Πλάτωνα Πρωταγόρας – Λεξιλογικές Ασκήσεις Ενότητα 2η (Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε.)

Joel Robison 

Πλάτωνα Πρωταγόρας – Λεξιλογικές Ασκήσεις (Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε.)

Ενότητα 2^η Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου

[Λεξιλογικές - Σηµασιολογικές ασκήσεις (Ενότητες 3η, 4η, 5η & 6η)] 

1. πῦρ, γῆ: Να χρησιμοποιήσετε τα ουσιαστικά ως πρώτο συνθετικό σε δέκα σύνθετα (βλ. Γραμματική της αρχαίας ελληνικής, ΟΕΔΒ, § 414).

πῦρ: (αρχαιοελληνικές λέξεις) 

πυρφόρος (αυτός που μεταφέρει φωτιά)  

πυροειδής (αυτός που μοιάζει σαν φωτιά, φλογερός)

πυρόμαντις (αυτός που μαντεύει δια της φωτιάς)

πυρίκαυστος (αυτός που έχει καεί στη φωτιά)

πυριφλεγής (αυτός που καίει σαν φωτιά, φλογερός)

πυρίπνους (αυτός που αποπνέει φωτιά, πύρινος)

πυριήκης (αυτός που έχει ακονιστεί και σκληρυνθεί στη φωτιά)

πυρικοίτης (αυτός που περιέχει φωτιά)

πυριλαμπής (αυτός που λάμπει από τη φωτιά ή σαν φωτιά)

πυρίβλητος (αυτός που έχει κτυπηθεί με φωτιά)

πῦρ: (νεοελληνικές λέξεις)

πυροβόλο

πυροδότης

πυρολάτρης

πυροπαθής

πυρόπληκτος

πυρόσβεση

πυροτέχνης

πυρπόληση

πυρομαντεία

πυρομανής

γῆ:

γηγενής

γήλοφος

γήπεδον

γεωγράφος

γεωδαίτης (αυτός που μοιράζει τη γη)

γεώλοφος / γήλοφος

γεωμέτρης

γεωργός

γεωτομία

γεωμαντεία

2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α με τις συνώνυμές τους που δίνονται στη στήλη Β.

Α                                    Β

κατάγειος                       ἀποδίδωμι

κεράννυμι                      ἱκετεύω, παρακαλῶ

νέμω                              ἀμφιέννυμι

προσάπτω                      ὑπόγειος

ἀμπίσχω                         μείγνυμι

ἰσχύς                              μερίζω

μηχανῶμαι                     ἰσχυρός, πυκνός

παραιτοῦμαι                  δύναμις, σθένος

στερεός                          ἐπινοῶ

κατάγειος→ ὑπόγειος

κεράννυμι→ μείγνυμι

νέμω → μερίζω

προσάπτω → ἀποδίδωμι

ἀμπίσχω → ἀμφιέννυμι

ἰσχύς  → δύναμις, σθένος

μηχανῶμαι → ἐπινοῶ

παραιτοῦμαι→ ἱκετεύω, παρακαλῶ

στερεός → ἰσχυρός, πυκνός

3. κατευνάζω, κατανάλωση, εκδορά, αμπέχονο, αυτάρκεια, σαρκοβόρο, καταβροχθίζω, περιδέραιο: Να εντοπίσετε στο κείμενο τις ομόρριζες των λέξεων που σας δίνονται (μερικές από αυτές αναφέρονται στην ίδια λέξη του κειμένου).

κατευνάζω (κατά + εὐνάζω = βάζω στο κρεβάτι, κοιμίζω < εὐνή) → εὐνή (εὐνάς)

κατανάλωση (κατά + ἀναλίσκω) → ἀναλισκόμενος (ἀναλισκομένοις)

εκδορά (ἐκ + δέρω = γδέρνω, σχίζω) → δέρμα (δέρμασιν) < δέρω

αμπέχονο (ἀμφί + ἐχω) → ἤμπισχον (ἤμπισχεν)

αυτάρκεια (αὐτό + ἀρκῶ) → ἐπαρκέω-ῶ (ἐπήρκεσε)

σαρκοβόρο (σαρξ + βόρος < βορά) → βορά (βοράν)

καταβροχθίζω (κατά + βρόχθος = λαιμός) → βορά (βοράν)

περιδέραιο (περί + δέραιος < δέρη = λαιμός) → βορά (βοράν)

4. παραιτοῦμαι: Να γράψετε ποια σημασία έχει το ρήμα στο κείμενο και ποια έχει σήμερα.

παραιτέομαι-οῦμαι: αιτούμαι, ζητώ κάτι ως χάρη από κάποιον

παραιτούμαι: υποβάλλω την παραίτησή μου, εγκαταλείπω εκουσίως θέση, αξίωμα ή δικαίωμα που έχω / χάνω το ενδιαφέρον μου, τη διάθεση για συμμετοχή και δραστηριοποίηση σε κάτι, αποδέχομαι μια κατάσταση με ηττοπάθεια

Το Λεξιλόγιο της Ενότητας

εἱμαρμένος (<μείρομαι [από τη ρίζα ΜΕΡ παράγονται επίσης οι λέξεις μέρος, μερίς, μερίζω, μόρος, μοῖρα, μόρσιμος]): αυτός που δίνεται από τη μοίρα· εἱμαρμένη: η μοίρα, ό,τι έχει δοθεί στον άνθρωπο από τη μοίρα

τυπόω-ῶ: σχηματίζω με πίεση, σφραγίζω, πλάθω

κεράννυται· κεράννυμι: αναμιγνύω· ὅσα κεράννυται: η φωτιά με τον αέρα και το νερό με το χώμα.

