Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Οι αρχέγονες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισμό.

Βάλια Ανδρινοπούλου 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας  Ενότητα 2^η

Ο Πρωταγόρας αξιοποιεί στο μύθο αρχέγονες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισμό. Να εντοπίσετε τις αντιλήψεις αυτές στο κείμενο και να εξηγήσετε τη σημασία τους για το μύθο. Θα σας βοηθήσουν οι γνώσεις σας από τη μυθολογία για τη θεοποίηση της Γης και ο μύθος του Κάδμου για τους «Σπαρτούς» (Καδμείους) Θηβαίους.

[Αυτοχθονισμός: πεποίθηση ότι ορισμένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη αυτή που ύστερα έκαναν πατρίδα τους.

γῆς ἔνδον: Υπόκειται η αντίληψη για τη γη ως μητέρα στα σπλάχνα της οποίας δημιουργούνται οι νέοι οργανισμοί και η αντίληψη του αυτοχθονισμού. Έδινε αίσθημα προνομιακής σχέσης με την πατρίδα και ευγενικής καταγωγής.

Ο μύθος του Κάδμου που έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία φύτρωσαν οι πάνοπλοι Καδμείοι απηχεί μια τέτοια αντίληψη. Οι Αθηναίοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες, πρβλ. Θουκυδίδη Ἐπιτάφιος ΙΙ, 36 (οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες).]

«Κι όταν έφτασε ο χρόνος που είχε οριστεί από τη μοίρα για τη γέννησή τους, οι θεοί τα έπλασαν μέσα στη γη, αναμειγνύοντας χώμα και φωτιά κι όσα ταιριάζουνε με το χώμα και τη φωτιά.»

Ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τη δημιουργία των θνητών όντων να συντελείται μέσα στο εσωτερικό της γης με βασικό συστατικό το χώμα, συνδέοντας άρρηκτα τη γέννηση κάθε ζωντανού οργανισμού με τη γη, η οποία καθίσταται έτσι ως η αρχική μητέρα τους. Η μεγάλη σημασία που είχε η γη στη ζωή των ανθρώπων, προσφέροντάς τους τροφή και σταθερό καταφύγιο, τους ώθησε από νωρίς να τη θεοποιήσουν, αντικρίζοντάς την ως Μητέρα της ζωής.

Στη Θεογονία του Ησιόδου η Γαία, η γη δηλαδή, προκύπτει από το χάος και με μια θαυμαστή διαδικασία παρθενογένεσης δημιουργεί τον Ουρανό -σε ικανή έκταση ώστε να την καλύπτει απ’ άκρη σ’ άκρη- τα Όρη και τον Πόντο. Ύστερα σμίγοντας ερωτικά με τον Ουρανό δίνει ζωή στον Κρόνο και στην πρώτη γενιά των θεών, από τους οποίους σταδιακά θα γεννηθούν όλοι οι γνωστοί θεοί.

Η αντίληψη ότι η Γη υπήρξε η μητέρα των θνητών και των αθανάτων ξεκινά επομένως από πολύ παλιά και αποτελεί ένα σημαντικό φόρο τιμής στο ζωοποιό αυτό στοιχείο που ωφελεί ποικιλοτρόπως τους ανθρώπους.

Επιπλέον, η σκέψη ότι οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί στα σπλάχνα της μητέρας γης, ενισχύει την αίσθηση που είχαν διάφορα έθνη ότι οι πρόγονοί τους έχουν προέλθει από τα ίδια τα εδάφη στα οποία εκείνοι τώρα κατοικούν, ότι είναι δηλαδή αυτόχθονες (αὐτός + χθών = από αυτή την ίδια γη, εκείνος δηλαδή που έχει γεννηθεί από αυτή τη γη στην οποία τώρα διαμένει, ο ιθαγενής). Η αντίληψη του αυτοχθονισμού αποτελούσε πηγή μεγάλης τιμής και περηφάνιας για πολλούς ελληνικούς λαούς, όπως και για τους Αθηναίους, οι οποίοι στην προκειμένη περίπτωση αποτελούσαν το ακροατήριο του Πρωταγόρα και άκουγαν μ’ ευχαρίστηση την επιβεβαίωση του αυτοχθονισμού από τον σοφιστή.

