Πρόκειται για μια ανάγκη -κρίσιμη για ορισμένα άτομα- που καλύπτεται είτε από τη θρησκεία είτε από μια πολιτική ιδεολογία, και ωθεί -υπό συνθήκες- τους ανθρώπους σε ακραία επίπεδα αφοσίωσης στον εκάστοτε σκοπό (θρησκεία, πολιτικό πρόσωπο κ.λπ.) που επιλέγουν.

Συνέπειες του φανατισμού

Η τάση των ανθρώπων να παρασύρονται κατά τρόπο φανατικό από τις θρησκευτικές, πολιτικές ή άλλες ιδεολογίες έχει επώδυνες συνέπειες στη λειτουργία και στην πρόοδο των κοινωνιών, ιδίως εφόσον ο φανατισμός οδηγεί συχνά σε βιαιότητες και άκαμπτη μισαλλοδοξία που αδρανοποιούν τις δημιουργικές δυνάμεις κάθε τόπου. Ειδικότερα, στις συνέπειες του φαινομένου μπορούμε να καταγράψουμε:

- Απώλεια αντικειμενικότητας και ηθική αλλοίωση των ατόμων. Οι πολίτες υπό τη διαβρωτική επίδραση του φανατισμού αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε αντίθετη ή διαφορετική άποψη ως εχθρική και αρνούνται να εξετάσουν την ουσία της, προκειμένου να αντιληφθούν τα πιθανά θετικά της στοιχεία. Προκύπτει, άρα, ένα εντελώς ακατάλληλο κλίμα για τη διενέργεια δημοκρατικού και γόνιμου διαλόγου, αφού εκείνο που ενδιαφέρει τον φανατικό είναι η επικράτηση της δικής του άποψης, και όχι η άντληση χρήσιμων συμπερασμάτων μέσω της συνεξέτασης των αντιτιθέμενων απόψεων.

Η επιθυμία, άλλωστε, του φανατικού να δει τις δικές του απόψεις να επικρατούν, είναι συχνά τέτοιας έντασης, ώστε δεν διστάζει να καταφύγει ακόμη και στη χρήση βίας, θυσιάζοντας έτσι στο βωμό της ιδεολογίας του, την ανθρωπιά του και το σεβασμό του απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Πρόσφατα παραδείγματα ηθικής εξαχρείωσης αποτελούν τα εγκλήματα των φανατικών ισλαμιστών, που δεν διστάζουν να καρατομούν τους αντιπάλους τους ή να διοργανώνουν τρομοκρατικά χτυπήματα ακόμη και σε ξένο έδαφος, προκειμένου να καταστήσουν σαφές πως δεν θα δεχτούν καμία επίκριση για τη δράση και τις απόψεις τους.

- Οδηγεί στην επικράτηση της βίας. Η απάντηση των ακραίων φανατικών σε κάθε αντίπαλη ή αντίθετη ιδεολογία είναι η βία, γεγονός που θέτει σε κίνδυνο τόσο την ειρήνη μεταξύ των κρατών, όσο και τη ζωή των κατοίκων μιας χώρας που τυχαίνει να βρίσκεται υπό το έλεος φανατικών.

Οι δολοφονίες αντιφρονούντων πολιτών, οι απειλές και ο εκφοβισμός, δημιουργούν ένα κλίμα ανυπόφορης τρομοκρατίας, που συχνά εξωθεί τους κατοίκους της χώρας σε μαζική φυγή και, άρα, στην επιλογή να γίνουν πρόσφυγες απ’ το να παραμείνουν υπό το διαρκή έλεγχο των φανατικών.

- Καθιστά τον φανατικό υποχείριο των ισχυρών. Ο φανατικός, μη έχοντας πια τη δυνατότητα μιας ψύχραιμης θεώρησης των δεδομένων, τρέπεται σ’ έναν εύκολα ελέγξιμο «οπαδό» της θρησκευτικής ή της πολιτικής μερίδας που εκπροσωπεί. Κατάσταση που, εύλογα, εξυπηρετεί απόλυτα τις σκοπιμότητες εκείνων που έχουν υποδαυλίσει τα πάθη του διχασμού και του φανατισμού, εφόσον τους επιτρέπει να καθοδηγούν, χωρίς αντιρρήσεις και αμφισβητήσεις, τις κινήσεις και τη δράση σημαντικής μερίδας των πολιτών.

- Αδρανοποίηση της προόδου σε πολιτισμικό και επιστημονικό επίπεδο. Η επικράτηση του φανατισμού και η βίαιη καταστολή οποιουδήποτε προβληματισμού αντίκειται στην ισχύουσα ιδεολογία θέτει ανυπέρβλητα εμπόδια στην ανεξάρτητη και ελεύθερη πνευματική δραστηριότητα που υπηρετεί την επιστήμη και τον πολιτισμό. Ο φόβος αντεκδικήσεων και η διαρκής ανασφάλεια, καταπνίγουν κάθε απόπειρα αντιλόγου και αμφισβήτησης, αποτρέποντας κάθε διάθεση ελεύθερης σκέψης.