παραιτέομαι-οῦμαι: αιτούμαι, ζητώ κάτι ως χάρη από κάποιον

νεῖμαι· νέμω: διανέμω, μοιράζω

ἐπίσκεψαι· ἐπισκοπέω-ῶ: παρατηρώ, εξετάζω, προσέχω, μελετώ

προσῆπτεν· προσάπτω: παρέχω, δίνω, χορηγώ, αποδίδω σε κάποιον

δύναμις: εδώ, με την έννοια της ικανότητας, της ιδιότητας

ἤμπισχεν· ἀμπέχω ή ἀμπίσχω (ἀμφί + ἔχω ή ἀμφί + ἴσχω), ἄμπεχον, ἀμφέξω, ἤμπισχον: περιβάλλω, καλύπτω [στη μέση φωνή: περιβάλλομαι, ντύνομαι, φορώ]

πτηνὸς φυγή: φυγή πουλιού, δηλαδή φυγή με φτερά, πέταγμα (πρόκειται για σχήμα μετωνυμίας)

κατάγειος: α) μέσα στη γη, κάτω από τη γη, υπόγειος· β) ισόγειος, πάνω στο έδαφος

ἐπανισῶν· ἐπανισόω-ῶ: εξισώνω, καθιστώ κάτι ίσο με κάτι άλλο

εὐλάβεια: από το επίθετο εὐλαβής (<εὖ + λαβεῖν: κρατώ καλά): αυτός που προσέχει, που λαμβάνει προφυλάξεις. Εὐλάβεια είναι η ιδιότητα του εὐλαβοῦς, δηλαδή η μεγάλη προσοχή, η διάκριση, η πρόβλεψη

ἀϊστωθείη· ἀϊστόω-ῶ: εξαφανίζω, καταστρέφω, αφανίζω

ἀλληλοφθοριῶν· ἀλληλοφθορία (παρασύνθετο από το επίθετο ἀλληλοφθόροι: οἱ φθείροντες ἀλλήλους): αμοιβαία φθορά, καταστροφή

ἐπήρκεσε· ἐπαρκέω-ῶ: χορηγώ, παρέχω κάτι σε ικανοποιητικό βαθμό

εὐμάρεια (<εὖ + μάρη: χέρι): ευχέρεια, ευκολία, επιδεξιότητα, ανάπαυση, προσαρμοστικότητα

εὐνή: η κλίνη, το κρεββάτι

στρωμνή: το στρωμένο κρεβάτι, το στρώμα και το σκέπασμα

ὑποδῶν· ὑποδέω-ῶ: δένω από κάτω, δένω τα πόδια μου, τα περιδένω με σανδάλια

ἀναίμοις· ὁ, ἡ ἄναιμος, τὸ ἄναιμον: ο χωρίς αίμα, σε αντίθεση με το ἔναιμος· εδώ, για τα έμβια όντα που δεν έχουν αίμα

βοτάνη: η τροφή των ζώων, το χορτάρι

ἔστι δ’ οἷς: σε ορισμένα από αυτά

βορά (<βιβρώσκω): τροφή, κυρίως δε η τροφή των σαρκοβόρων ζώων (στον ποιητικό λόγο χρησιμοποιείται και για να δηλώσει την τροφή των ανθρώπων)

ὀλιγογονία: μικρή γονιμότητα, το να γεννά ένα ζωικό είδος λίγα μικρά σε κάθε τοκετό

πολυγονία: μεγάλη γονιμότητα

πορίζω: παρέχω, δίνω, επινοώ, εφευρίσκω

εἰς εὐνὰς ἰοῦσιν = όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους (ἰοῦσιν < εἶμι)

στρωμνὴ οἰκεία = στρώμα και σκέπασμα ταιριαστό

τοὐντεῦθεν = από κει και πέρα, ακόμη, ύστερα από αυτό

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

Conni Togel

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

[Νόμος της αναπλήρωσης: αρχή που ισχύει και στη φύση, σύμφωνα με την οποία μία αδυναμία - ενός ζώου π.χ.- αναπληρώνεται από μία ικανότητα. Η συγκεκριμένη ερώτηση έχει στόχο να ελέγξει αν οι μαθητές κατανόησαν ότι εδώ η εξήγηση είναι τελεολογική, δηλαδή οι διάφορες ιδιότητες και χαρακτηριστικά των ζώων εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν, ή, απλούστερα, από τη λειτουργία που επιτελούν. Στη φύση όλα έχουν, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, ένα σκοπό. Δεν ισχυρίζεται το ίδιο για την ιστορία.]

Ο Επιμηθέας δείχνει ιδιαίτερη μέριμνα στο να εξισορροπήσει τις τυχόν αδυναμίες που έχει κάθε ζώο, με κάποια ιδιότητα που θα του προσφέρει τη δυνατότητα να προφυλάξει τον εαυτό του, με απώτερο σκοπό να διασφαλιστεί η διατήρηση κάθε είδους ζωής.

Η προσφορά σε κάθε ζώο της ιδιότητας εκείνης που θα αντισταθμίσει τις εγγενείς αδυναμίες του, αποτελεί τον νόμο της αναπλήρωσης που υπάρχει στη φύση. Η έλλειψη δύναμης, για παράδειγμα, μπορεί να αντισταθμιστεί με την ταχύτητα, ενώ ένα ζώο με μικρό μέγεθος μπορεί να αναζητήσει τη σωτηρία του στην ικανότητά του να πετά.

