Γιάννης Ρίτσος «Ανταπόδοση» [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

Guido Reni

Γιάννης Ρίτσος «Ανταπόδοση»  [Τράπεζα Θεμάτων Β΄ Λυκείου]

Ανταπόδοση

Πάλεψε με τις λέξεις, με το χρόνο, με τα πράγματα. Έδωσε

θέση

στην πεταλούδα, στο χαλίκι, στ’ αλογάκι της Παναγίας,

στους ολονύκτιους στεναγμούς των άστρων, στη δροσοστάλα

που πέφτει απ’ το ροδόφυλλο, στ’ άρρωστο αηδόνι, στις μεγάλες

σημαίες,

στο γαλάζιο, στο κόκκινο, στο κίτρινο. Πλούτισε τον κόσμο

με μόχθο κι εγκαρτέρηση. Σκαλί σκαλί

ανέβηκε την πέτρινη τεράστια σκάλα. Τώρα, εκεί πάνω,

άλλα παράσημα δεν έχει πια παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά

του.

(Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Επιλογή Χρύσα Προκοπάκη, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2001)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α.1. Τι προσέφερε, σύμφωνα με το ποίημα, το ποιητικό υποκείμενο στον κόσμο της φύσης και στον κόσμο των ανθρώπων; (15 μονάδες)

Το ποιητικό υποκείμενο παρουσιάζοντας τις ποικίλες θεματικές που διατρέχουν το έργο του τονίζει πως κάθε στοιχείο της φύσης, μα και κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου, βρήκαν θέση στους στίχους του. Ξεκινά την απαρίθμησή του, μάλιστα, από τον κόσμο της φύσης, θέλοντας να δείξει πως μερίμνησε για την εξύμνηση όχι μόνο των όμορφων στοιχείων της φύσης (πεταλούδα), μα και των πιο ταπεινών ακόμη (χαλίκι), όπως και των πιο ξεχωριστών (αλογάκι της Παναγίας).

Αντιστοίχως, στην ποίησή του βρήκαν θέση πτυχές του φυσικού κόσμου, που βρίσκονται σε στενή σχέση με τη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων, όπως η βαθιά εκείνη θλίψη που κρατά ξάγρυπνους τους ανθρώπους να κοιτούν τον έναστρο ουρανό (στους ολονύκτιους στεναγμούς των άστρων) ή στον αντίποδα, η ζωογόνα αισιοδοξία που προσφέρεται απλόχερα στους ανθρώπους απ’ το κάλλος της πρωινής φύσης, που υποδέχεται μιαν ακόμη καινούρια ημέρα (στη δροσοστάλα / που πέφτει απ’ το ροδόφυλλο), μα και η φθορά του φυσικού κόσμου (στ’ άρρωστο αηδόνι).

Συνάμα, στην ποίησή του βρήκαν θέση κι οι βαθύτερες αναζητήσεις των ανθρώπων, οι αδιάκοποι αγώνες τους για τα μεγάλα ιδανικά της ζωής. Ο ποιητής ύμνησε τις μεγάλες σημαίες, που συμβολίζουν εδώ τις πιο καίριες μάχες των συνανθρώπων του· τις μάχες για την εθνική και ατομική ανεξαρτησία, για την κοινωνική δικαιοσύνη, για την ελευθερία, την ισονομία, αλλά και για τον σεβασμό, προσωπικό και εθνικό. Ενώ, παράλληλα, προχώρησε και στην εξύμνηση των πιο εσωτερικών ανθρώπινων αναζητήσεων, όπως αυτές συμβολίζονται με την παράθεση τριών χρωμάτων.

Έτσι, στην ποίησή του βρήκε θέση το γαλάζιο, το χρώμα της δημιουργικότητας και του ονείρου, μα και το χρώμα της ηθικής και πνευματικής ακεραιότητας· της γαλήνης και της μεγαλοψυχίας. Ως το κατεξοχήν χρώμα του ουρανού έρχεται να συμβολίσει πληρέστερα την απαντοχή και την ελπίδα ενός ανώτερου κόσμου, απαλλαγμένου από τις μικροπρέπειες και τις ελλείψεις του γήινου κόσμου. Ενώ, αμέσως μετά ακολουθεί το κόκκινο, το χρώμα του πάθους, του έρωτα και της εκρηκτικής επαναστατικότητας. Άμεσα συνδεδεμένο με το χρώμα του αίματος, το κόκκινο συμβολίζει έντονα τη ζωτικότητα, την ορμητικότητα, το δυναμισμό, μα και τη διάθεση ανανέωσης. Τελευταίο παρατίθεται το κίτρινο, ένα χρώμα που συνδυάζει τόσο την έκφραση του μίσους, όσο και την έκφραση της χαράς, αφού είναι το χρώμα εκείνο που αποδίδει τη λάμψη του ήλιου, αλλά και τη θελκτική ομορφιά πολλών λουλουδιών.