- Δηλητηριάζει τις ανθρώπινες σχέσεις και υπονομεύει τη δημοκρατία. Η ένταση των συναισθημάτων που προκαλείται από τον φανατισμό∙ η εμπάθεια και η επιθυμία σύνθλιψης της αντίπαλης άποψης, δημιουργεί ένα νοσηρό κλίμα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ενώ, συνάμα, η λήψη αποφάσεων υπό την παραμορφωτική επίδραση του φανατισμού, εγείρει καίριους προβληματισμούς σχετικά με την ορθότητα και την αντικειμενικότητα αυτών των αποφάσεων. Το κλίμα πόλωσης και διχασμού, άλλωστε, που επιδιώκουν πάντοτε οι λαϊκιστές πολιτικοί, αποσκοπεί στην εν θερμώ άσκηση του πολιτικού δικαιώματος, ώστε να μην υπάρχουν περιθώρια ουσιαστικής στάθμισης των πολιτικών δεδομένων.

Τρόποι αντιμετώπισης του φανατισμού

Ο αγώνας κατά του φανατισμού, που πρέπει να απασχολεί κάθε κοινωνία, λαμβάνει κρίσιμη σημασία για τις πολιτείες εκείνες που μαστίζονται από οικονομικά προβλήματα και πολιτική αστάθεια, καθώς πρόκειται για παράγοντες που τείνουν να επιτείνουν το φαινόμενο αυτό.

- Καίριο ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η ορθή και ανθρωπιστική παιδεία, που προσφέρει στους νέους αφενός την ικανότητα να κρίνουν με αντικειμενικότητα τα δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας και αφετέρου τους εξοπλίζει με βαθύ και αδιαπραγμάτευτο σεβασμό για την αξία της ανθρώπινης ζωής.

Βασικά ζητούμενα της παρεχόμενης στους νέους παιδείας, είναι η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου στην αναζήτηση της αλήθειας, η ανεκτικότητα στις διαφορετικές απόψεις και αντιλήψεις, η κατανόηση πως η αλήθεια δεν είναι μονοσήμαντη ή μονόπλευρη, αλλά και η αξία της αμφισβήτησης ως μέσο για τη διαρκή βελτίωση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών. Οι νέοι καλούνται να αντιληφθούν πως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ελευθερία έκφρασης και σκέψης, η διαλλακτικότητα και η μετριοπάθεια συνιστούν βασικές ποιότητες για τους πολίτες του μέλλοντος.

- Κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η παροχή έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης, όπως και η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης σε πλούσιο πνευματικό υλικό που φανερώνει το πολυποίκιλο της ανθρώπινης διάνοιας και του πλήθους των διαφορετικών ιδεών και απόψεων.

Η αντικειμενική ενημέρωση παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να σταθμίζουν τις διάφορες εξελίξεις και να κατανοούν ορθότερα τις συνέπειες της εκάστοτε πολιτικής επιλογής. Μόνο, άλλωστε, υπό συνθήκες έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης μπορούν οι πολίτες να αντιληφθούν την πραγματική προσφορά της κάθε πολιτικής παράταξης, χωρίς να παρασύρονται από επικοινωνιακά τεχνάσματα και από τεχνικές πόλωσης, που θολώνουν την κρίση τους.

Ενώ, η επαφή με ποικίλα δημιουργήματα του πνεύματος, αποκαλύπτει στους πολίτες το πολύπλευρο της αλήθειας και τους ποικίλους τρόπους προσέγγισής της. Η πληθώρα απόψεων και ιδεών φανερώνει το αδόκιμο του δογματισμού, εφόσον στη διαδρομή της ανθρώπινης σκέψης έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές και ετερόκλητες θεωρίες για την ερμηνεία και την κατανόηση των κοινωνικών, πολιτικών και θρησκευτικών ζητημάτων, που ενέχουν η κάθε μία στοιχεία αλήθειας και ουσιαστικού προβληματισμού, χωρίς ποτέ η μία να αναιρεί πλήρως την άλλη.

- Η ενίσχυση των δημοκρατικών διαδικασιών μπορεί να δώσει μια καίρια απάντηση στο φανατισμό, καθώς στο πλαίσιο του δημοκρατικού διαλόγου γίνεται εμφανής η πολυφωνία της κάθε κοινωνίας, και, φυσικά, ο σεβασμός που αναλογεί σε όλες τις πιθανές απόψεις και αντιλήψεις. Η δημοκρατία, άλλωστε, βασίζεται ακριβώς στην ύπαρξη μιας διαρκούς γόνιμης αντιπαράθεσης ιδεών και απόψεων, αφού η δύναμή της έγκειται στη δυνατότητά της να αξιοποιεί στοιχεία από όλες τις αντιτιθέμενες ιδεολογίες και πολιτικές παρατάξεις.

Η υγιής δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που τιμά τη μετριοπάθεια, τον διάλογο, την ελεύθερη έκφραση όλων των απόψεων και την εύρεση εκείνων των συμβιβαστικών λύσεων που μπορούν να κατευνάσουν τις περιττές εντάσεις.