Ο νόμος της αναπλήρωσης, βέβαια, δε λειτουργεί μόνο με την παροχή κάποιας ιδιότητας που θα διασφαλίσει πλήρως την ασφάλεια του ζώου, καθώς κάποτε η απώλειά του θεωρείται όχι μόνο δεδομένη, αλλά και απαιτούμενη, ώστε να τραφούν κάποια άλλα ζώα. Στην περίπτωση αυτή η αναπλήρωση επιτυγχάνεται με την ικανότητα του ζώου να γεννά πολλά μικρά.

Ο νόμος της αναπλήρωσης έρχεται να εξασφαλίσει την επιβίωση κάθε είδους ζώων, μιας και καθένα από αυτά έχει τη δική του λειτουργία να επιτελέσει και η διατήρηση του είδους του κρίνεται αναγκαία. Υπάρχει, επομένως, στη φύση ένας σκοπός (ένα τέλος) για την ύπαρξη κάθε είδους, γι’ αυτό και θεωρείται απολύτως σημαντική η επιβίωση όλων των ειδών. Με τη διατήρηση, δηλαδή, όλων των ειδών επιτυγχάνεται η ισορροπία στη φύση, μιας και η λειτουργία που επιτελεί κάθε ζώο είναι μοναδική και προφανώς καθιστά το κάθε είδος αναντικατάστατο. 


Δείτε επίσης:

Απαντήσεις στα Θέματα των Πανελληνίων 2011: Αρχαία Ελληνικά

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας;

Σαντορίνη

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους κινδύνους τα εξασφάλιζαν αυτές;

Ο Επιμηθέας μοίρασε τις ιδιότητες εξισορροπητικά, ως εξής:

• Στα ζώα που έδωσε δύναμη, δεν τους έδωσε ταχύτητα.
• Ενώ, τα ζώα που ήταν αδύναμα, τους έδωσε τη δυνατότητα να κινούνται γρήγορα.
• Σε όσα ήταν πολύ μικρόσωμα είτε τους έδωσε φτερά για να μπορούν να πετάνε είτε τους έδωσε κατοικία κάτω από τη γη, για να κρύβονται.
• Όσα ήταν μεγαλόσωμα, εξασφάλιζαν την ασφάλειά τους χάρη στο μέγεθός τους.

Με αυτόν τον τρόπο ο Επιμηθέας φρόντιζε για την ασφάλεια κάθε είδους και κυρίως για τη δυνατότητά τους να προστατεύονται το ένα από το άλλο, ώστε να μην αλληλοεξοντωθούν.

Παράλληλα, φρόντισε να τα εξοπλίσει κατάλληλα, ώστε να αντέχουν στις μεταβολές του καιρού.

• Τους έδωσε πυκνό τρίχωμα και σκληρό δέρμα, κατάλληλο τόσο για το κρύο όσο και για τη ζέστη.
• Το πυκνό τους τρίχωμα θα λειτουργούσε παράλληλα και ως φυσικό στρώμα όταν πήγαιναν να κοιμηθούν.
• Σε ό,τι αφορούσε τα πέλματά τους, σε άλλα έδωσε οπλές και στα υπόλοιπα τρίχωμα και σκληρό δέρμα, χωρίς αίμα όμως, ώστε να μην αισθάνονται πόνο.

Επιπλέον, ο Επιμηθέας φρόντισε κάθε είδος να χρειάζεται διαφορετική τροφή, ώστε να μην δημιουργείται ανταγωνισμός μεταξύ τους και έλλειψη της απαιτούμενης τροφής.

• Έτσι, κάποια ζώα θα τρέφονταν με χορτάρια, άλλα με καρπούς κι άλλα με ρίζες. Ενώ, υπήρχαν και κάποια που θα τρέφονταν με άλλα ζώα.

Για να διασφαλίσει ο Επιμηθέας την ύπαρξη των ζώων που θα αποτελούσαν τροφή για κάποια άλλα, τους έδωσε την ικανότητα να γεννούν πολλά μικρά, ενώ, παράλληλα, μερίμνησε ώστε τα σαρκοβόρα ζώα να γεννούν λίγα μικρά. Με αυτόν τον τρόπο θα υπήρχαν λίγα σαρκοβόρα, αλλά πολλά από τα ζώα που θα αποτελούσαν την τροφή τους, ώστε να διατηρείται πάντοτε μια ικανή ισορροπία.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύγκριση ενός Ομηρικού μύθου με τον μύθο του Προμηθέα

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μοίρα (εἱμαρμένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός;

Μύκονος 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μοίρα (εἱμαρμένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός;

[Στο μύθο του Πρωταγόρα η εἱμαρμένη αναφέρεται δύο φορές: χρόνος εἱμαρμένος (2η ενότητα) και εἱμαρμένη ἡμέρα (3η ενότητα). Είναι στοιχείο του μύθου, που προσδιορίζει χρονικά την εξέλιξη. Εκφράζει «το πλήρωμα του χρόνου», το πέρασμα από μία εποχή σε άλλη, από μια μορφή ζωής σε άλλη, που ούτε στιγμιαίο είναι ούτε αυτόματο. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου από την αφήγηση του Πρωταγόρα, σημαίνει ότι το πέρασμα σε άλλο στάδιο γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για επιβίωση ή καλυτέρευση της ζωής.]

Ο Πρωταγόρας παρόλο που παρουσιάζει στο μύθο του, τους θεούς να δημιουργούν τα θνητά όντα, εντούτοις καθιστά σαφές πως η δημιουργία αυτή δεν προέκυψε από δική τους πρωτοβουλία. Τα θνητά όντα ήρθαν στο φως επειδή έφτασε ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος για τη γέννησή τους.

