Γιώργος Ιωάννου "Στου Κεμάλ το Σπίτι"

Το σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη

Στου Κεμάλ το Σπίτι

Περίληψη του κειμένου: Ο Ιωάννου θυμάται τις επισκέψεις μιας άγνωστης γυναίκας στο πατρικό του σπίτι στη Θεσσαλονίκη, όταν εκείνος ήταν ακόμη μικρό παιδί. Η γυναίκα αυτή που δεν τολμά να προχωρήσει πέρα από το κατώφλι της αυλής παρατηρεί με ιδιαίτερη συγκίνηση το σπίτι του συγγραφέα και γεύεται με ξεχωριστή ευχαρίστηση τα μούρα που της προσφέρουν από το μεγάλο δέντρο της αυλής. Η γυναίκα αυτή, όπως αποκαλύπτεται τελικά είναι Τουρκάλα, η οποία είχε μεγαλώσει στο σπίτι αυτό και είχε αναγκαστεί να φύγει για την Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών.  

• Ο τίτλος του κειμένου μας παραπέμπει στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, όπου βρίσκεται ακόμη και σήμερα το σπίτι που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Η αναφορά στο σπίτι του Κεμάλ μας περνά έμμεσα το μήνυμα της τουρκικής παρουσίας στο κείμενο αυτό.
• Το πεζογράφημα ξεκινά: «Δεν ξαναφάνηκε η μαυροφορεμένη εκείνη γυναίκα...», ορίζοντας ως χρονικό σημείο εκκίνησης την εποχή μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και συνεχίζει με μια διακριτική αναδρομή στο παρελθόν για να μας παρουσιάσει τα στοιχεία που συνιστούν την ιδιαίτερη ύπαρξη του κεντρικού προσώπου του κειμένου, της Τουρκάλας.
• Η ηρωίδα είναι μαυροφορεμένη, γεγονός που υποδηλώνει το πένθος της, αλλά παραμένει όμορφη και αρχοντική. Οι τρόποι της δείχνουν ότι έχει καλή ανατροφή κι αυτή η πληροφορία θα λάβει το πλήρες νόημά της όταν στο κλείσιμο του διηγήματος μια γριά γειτόνισσα θα μιλήσει για την κόρη ενός Τούρκου μπέη.
• Η Τουρκάλα ευχαριστεί την οικογένεια του Ιωάννου για το καλό που της κάνουν, προσφέροντάς της νερό, κι αυτό τους προβληματίζει, καθώς ακόμη δεν γνωρίζουν ότι η γυναίκα αυτή είχε μεγαλώσει στο σπίτι που τώρα κατοικούν εκείνοι.
• Η άγνοια που δηλώνει ο Ιωάννου για το καλό που υπονοεί η Τουρκάλα, καθώς για την εκεί παρουσία της, ενισχύει έντεχνα το ενδιαφέρον του αναγνώστη για την ταυτότητα της άγνωστης γυναίκας που ανά διαστήματα επισκέπτεται το πατρικό σπίτι του συγγραφέα.
• Η επίσκεψη της μαυροφορεμένης γυναίκας στο σπίτι του Ιωάννου περιλαμβάνει στοιχεία μιας ιεροτελεστίας με σταθερές κάθε φορά πράξεις. Η Τουρκάλα πίνει νερό, τρώει μούρα και περνά αρκετή ώρα κοιτάζοντας το σπίτι, ανακαλώντας τα ονόματα της οικογένειάς της και θυμούμενη όσα έζησε εκεί στο σπίτι “της”.



• Η αναφορά στη μουριά λειτουργεί ως συνεκτικός δεσμός ανάμεσα στην εποχή που η Τουρκάλα ζούσε σ’ εκείνο το σπίτι και στα χρόνια που ακολούθησαν. Παρά τις σημαντικές αλλαγές που σημάδεψαν τις ζωές των ανθρώπων της περιοχής η μουριά παρέμεινε αναλλοίωτη, προσφέροντας διαχρονικά τους γευστικούς καρπούς της.

