Νίκος Γκάτσος «Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί»

Νίκος Γκάτσος «Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί»
 
Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Γεννιούνται μ’ ένα χρυσαφένιο χρώμα,
μ’ όνειρα που τους τα φτιάχνει η συννεφιά,
μ’ ελπίδες που φυτρώσαν μες στο χώμα…
 
Οι ήρωες δεν έχουν μυστικά.
Δεν ταξιδεύουνε ποτέ σε ξένα μέρη.
Γίνοντ’ αγάλματα ψυχρά, μα εθνικά
κι έχουν για συντροφιά τους ένα περιστέρι…
 
Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Κάνουν πως, τάχα, λεπτομέρειες δε θυμούνται…
Κι όταν η νύχτα τούς σκεπάζει με σιωπή,
πετάν’ το θρύλο στα πουλιά κι αποκοιμιούνται…
 
[Τραγούδι του 1964]
 
Ο Νίκος Γκάτσος στο τραγούδι του αυτό παρουσιάζει τη θετική εκδοχή των ηρωικών προσώπων, όπως κυρίως την απαιτούν οι άλλοι, αλλά όχι κατ’ ανάγκη όπως τη βιώνουν οι ίδιοι οι «ήρωες». Ο μύθος, άλλωστε, των ηρώων πλάθεται και διαμορφώνεται από άλλους, αφού οι ήρωες θα προτιμούσαν τη γαλήνη της σιωπής από την έκθεση και την προβολή.
 
«Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Γεννιούνται μ’ ένα χρυσαφένιο χρώμα,
μ’ όνειρα που τους τα φτιάχνει η συννεφιά,
μ’ ελπίδες που φυτρώσαν μες στο χώμα…»
 
Το πρώτο χαρακτηριστικό των ηρώων είναι πως παραμένουν πάντοτε ευγενικοί τόσο λόγω της ευγενούς τους φύσης όσο και λόγω της προσδοκίας να διατηρηθεί αλώβητη η θετικά δοσμένη εικόνα τους. Με την επισήμανση, βέβαια, πως η όποια γνωριμία με τους ήρωες γίνεται αφού έχουν πρώτα επιτελέσει το κύριο έργο τους κι έχουν πια «καθαγιαστεί» στη συνείδηση των πολλών. Το έργο, ωστόσο, που τους προσέδωσε τον τίτλο του ήρωα δεν σημαίνει πως υπήρξε απαλλαγμένο από τα στοιχεία της βίας και της έντονα επαναστατικής στάσης απέναντι σε εδραιωμένες καταστάσεις. Η ευγένεια, ως εκ τούτου, των ηρώων έρχεται να καλύψει, υπό μία έννοια, το ανυπότακτο της προσωπικότητάς τους.
Οι ήρωες γεννιούνται με χρυσαφένιο χρώμα∙ επιδεικνύουν, δηλαδή, από τα πρώτα κιόλας βήματά τους ποιότητες που τους ξεχωρίζουν από τους άλλους και τους καθιστούν αξιοπρόσεκτους και ελπιδοφόρους. Θα ήταν, άλλωστε, δύσκολο να απέκτησαν το ηρωικό του χαρακτήρα τους αιφνιδίως σε μεταγενέστερη περίοδο της ζωής τους. Το πιθανότερο είναι πως τους διέκρινε μια αντισυμβατική και αγωνιστική διάθεση από πολύ νωρίς. Οι επιδιώξεις και τα όνειρά τους, ούτως ή άλλως, αντλήθηκαν από τη συννεφιά, από τις καταστάσεις εκείνες δηλαδή που καθιστούσαν τη ζωή τους δύσκολη και με περιορισμούς. Η απουσία του φωτός («συννεφιά») υποδηλώνει την απουσία της ελευθερίας ή την έλλειψη επαρκών πόρων∙ συνθήκες, δηλαδή, που θα απέτρεπαν άλλους από το να ονειρευτούν μια καλύτερη ζωή, μα που δεν στάθηκαν ικανές να κατασιγάσουν την εσωτερική φλόγα των ηρώων.
Οι ελπίδες, πάντως, των ηρώων φυτρώνουν στο χώμα. Είναι ρεαλιστικές, βγαλμένες από τις πραγματικές ανάγκες των ίδιων και των συνανθρώπων τους και δεν έχουν στοιχεία ακρότητας ή ματαιοδοξίας. Οι ήρωες είναι γερά ριζωμένοι στον τόπο τους και στις ιδιαίτερες συνθήκες του, γι’ αυτό και τα όσα προσδοκούν και επιδιώκουν συνιστούν φανερώματα μιας συλλογικής θέλησης, έστω κι αν οι γύρω τους δεν έχουν το αντίστοιχο ψυχικό σθένος για να τα θεωρήσουν εφικτά.
 