Η μοίρα, η εἱμαρμένη, εκφράζει μια δύναμη που κυριαρχεί όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και στους θεούς, οι οποίοι υπακούν στο κάλεσμά της.

Ο Πρωταγόρας δεν είναι βέβαια σε θέση να γνωρίζει πώς ακριβώς δημιουργήθηκαν τα θνητά όντα, γνωρίζει όμως πως μια τέτοιου είδους δημιουργία στη φύση, μια τέτοια εξέλιξη, θα χρειαζόταν ένα μεγάλο χρονικό διάστημα για να συντελεστεί, όπως άλλωστε και τα στάδια στον εκπολιτισμό των ανθρώπων που αναφέρει στην πορεία του μύθου. Τόσο η δημιουργία των ανθρώπων όσο και το πέρασμά τους από την πρωτόγονη κατάσταση, στο επίπεδο συγκρότησης οργανωμένων κοινωνιών, απαιτεί χρόνο και το κυριότερο απαιτεί την ώθηση εκείνη που παρέχεται από την ανάγκη για επιβίωση και βελτίωση.

Η μοίρα, επομένως, που αναφέρεται στο μύθο του Πρωταγόρα μπορεί να εκληφθεί ως η ανάγκη, η δύναμη αυτή που ωθεί διαρκώς τη φύση να βρίσκεται σε μια διαδικασία εξέλιξης και αντιμετώπισης των ελλείψεών της. 


Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύνδεση πολιτικής και αρετής

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Από ποια στοιχεία δημιουργούν οι θεοί τα θνητά όντα;

Μύκονος

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

Από ποια στοιχεία δημιουργούν οι θεοί τα θνητά όντα; Ποιες κοσμολογικές αντιλήψεις φαίνεται να ακολουθεί ο Πρωταγόρας;

["ἐκ γῆς καί πυρός": οι κοσμογονίες διαφοροποιούνται ως προς τα στοιχεία από τα οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος. Σε κάποιες περιπτώσεις γίνεται λόγος για δημιουργία από χώμα. Ο Παρμενίδης υποστήριξε ότι ο κόσμος προήρθε από την ανάμειξη γης και φωτιάς, ενώ ο Εμπεδοκλής μίλησε για τέσσερα στοιχεία: "πῦρ"-"γῆ"-"αἰθήρ"-"ὕδωρ". Ο Πρωταγόρας υιοθετεί την αρχική θεωρία του Παρμενίδη εμπλουτισμένη με τις απόψεις του Εμπεδοκλή.]

«...τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται.»

Ο Πρωταγόρας λέει πως οι θεοί έπλασαν τα θνητά όντα με χώμα και φωτιά, και με ό,τι μπορεί να ανακατευτεί με το χώμα και τη φωτιά. Η αναφορά αυτή του σοφιστή υποδηλώνει μια υιοθέτηση τόσο των απόψεων του Παρμενίδη που θεωρούσε πως ο κόσμος δημιουργήθηκε με την ανάμειξη δύο βασικών στοιχείων: γης και φωτιάς, όσο και των απόψεων του Εμπεδοκλή που προσέθετε δύο ακόμη βασικά στοιχεία: το νερό και τον αέρα (αἰθήρ = το ανώτατο και καθαρότερο στρώμα αέρος).

Η διατύπωση που επιλέγει ο σοφιστής, παρά το γεγονός ότι προκρίνει τα δύο βασικά στοιχεία και άρα τη θεωρία του Παρμενίδη, με την αναφορά και στην προσθήκη όποιων άλλων στοιχείων μπορούν να ανακατευθούν με το χώμα και τη φωτιά, επιτρέπει και την έμμεση παραδοχή της θεωρίας του Εμπεδοκλή.

Επί της ουσίας, δηλαδή, ο Πρωταγόρας μη θέλοντας να επιλέξει κάποια από τις υπάρχουσες θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου, επιλέγει μια πιο γενικόλογη διατύπωση, ώστε να μπορούν να αναγνωρισθούν στα λόγια του και οι δύο θεωρίες. Άλλωστε, ο σοφιστής δεν θέλει να εστιάσει την προσοχή των ακροατών του σ’ αυτό το σημείο του μύθου του, καθώς το πώς δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι δεν αποτελεί το βασικό θέμα του συλλογισμού του.

Επιπλέον, θα πρέπει να τονιστεί πως η αναφορά στο χώμα, ως βασικό στοιχείο για τη δημιουργία των θνητών όντων, στηρίζει την έννοια του αυτοχθονισμού που αποτελούσε σημαντική πηγή περηφάνιας για το αθηναϊκό ακροατήριο του Πρωταγόρα.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Ο Πρωταγόρας αν και αγνωστικιστής αναφέρεται στους θεούς, υπάρχει αντίφαση σ' αυτό;

Μύκονος

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν -τυποῦσιν αὐτὰ θεοί: Νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές έρχονται σε αντίθεση με τη θέση του Πρωταγόρα περὶ μὲν θεῶν οὐκ ἔχω εἰδέναι, οὔθ’ ὡς εἰσὶν οὔθ’ ὡς οὐκ εἰσὶν οὔθ’ ὁποῖοί τινες ἰδέαν· πολλὰ γὰρ τὰ κωλύοντα εἰδέναι ἥ τ’ ἀδηλότης καὶ βραχὺς ὢν ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου; (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας σ. 25).