Οι Αθηναίοι ήταν εξαιρετικά υπερήφανοι για το γεγονός ότι ήταν αυτόχθονες και δεν είχαν έρθει στην αττική γη από κάπου αλλού. Ένιωθαν έτσι απόλυτα δεμένοι με τα πάτρια εδάφη τους και ήταν πάντοτε έτοιμοι να αγωνιστούν και να πεθάνουν για να προστατέψουν τη γη που τους γέννησε. Ο αυτοχθονισμός των Αθηναίων μάλιστα τονίζεται κι από τους αρχαίους συγγραφείς ως κάτι το δεδομένο και φυσικά ως τιμητικό στοιχείο για τους πολίτες αυτής της πόλης. Ο Θουκυδίδης για παράδειγμα αναφέρεται στον αυτοχθονισμό των Αθηναίων και στο 1^ο βιβλίο της Ιστορίας του: «Στην Αττική όμως, τον περισσότερο καιρό, δεν υπήρχαν επαναστάσεις εξαιτίας των μικρών εκτάσεων γης αλλά και γιατί την κατοικούσαν πάντοτε οι ίδιοι άνθρωποι -ᾤκουν οἱ αὐτοί ἀεί», αλλά και στο 2^ο βιβλίο στα πλαίσια του Επιτάφιου λόγου του Περικλή, όταν ο μεγάλος πολιτικός εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για τους προγόνους της πόλης του «Κατοικώντας αδιάκοπα ο ίδιος λαός στον τόπο τούτο, η μια γενιά μετά την άλλη, ως τα σήμερα, μας τον παρέδωσαν, εμάς που ζούμε τώρα, ελεύτερο με την αντρειά τους.»

Εκτός από τους Αθηναίους, και οι Θηβαίοι περηφανευόντουσαν για το γεγονός ότι ήταν αυτόχθονες, βασίζοντας τον ισχυρισμό τους στο μύθο του Κάδμου, ο οποίος έφτασε στην περιοχή αναζητώντας την αδερφή του Ευρώπη, που είχε αρπαχθεί από τον Δία. Ο Κάδμος φτάνοντας στο μαντείο των Δελφών, έλαβε χρησμό να ακολουθήσει μια αγελάδα και όπου αυτή σταματήσει να ιδρύσει μια νέα πόλη. Η αγελάδα σταμάτησε εκεί όπου τελικά δημιουργήθηκε η ακρόπολη της Θήβας. Ο Κάδμος κατόπιν σκότωσε έναν δράκο που φύλαγε την πηγή Αρεία και προκαλούσε καταστροφές στις γύρω περιοχές. Ύστερα, μάλιστα, από σχετική συμβουλή της Αθηνάς, έσπειρε τα δόντια του δράκου κι αμέσως από τη γη βγήκαν πάνοπλοι άνδρες, οι επονομαζόμενοι Σπαρτοί. Οι άνδρες αυτοί συγκρούστηκαν μεταξύ τους και επιβίωσαν τελικά μόλις πέντε, οι οποίοι και δημιούργησαν τις πέντε πρώτες οικογένειες της Θήβας.

Ο Πρωταγόρας αξιοποιεί τις πεποιθήσεις περί αυτοχθονισμού για να δημιουργήσει θετικές εντυπώσεις στους Αθηναίους ακροατές του, υπενθυμίζοντας διακριτικά την ευγενική τους καταγωγή. Οι Αθηναίοι έχουν μια προνομιακή σχέση με τη γη τους και αποτελούν έτσι το ιδανικό γένος, για να δώσουν πνοή στις συνθήκες εκείνες που θα οδηγήσουν στη συγκρότηση αρμονικών κοινωνιών.

Ο Σωκράτης πρώτος αναφέρθηκε στη σοφία των συμπολιτών του κι ο Πρωταγόρας ακολουθώντας το παράδειγμά του, τονίζει την αντίληψη του αυτοχθονισμού, ώστε να δημιουργήσει στους Αθηναίους την αίσθηση ότι ο μύθος αυτός τους αφορά άμεσα.