Κεντρικό σημείο του κειμένου αποτελούν οι τέσσερις επισκέψεις της Τουρκάλας:
• Κατά την πρώτη της επίσκεψη, το 1936 περίπου, η Τουρκάλα ζητά να της δώσουν μούρα για να μπορέσει να φυτέψει στον κήπο της. Με τον τρόπο αυτό θα κατορθώσει να μεταφέρει στη νέα της πατρίδα κάτι από την γενέτειρά της και αυτό την χαροποιεί ιδιαίτερα.
• Ο Ιωάννου γεννήθηκε το 1927 οπότε όταν η Τουρκάλα τους επισκέφτηκε για πρώτη φορά ήταν εννιά χρονών.
• Στη δεύτερη επίσκεψή της η Τουρκάλα αρκείται απλώς στο να φάει μερικά μούρα και να περάσει λίγη ώρα στο κατώφλι του σπιτιού, γεγονός που σημαίνει ότι ο σπόρος από τα μούρα που είχε πάρει την πρώτη φορά είχε πιάσει. Στο τέλος της δεύτερης επίσκεψης η οικογένεια του Ιωάννου αντιλαμβάνεται την ταυτότητα της Τουρκάλας, αλλά αυτό ο αφηγητής θα μας το δώσει λίγο αργότερα με μια αναδρομή.
• Η τρίτη επίσκεψη σημαδεύεται από μια δυσάρεστη έκπληξη για την Τουρκάλα, καθώς το πηγάδι από το οποίο είχε μάθει να πίνει νερό από μικρή, είχε πλέον καταστραφεί από τον σπιτονοικοκύρη. Η είδηση ότι το πηγάδι δεν υπήρχε πια προκαλεί έντονο πόνο στη γυναίκα η οποία βιώνει την καταστροφή του πηγαδιού ως πολύ προσωπική απώλεια. Το πηγάδι αυτό, μαζί με τη μουριά, αποτελούσαν σημαντικούς δεσμούς με τα παιδικά της χρόνια και με τον αγαπημένο αυτό χώρο όπου είχε γεννηθεί και μεγαλώσει.
• Παράλληλα στην τρίτη αυτή επίσκεψη γίνεται και η αποκάλυψη ότι η οικογένεια του Ιωάννου έχει ήδη από την προηγούμενη επίσκεψή της καταλάβει ότι η γυναίκα αυτή είναι Τουρκάλα. Η αρχική τους αντίδραση όταν την είχαν δει να ακολουθεί την ομάδα των Τούρκων προσκυνητών ήταν αρνητική, καθώς θεωρούσαν ενοχλητική την παρουσία των Τούρκων στη ζωή τους. Είχαν ήδη το σπίτι του Κεμάλ να τους θυμίζει την καταστροφή, την προσφυγιά και τα βάσανα που είχαν περάσει, και θεωρούσαν ότι η συναναστροφή με μια Τουρκάλα ερχόταν απλώς ως μια επιπλέον επίπονη υπενθύμιση.
• Στη συνέχεια όμως συνειδητοποίησαν ότι ο λόγος των επισκέψεων αυτής της γυναίκας ήταν η αγάπη για την πατρίδα της, για τη γενέτειρά της, κι αυτό τους έκανε να την συμπαθήσουν και να σεβαστούν τον καημό της, καθώς και οι ίδιοι γνώριζαν τι σημαίνει προσφυγιά και πόσο πόνο κρύβει η νοσταλγία του κάθε ανθρώπου για την πατρίδα του. Η Τουρκάλα προφανώς είχε γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη και είχε αναγκαστεί να φύγει λόγω της ανταλλαγής πληθυσμών που είχε επιβληθεί στους δύο λαούς, αλλά δεν είχε πάψει ποτέ να νοσταλγεί την πόλη στην οποία μεγάλωσε.