[Μερικοί θεωρούν ότι υπάρχει αντίθεση. Όμως πρόκειται για μύθο, στον οποίο η παρουσία των θεών έχει αλληγορική έννοια. Ο Δίας είναι ο λόγος, η λογική, δηλ. η νομοτέλεια που διέπει τη φύση, οι άλλοι θεοί είναι τα όργανα της νομοτέλειας, η οποία ρυθμίζει τις σχέσεις των όντων, εξισορροπεί τις ελλείψεις τους. Έπειτα, όπως φαίνεται και από τη συνέχεια του μύθου, ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται μάλλον για την εξήγηση της γένεσης του θρησκευτικού συναισθήματος παρά για το θέμα της ύπαρξης των θεών. Πάντως δεν υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι αιώνιοι, αντίθετα, όπως αφήνει να εννοηθεί, δημιουργήθηκαν και αυτοί (καὶ τούτοις) και απλώς υπήρχαν πριν από τα θνητά γένη.

Ο W. K. C. Guthrie χαρακτηρίζει τον Πρωταγόρα «κλασική περίπτωση αγνωστικιστή» και παραπέμπει στον Θεαίτητο (162 d), όπου ο μεγάλος Σοφιστής αρνείται να συζητήσει το θέμα των θεών. Αν η θέση του Πρωταγόρα χαρακτηριστεί στην ίδια την ερώτηση ως αγνωστικιστική, θα πρέπει να προηγηθεί η εξήγηση του όρου (αγνωστικισμός: η θεωρία σύμφωνα με την οποία η γνώση της ουσίας των πραγμάτων είναι αδύνατη· ο αγνωστικιστής παίρνει επιφυλακτική ή ουδέτερη στάση απέναντι στα μεταφυσικά προβλήματα, όπως το πρόβλημα του θεού).]

[Ο Πρωταγόρας στο βιβλίο του Περί θεῶν έγραφε το εξής: Για τους θεούς, δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση∙ το γεγονός ότι πολλά πράγματα είναι άδηλα και δεν φαίνονται και η συντομία της ανθρώπινης ζωής.

Προφανώς, ο Πρωταγόρας δεν ήταν άθεος, αλλά θεωρούσε πως ούτε οι αισθήσεις επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίσει τα άδηλα (αυτά που δεν προσεγγίζουν δηλαδή οι αισθήσεις) ούτε ο νους (αφού η συντομία της ανθρώπινης ζωής δεν προσφέρει στον άνθρωπο τον αναγκαίο χρόνο για να εμβαθύνει σε τέτοια θέματα). Έτσι, ο Πρωταγόρας κατέληγε σε έναν σχετικισμό: η γνώση του ανθρώπου για τα πράγματα είναι σχετική, εξαρτάται δηλαδή από τα μέσα του και τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες της ζωής του.]

Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στους θεούς ως δημιουργούς των θνητών όντων, όχι γιατί πίστευε ή τουλάχιστον γιατί ήταν βέβαιος για την ύπαρξή τους, αλλά γιατί δεν γνώριζε επί της ουσίας πώς ακριβώς δημιουργήθηκαν τα θνητά όντα. Εκείνο που γνώριζε ήταν πως η δημιουργία των ζώων και των ανθρώπων προέκυψε ως αποτέλεσμα αλλαγών και εξελίξεων που συντελούνται στη φύση και οι οποίες ακολουθούν μια δική τους απαρέγκλιτη νομοτέλεια.

Επειδή, όμως, στην προκειμένη περίπτωση το θέμα που τον ενδιαφέρει δεν είναι η δημιουργία των ανθρώπων, αλλά η εξελικτική τους πορεία, υποκαθιστά, στα πλαίσια του αλληγορικού μύθου, τη νομοτέλεια της φύσης με τους θεούς. Με τον τρόπο αυτό η προσοχή των ακροατών του μετατίθεται στα σημεία που ενδιαφέρουν το σοφιστή και δεν εγκλωβίζεται στο δυσερμήνευτο σημείο της δημιουργίας.

Το γεγονός, άλλωστε, ότι ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής, το γεγονός δηλαδή ότι δήλωνε αβέβαιος για την ύπαρξη των θεών, δεν δημιουργεί αντίφαση με την αναφορά που κάνει σ’ αυτόν τον μύθο στους θεούς, καθώς ο σκοπός της μυθικής του διήγησης είναι να αναδείξει τις συνθήκες εκείνες που επέτρεψαν την υιοθέτηση της πολιτικής αρετής, προκειμένου να επιτευχθεί η αρμονική συγκρότηση κοινωνιών. Οι θεοί, επομένως, λειτουργούν ως αλληγορικές αναφορές στη νομοτέλεια της φύσης και όχι κυριολεκτικά ως δημιουργοί της ζωής.

Ο σοφιστής μάλιστα, έχοντας υπόψη του τις πεποιθήσεις των ανθρώπων πως ακόμη και οι θεοί δημιουργήθηκαν, φροντίζει να το υπαινιχθεί: «᾿Επειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως...», λέγοντας πως ήρθε «και γι’ αυτά», τα θνητά όντα δηλαδή, ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος για τη γέννησή του, όπως παλιότερα, εννοείται, ότι είχε έρθει και για τους θεούς.

Ο Πρωταγόρας, πάντως, δεν αποδίδει ολοκληρωτικά στους θεούς τη δημιουργία των θνητών όντων, αλλά τους παρουσιάζει να λειτουργούν ως όργανα μιας ανώτερης δύναμης, της ειμαρμένης. Οι θεοί, λέει ο σοφιστής, δημιούργησαν τους ανθρώπους γιατί έφτασε η ώρα που είχε καθοριστεί από τη μοίρα. Έτσι, ο Πρωταγόρας μας επιτρέπει να αποκωδικοποιήσουμε καλύτερα την αλληγορία του μύθου, αναγνωρίζοντας πως πίσω από τους θεούς βρίσκεται μια δύναμη που ωθεί τις αλλαγές που συντελούνται στη φύση. Η δύναμη αυτή, η ειμαρμένη, μπορεί να ερμηνευθεί ως η ανάγκη.