«Οι ήρωες δεν έχουν μυστικά.
Δεν ταξιδεύουνε ποτέ σε ξένα μέρη.
Γίνοντ’ αγάλματα ψυχρά, μα εθνικά
κι έχουν για συντροφιά τους ένα περιστέρι…»
 
Οι ήρωες είναι πρόσωπα ειλικρινή, εφόσον έχουν σαφείς και ανιδιοτελείς στόχους, οπότε δεν αισθάνονται την ανάγκη να αποκρύψουν κάτι από τους άλλους. Η ζωή τους, άλλωστε, μελετάται ενδελεχώς μετά το πέρας της, με αποτέλεσμα κάθε πτυχή της να γίνεται κοινό κτήμα. Οι ήρωες, παράλληλα, δεν απομακρύνονται από τον τόπο τους τόσο σε κυριολεκτικό επίπεδο, καθώς είναι πάντοτε απολύτως αφοσιωμένοι στην πατρίδα τους, όσο και σε μεταφορικό επίπεδο, δοθέντος πως συχνά η φήμη τους, αλλά και το έργο τους αφορά περισσότερο τον δικό τους τόπο. Ας μη λησμονούμε πως ο ήρωας της μιας χώρας είναι πιθανό να θεωρείται αρνητικό πρόσωπο από μια άλλη, εφόσον οι ενέργειές του, έστω κι αν ήταν δικαιολογημένες στο πλαίσιο ενός επαναστατικού ή άλλου αγώνα, προφανώς στράφηκαν κατά των ανθρώπων μιας άλλης, «αντίπαλης» χώρας.
Οι ήρωες μετά το τέλος της ζωής τους γίνονται αγάλματα από κάποιο ψυχρό υλικό -μέταλλο ή μάρμαρο-, παγωμένα στον χρόνο, απρόσιτα και αδιάφορα προς οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους. Απαθανατίζονται για να τιμηθούν, τρέπονται ωστόσο σε υλικά στοιχεία του τοπίου, προσφέροντας μια θέση για κάποιο περιστέρι που κινείται στην περιοχή. Έτσι, αν και κερδίζουν την αναγνώριση των άλλων, χάνουν το δικαίωμα στη λησμονιά, μετέχοντας εν αγνοία τους σε ένα μέλλον άγνωστο στους ίδιους.
 
«Οι ήρωες είναι πάντα ευγενικοί.
Κάνουν πως, τάχα, λεπτομέρειες δε θυμούνται…
Κι όταν η νύχτα τούς σκεπάζει με σιωπή,
πετάν’ το θρύλο στα πουλιά κι αποκοιμιούνται…»
 
Οι ήρωες αποδέχονται πάντοτε με ευγένεια τις εκδηλώσεις θαυμασμού των άλλων. Είναι, άλλωστε, πρόσωπα που έχουν βιώσει ένα βαθύ αίσθημα πλήρωσης μέσω της επίτευξης ενός ουσιαστικού για εκείνα και για τους συνανθρώπους τους στόχο. Η ευγένεια, αυτή, ωστόσο, δεν παύει να λειτουργεί ως μηχανισμός άμυνας, όπως και η μετριοφροσύνη τους, μιας και στην πραγματικότητα δεν αγωνίστηκαν για να κερδίσουν αναγνώριση ή φήμη∙ ο δικός τους αγώνας αποσκοπούσε σε κάτι πολύ πιο ουσιαστικό. Προτιμούν, έτσι, να μην επανέρχονται διαρκώς στα γεγονότα του παρελθόντος, προσποιούμενοι πως δεν θυμούνται πια πολλές λεπτομέρειες. Κι αυτό όχι για να ακούν από τους άλλους τα πόσα σημαντικά πέτυχαν, αλλά γιατί δεν επιθυμούν την αναβίωση του παρελθόντος υπό το πρίσμα της καταξίωσης, αφού ουδέποτε έθεσαν την καταξίωση ως στόχο τους. Οι ίδιοι αγωνίστηκαν για κάποιο ιδανικό ή για κάποιο στόχο σημαντικής αξίας και όχι για να δέχονται επαίνους.
Υπ’ αυτό το πρίσμα, η σιωπή της νύχτας και η μοναξιά λειτουργούν θεραπευτικά για τους ίδιους, εφόσον έχουν την ευκαιρία να απεκδυθούν τον ρόλο του θρυλικού προσώπου και να υπάρξουν ως κανονικοί άνθρωποι με τις δικές τους ελλείψεις και τα δικά τους ελαττώματα. Τη νύχτα, επομένως, μπορούν να αφεθούν στον ύπνο όχι ως καθαγιασμένοι ήρωες, αλλά ως ατελείς άνθρωποι, όπως είναι κι όλοι οι άλλοι, όπως ήταν κι οι ίδιοι πάντοτε.