• Η τέταρτη επίσκεψη της Τουρκάλας έγινε λίγο μετά το τέλος του πολέμου (Οκτώβριος 1944). Μια βόμβα των Ιταλών είχε ρίξει τη μουριά και είχε προκαλέσει μεγάλες ζημιές στο σπίτι. Η εικόνα αυτή προκάλεσε κατάπληξη στην Τουρκάλα, η οποία είχε μείνει ακίνητη να κοιτάζει ό,τι είχε απομείνει από τα ευτυχισμένα χρόνια της παιδικής της ηλικίας. Η απώλεια για την Τουρκάλα είναι φυσικά πολύ μεγάλη, αλλά ο αφηγητής μας την κοιτάζει από απόσταση πλέον καθώς δεν κατοικεί πια σ’ αυτό το σπίτι.
• Ο αφηγητής δεν γνωρίζει αν η Τουρκάλα ήρθε ξανά να δει το σπίτι όπου είχε μεγαλώσει. Έχει σημασία ότι η αφήγηση του κειμένου είναι μονοεστιακή και ότι ο αφηγητής δεν είναι παντογνώστης, γεγονός που σημαίνει ότι μας αναφέρει μόνο όσα ο ίδιος έζησε ή είδε.
• Μια πιθανή επιστροφή της Τουρκάλας θα της αποκάλυπτε την πλήρη καταστροφή του σπιτιού της και την αντικατάστασή του από μια «φρικαλέα» πολυκατοικία.
• Στο σημείο αυτό ο Ιωάννου εισάγει μια νέα θεματική στο κείμενό του. Ενώ μέχρι τώρα μας μιλούσε για τον κοινό πόνο της προσφυγιάς που ενώνει τους Έλληνες και τους Τούρκους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρίδες του μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τώρα περνά στην αλλαγή που επέρχεται στην αγαπημένη του πόλη, τη Θεσσαλονίκη.
• Ο Ιωάννου στα πεζογραφήματά του έχει την τάση να εισάγει νέες θεματικές οδηγημένος από τους συνειρμούς της σκέψης του. Εδώ, η αναφορά στην πολυκατοικία που έχτισαν στη θέση του παλιού σπιτιού, ανακινεί στον Ιωάννου την αγανάκτηση που αισθάνεται κάθε φορά που βλέπει να χτίζονται νέα μεγάλα και ακαλαίσθητα οικοδομήματα που αλλοιώνουν την εικόνα της αγαπημένης του πόλης. Χαρακτηρίζει την πολυκατοικία φρικαλέα και αγανακτεί ακόμη περισσότερο στη σκέψη ότι οι εργολάβοι θέλουν τώρα να γκρεμίσουν την πολυκατοικία και να χτίσουν ένα κτίριο ίσως πιο μεγάλο αλλά σίγουρα ακόμη πιο άσχημο ή όπως το αποκαλεί ο συγγραφέας, εξάμβλωμα.
• Η αναφορά στα σχέδια του γκρεμίσματος της πολυκατοικίας, θυμίζει στον Ιωάννου την αποκάλυψη του ψηφιδωτού όταν είχε γκρεμιστεί το σπίτι που ζούσε με την οικογένειά του αλλά και τα σχόλια των γειτόνων.
• Ένα από αυτά τα σχόλια μας επαναφέρει στην ηρωίδα του διηγήματος και μας αποκαλύπτει ότι ήταν η κόρη ενός Τούρκου μπέη που έμενε εκεί. Ο πόνος της Τουρκάλας όταν επρόκειτο να εγκαταλείψει η οικογένειά της την πόλη, έρχεται και φωτίζει τα συναισθήματα της ηρωίδας, που με επιμονή συνέχισε για χρόνια να επανέρχεται στο πατρικό της σπίτι.

Δείτε επίσης:

Γιώργος Ιωάννου «Στου Κεμάλ το Σπίτι»: Πού αποδίδει αρχικά ο αφηγητής το γεγονός ότι η ξένη έμοιαζε να απολαμβάνει τα μούρα;