Η αλληγορική απόδοση της δημιουργίας των θνητών όντων στους θεούς, μας παραπέμπει άλλωστε και στη χριστιανική παράδοση, όπου ο Θεός παρουσιάζεται να δημιουργεί τους πρωτόπλαστους. Όπως οι συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης καταφεύγουν σε μιαν αλληγορία για να εξηγήσουν το πώς δημιουργήθηκε ο άνθρωπος (στο βιβλίο της Γένεσης), έτσι και ο Πρωταγόρας επιλέγει τον εύληπτο τρόπο ενός μύθου, που ακολουθεί άλλωστε και τη θρησκευτική αντίληψη των ακροατών του.

Δείτε επίσης:
Ερωτήσεις ΚΕΕ Διονύσιος Σολωμός "Ο Κρητικός"

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Οι αρχέγονες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισμό.

Βάλια Ανδρινοπούλου 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας  Ενότητα 2^η

Ο Πρωταγόρας αξιοποιεί στο μύθο αρχέγονες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισμό. Να εντοπίσετε τις αντιλήψεις αυτές στο κείμενο και να εξηγήσετε τη σημασία τους για το μύθο. Θα σας βοηθήσουν οι γνώσεις σας από τη μυθολογία για τη θεοποίηση της Γης και ο μύθος του Κάδμου για τους «Σπαρτούς» (Καδμείους) Θηβαίους.

[Αυτοχθονισμός: πεποίθηση ότι ορισμένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη αυτή που ύστερα έκαναν πατρίδα τους.

γῆς ἔνδον: Υπόκειται η αντίληψη για τη γη ως μητέρα στα σπλάχνα της οποίας δημιουργούνται οι νέοι οργανισμοί και η αντίληψη του αυτοχθονισμού. Έδινε αίσθημα προνομιακής σχέσης με την πατρίδα και ευγενικής καταγωγής.

Ο μύθος του Κάδμου που έσπειρε τα δόντια του δράκου από τα οποία φύτρωσαν οι πάνοπλοι Καδμείοι απηχεί μια τέτοια αντίληψη. Οι Αθηναίοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες, πρβλ. Θουκυδίδη Ἐπιτάφιος ΙΙ, 36 (οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες).]

«Κι όταν έφτασε ο χρόνος που είχε οριστεί από τη μοίρα για τη γέννησή τους, οι θεοί τα έπλασαν μέσα στη γη, αναμειγνύοντας χώμα και φωτιά κι όσα ταιριάζουνε με το χώμα και τη φωτιά.»

Ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τη δημιουργία των θνητών όντων να συντελείται μέσα στο εσωτερικό της γης με βασικό συστατικό το χώμα, συνδέοντας άρρηκτα τη γέννηση κάθε ζωντανού οργανισμού με τη γη, η οποία καθίσταται έτσι ως η αρχική μητέρα τους. Η μεγάλη σημασία που είχε η γη στη ζωή των ανθρώπων, προσφέροντάς τους τροφή και σταθερό καταφύγιο, τους ώθησε από νωρίς να τη θεοποιήσουν, αντικρίζοντάς την ως Μητέρα της ζωής.

Στη Θεογονία του Ησιόδου η Γαία, η γη δηλαδή, προκύπτει από το χάος και με μια θαυμαστή διαδικασία παρθενογένεσης δημιουργεί τον Ουρανό -σε ικανή έκταση ώστε να την καλύπτει απ’ άκρη σ’ άκρη- τα Όρη και τον Πόντο. Ύστερα σμίγοντας ερωτικά με τον Ουρανό δίνει ζωή στον Κρόνο και στην πρώτη γενιά των θεών, από τους οποίους σταδιακά θα γεννηθούν όλοι οι γνωστοί θεοί.

Η αντίληψη ότι η Γη υπήρξε η μητέρα των θνητών και των αθανάτων ξεκινά επομένως από πολύ παλιά και αποτελεί ένα σημαντικό φόρο τιμής στο ζωοποιό αυτό στοιχείο που ωφελεί ποικιλοτρόπως τους ανθρώπους.

Επιπλέον, η σκέψη ότι οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί στα σπλάχνα της μητέρας γης, ενισχύει την αίσθηση που είχαν διάφορα έθνη ότι οι πρόγονοί τους έχουν προέλθει από τα ίδια τα εδάφη στα οποία εκείνοι τώρα κατοικούν, ότι είναι δηλαδή αυτόχθονες (αὐτός + χθών = από αυτή την ίδια γη, εκείνος δηλαδή που έχει γεννηθεί από αυτή τη γη στην οποία τώρα διαμένει, ο ιθαγενής). Η αντίληψη του αυτοχθονισμού αποτελούσε πηγή μεγάλης τιμής και περηφάνιας για πολλούς ελληνικούς λαούς, όπως και για τους Αθηναίους, οι οποίοι στην προκειμένη περίπτωση αποτελούσαν το ακροατήριο του Πρωταγόρα και άκουγαν μ’ ευχαρίστηση την επιβεβαίωση του αυτοχθονισμού από τον σοφιστή.

Οι Αθηναίοι ήταν εξαιρετικά υπερήφανοι για το γεγονός ότι ήταν αυτόχθονες και δεν είχαν έρθει στην αττική γη από κάπου αλλού. Ένιωθαν έτσι απόλυτα δεμένοι με τα πάτρια εδάφη τους και ήταν πάντοτε έτοιμοι να αγωνιστούν και να πεθάνουν για να προστατέψουν τη γη που τους γέννησε. Ο αυτοχθονισμός των Αθηναίων μάλιστα τονίζεται κι από τους αρχαίους συγγραφείς ως κάτι το δεδομένο και φυσικά ως τιμητικό στοιχείο για τους πολίτες αυτής της πόλης. Ο Θουκυδίδης για παράδειγμα αναφέρεται στον αυτοχθονισμό των Αθηναίων και στο 1^ο βιβλίο της Ιστορίας του: «Στην Αττική όμως, τον περισσότερο καιρό, δεν υπήρχαν επαναστάσεις εξαιτίας των μικρών εκτάσεων γης αλλά και γιατί την κατοικούσαν πάντοτε οι ίδιοι άνθρωποι -ᾤκουν οἱ αὐτοί ἀεί», αλλά και στο 2^ο βιβλίο στα πλαίσια του Επιτάφιου λόγου του Περικλή, όταν ο μεγάλος πολιτικός εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για τους προγόνους της πόλης του «Κατοικώντας αδιάκοπα ο ίδιος λαός στον τόπο τούτο, η μια γενιά μετά την άλλη, ως τα σήμερα, μας τον παρέδωσαν, εμάς που ζούμε τώρα, ελεύτερο με την αντρειά τους.»

Εκτός από τους Αθηναίους, και οι Θηβαίοι περηφανευόντουσαν για το γεγονός ότι ήταν αυτόχθονες, βασίζοντας τον ισχυρισμό τους στο μύθο του Κάδμου, ο οποίος έφτασε στην περιοχή αναζητώντας την αδερφή του Ευρώπη, που είχε αρπαχθεί από τον Δία. Ο Κάδμος φτάνοντας στο μαντείο των Δελφών, έλαβε χρησμό να ακολουθήσει μια αγελάδα και όπου αυτή σταματήσει να ιδρύσει μια νέα πόλη. Η αγελάδα σταμάτησε εκεί όπου τελικά δημιουργήθηκε η ακρόπολη της Θήβας. Ο Κάδμος κατόπιν σκότωσε έναν δράκο που φύλαγε την πηγή Αρεία και προκαλούσε καταστροφές στις γύρω περιοχές. Ύστερα, μάλιστα, από σχετική συμβουλή της Αθηνάς, έσπειρε τα δόντια του δράκου κι αμέσως από τη γη βγήκαν πάνοπλοι άνδρες, οι επονομαζόμενοι Σπαρτοί. Οι άνδρες αυτοί συγκρούστηκαν μεταξύ τους και επιβίωσαν τελικά μόλις πέντε, οι οποίοι και δημιούργησαν τις πέντε πρώτες οικογένειες της Θήβας.

Ο Πρωταγόρας αξιοποιεί τις πεποιθήσεις περί αυτοχθονισμού για να δημιουργήσει θετικές εντυπώσεις στους Αθηναίους ακροατές του, υπενθυμίζοντας διακριτικά την ευγενική τους καταγωγή. Οι Αθηναίοι έχουν μια προνομιακή σχέση με τη γη τους και αποτελούν έτσι το ιδανικό γένος, για να δώσουν πνοή στις συνθήκες εκείνες που θα οδηγήσουν στη συγκρότηση αρμονικών κοινωνιών.

Ο Σωκράτης πρώτος αναφέρθηκε στη σοφία των συμπολιτών του κι ο Πρωταγόρας ακολουθώντας το παράδειγμά του, τονίζει την αντίληψη του αυτοχθονισμού, ώστε να δημιουργήσει στους Αθηναίους την αίσθηση ότι ο μύθος αυτός τους αφορά άμεσα. 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Τι υπήρχε πριν από τη δημιουργία των θνητών όντων;

Conni Togel 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2^η

Τι υπήρχε πριν από τη δημιουργία των θνητών όντων;

[Σύμφωνα με το μύθο πριν από τη δημιουργία των θνητών όντων υπήρχαν οι θεοί. Η "θεογονία" είναι χαρακτηριστική στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη. Ο Πρωταγόρας βέβαια, όπως φαίνεται μέσα από τα έργα του ήταν "αγνωστικιστής". Έτσι η αναφορά στους θεούς, έχει μάλλον αλληγορική έννοια. Ο Δίας δηλαδή συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει τη φύση, είναι η λογική. Ο Ερμής, ο Επιμηθέας και οι άλλοι θεοί είναι απλά όργανα που διέπουν τη νομοτέλεια της φύσης. Με τη νομοτέλεια αυτή ρυθμίζονται οι σχέσεις των όντων, εξισορροπούνται οι ανάγκες τους και εξασφαλίζονται τα μέσα για την ικανοποίηση τους.]

Ο Πρωταγόρας θέλοντας να μιλήσει για τα στάδια εκπολιτισμού και κοινωνικοποίησης που ακολούθησε το ανθρώπινο γένος, καταφεύγει στο μύθο του Προμηθέα, που παρουσιάζει την πορεία του ανθρώπου από την πρώτη του κιόλας στιγμή, από την εποχή της δημιουργίας του. Ο σοφιστής αναφέρει πως όταν ήρθε η καθορισμένη, από τη μοίρα, ώρα για τη γέννηση των θνητών όντων, τα έπλασαν οι θεοί. Έτσι, παρουσιάζει τους θεούς ως το μόνο προϋπάρχον στοιχείο στη γη, το οποίο διαδραματίζει και ρόλο δημιουργού για τους ανθρώπους και τα ζώα.

Ο Πρωταγόρας λαμβάνει την ύπαρξη των θεών ως δεδομένο, χωρίς να μπαίνει στη διαδικασία να μιλήσει και για τη δική τους δημιουργία, καθώς αυτό δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες της μυθικής του αφήγησης. Ο σκοπός του σοφιστή, άλλωστε, είναι να μιλήσει για τους ανθρώπους και για την πορεία που ακολούθησαν μέχρι να φτάσουν στην αρμονική συγκρότηση κοινωνιών.

Θα πρέπει, βέβαια, να τονιστεί ότι ο Πρωταγόρας υπήρξε ένας από τους πρώτους αγνωστικιστές, καθώς θεωρούσε πως η ύπαρξη των θεών είναι κάτι που δεν μπορεί να αποδειχθεί στα στενά όρια της ανθρώπινης ύπαρξης, γι’ αυτό και είχε κατηγορηθεί για αθεΐα. Επομένως, η αναφορά στους θεούς που γίνεται σ’ αυτόν τον μύθο δεν είναι κυριολεκτική, υπό την έννοια ότι ο σοφιστής μιλώντας για την καθορισμένη από τη μοίρα στιγμή της γέννησης των θνητών όντων, αλλά και για τους θεούς που ανέλαβαν την ευθύνη να τους πλάσουν και να τους κοσμήσουν με διάφορους αμυντικούς μηχανισμούς, εννοεί μια διαδικασία που ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε στα πλαίσια της νομοτέλειας που διέπει τη φύση.

Ο Πρωταγόρας δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει επακριβώς τις ειδικές συνθήκες που απαιτήθηκαν για τη δημιουργία ζωής στη γη, κατανοεί όμως πως επρόκειτο για μια διαδικασία που ακολούθησε τις επιταγές της λογικής που ρυθμίζει κάθε αλλαγή στη φύση. Θέλοντας, επομένως, να δώσει στους ακροατές του με τρόπο εύληπτο την έννοια της νομοτέλειας και της λογικής που κυριαρχεί στη φύση, παρουσίασε τους θεούς ως δημιουργούς της ζωής, χωρίς μάλιστα να παραλείψει να αναφέρει πως και οι ίδιοι οι θεοί υπάκουσαν ουσιαστικά σ’ ένα πρόσταγμα της μοίρας.

Η δημιουργία ζωής παρουσιάζεται ως κάτι το προαποφασισμένο από τη μοίρα, από την εἱμαρμένη, τη δύναμη που ελέγχει καθετί στη φύση και ταυτίζεται ουσιαστικά με την έννοια της ανάγκης. Η ανάγκη είναι η κινητήρια δύναμη που ωθεί τη φύση στην εξέλιξη και στην αλλαγή, ελέγχοντας όχι μόνο τη δημιουργία της ζωής, αλλά και την κατοπινή της πορεία.

Ενδιαφέρουσα είναι η συσχέτιση του μύθου του Προμηθέα με τον τρόπο που παρουσιάζεται η αρχή της δημιουργίας σε σημαντικά κείμενα της Αγίας Γραφής. Στο εισαγωγικό κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, τη Γένεση, που είναι προγενέστερη από το έργο του Πλάτωνα, η δημιουργία ξεκινά ως εξής: «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν.». Ο Θεός τίθεται εδώ ως δημιουργός όχι μόνο των θνητών όντων, αλλά και του σύμπαντος. Η Γένεσις δεν αποτελεί βέβαια ένα επιστημονικό κείμενο στο οποίο να εξηγείται πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, μιας και κάτι τέτοιο ξεπερνούσε τις γνώσεις των ανθρώπων εκείνης της εποχής, αποτελεί όμως ένα θρησκευτικό κείμενο το οποίο παρουσιάζει με έμφαση το ποιος δημιούργησε καθετί στο σύμπαν. Ο Θεός είναι ο δημιουργός του κόσμου, χωρίς αυτό να αποτελεί συμβολισμό, όπως γίνεται στο μύθο του Πρωταγόρα.

Στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο της Καινής Διαθήκης, η αρχή της δημιουργίας παρουσιάζεται ως εξής: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος.». Στην αρχή των πάντων τίθεται ο Λόγος, ο οποίος βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τον Θεό και μάλιστα ταυτίζεται μαζί του. Ο Λόγος μπορεί να ιδωθεί ως η νομοτέλεια, η λογική που διέπει το σύμπαν και τη φύση. Ο Λόγος, δηλαδή, μπορεί να εκληφθεί ως η κυρίαρχη δύναμη που από τον Πρωταγόρα δίνεται συμβολικά μέσα από την αναφορά στους θεούς.

Εντούτοις, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως η Καινή Διαθήκη είναι ένα χριστιανικό κείμενο που έχει τη δική του σημειολογία και σύμφωνα με την οποία ο Λόγος είναι ο Ιησούς Χριστός, ο υιός του Θεού.

Ας δούμε την ερμηνεία του χωρίου από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, όπως αυτή μας δίνεται από τον καθηγητή Θεολογίας Παναγιώτη Τρεμπέλα: «Κατά την αρχήν της δημιουργίας υπήρχεν ο Υιός του Θεού, που εγεννήθη από τον Πατέρα ως άπειρος και ζωντανός Λόγος από απειροτέλειον και πάνσοφον Νουν. Και ο Λόγος ως δεύτερον πρόσωπον της Θεότητας υπήρχεν αχώριστος από τον Θεόν και ήτο πάντοτε πλησιέστατα προς αυτόν. Και ήτο Θεός τέλειος ο Λόγος».