Μέσα, λοιπόν, απ’ τους ποικίλους συμβολισμούς που μπορεί κανείς να αναγνωρίσει στα χρώματα, όπως και στα στοιχεία του φυσικού κόσμου, που παραθέτει ο ποιητής, γίνεται σαφές πως μέσα από το έργο του βρήκαν έκφραση όλες οι εκφάνσεις του ανθρώπινου συναισθήματος, οι πιο βαθιές του επιθυμίες κι οι πιο σημαντικές του επιδιώξεις. Κατόρθωσε, επομένως, ο ποιητής να «πλουτίσει τον κόσμο» με μια αδιάκοπη προσπάθεια γεμάτη κόπο και επιμονή, καθώς ο αγώνας του αυτός δεν υπήρξε ποτέ εύκολος. Προκειμένου, άλλωστε, να γίνουν κατανοητές οι δυσκολίες που αντιμετώπισε, φροντίζει αφενός να μας τονίσει την πάλη του με τις λέξεις, με το χρόνο και τα πράγματα -πάλη που σηματοδοτεί την ανάγκη να κατακτήσει πλήρως το εκφραστικό του εργαλείο, την ανάγκη να διασφαλίσει τον αναγκαίο χρόνο για τη δημιουργία του, καθώς και την ανάγκη να κατανοήσει σε βάθος την πραγματικότητα της εποχής του- κι αφετέρου την αχαριστία που αντιμετώπισε απ’ τους συνανθρώπους του (άλλα παράσημα δεν έχει πια παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά / του).

Ποια «ανταπόδοση» δέχθηκε για την προσφορά του; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας δείχνοντας τη σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο του ποιήματος. (10 μονάδες)

Η μόνη ανταπόδοση που έχει δεχτεί ο ποιητής για την προσφορά του· τα μόνα παράσημα που έχει να επιδείξει ύστερα από την επίμοχθη πορεία του, είναι τα βέλη πάνω στα γυμνά πλευρά του. Ο ποιητής, αν και αφιέρωσε τη ζωή του στην τέχνη του και στους συνανθρώπους του, δεν έχει ωστόσο δεχτεί καμία άλλη ανταπόδοση απ’ τους συγκαιρινούς του πέρα απ’ τις πληγές που του έχουν προκαλέσει. Πληγές εσωτερικές, γεννήματα της αχαριστίας και της αδιαφορίας των συνανθρώπων του, οι οποίοι δεν εκτίμησαν μήτε την αξία της ποιητικής τέχνης, μήτε τη διάθεση του ποιητή να τους προσφέρει την καθοδηγητική ισχύ των λόγων του. Τις πληγές αυτές, μάλιστα, προκειμένου να τις καταστήσει πιο αποτελεσματικά αισθητές, τις εξωτερικεύει και τις παρουσιάζει ως βέλη πάνω στα γυμνά πλευρά του.

Το γεγονός πως τα βέλη αυτά συνιστούν την αισθητοποίηση των εσωτερικών πληγών του ποιητή, γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό μέσα από τη σχέση που έχει ο τίτλος με το περιεχόμενο του ποιήματος. Παρατηρούμε, δηλαδή, πως η «ανταπόδοση» -η θετική αναγνώριση που θα περίμενε ίσως ο ποιητή- παρουσιάζεται στους τελευταίους στίχους, όπου με σαφήνεια τονίζει πως άλλα «παράσημα» δεν έχει παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά του. Έτσι, καθίσταται σαφές πως η μόνη αναγνώριση που δέχτηκε ο ποιητής για την προσφορά του -τα μόνα παράσημα που έλαβε-, είναι τα χτυπήματα απ’ τους συνανθρώπους του, τα βέλη πάνω στο γυμνό του σώμα.

Το γυμνό σώμα του ποιητή μας παραπέμπει στη γυμνή κι ευάλωτη ψυχή του, καθώς οι περισσότεροι δημιουργοί της τέχνης, οι περισσότεροι καλλιτέχνες, ξεγυμνώνουν και εκθέτουν την ίδια τους την ψυχή μέσα στο έργο τους, προκειμένου να επιτύχουν το πλέον ειλικρινές και αγαθό αποτέλεσμα.

β.1. Το ποίημα «Ανταπόδοση» θεωρείται ένα ποίημα ποιητικής (δηλαδή ένα ποίημα για τον ρόλο των ποιητών και για την τέχνη της ποίησης). Να επαληθεύσετε αυτή την άποψη παραπέμποντας στο ποίημα. (15 μονάδες)

Ήδη ο εισαγωγικός στίχος του ποιήματος: «Πάλεψε με τις λέξεις, με το χρόνο, με τα πράγματα.», αναφέρεται στην τέχνη της ποίησης και στον ιδιαίτερο αγώνα κάθε θεράποντα της τέχνης αυτής. Η πάλη με τις λέξεις αποδίδει με ενάργεια τη συνεχή προσπάθεια που απαιτείται προκειμένου ο δημιουργός να κατακτήσει το βασικό του εργαλείο για την παραγωγή της τέχνης του, που δεν είναι άλλο από τη γλώσσα. Ο ποιητής θέλοντας να εκφράσει τις σκέψεις, τα βιώματα και τα συναισθήματά του, οφείλει να βρει κάθε φορά τις καίριες λέξεις, την ορθότερη διατύπωση, κι αυτό τον οδηγεί σε μιαν αέναη πάλη με τις λέξεις. Συνάμα, η πάλη με το χρόνο και τα πράγματα, αποδίδει τον διττό αγώνα του δημιουργού τόσο απέναντι στο γοργό πέρασμα του χρόνου, που δεν του επιτρέπει πάντοτε να αφοσιωθεί στο βαθμό που θα ήθελε στο έργο του, όσο και απέναντι στην ίδια την πραγματικότητα, την οποία οφείλει να κατανοήσει σε βάθος προκειμένου να προσφέρει με το έργο του μια αληθινή και έγκυρη εικόνα της εποχής του.

Οι στίχοι που ακολουθούν «Έδωσε / θέση / στην πεταλούδα, στο χαλίκι, στ’ αλογάκι της Παναγίας...» παρουσιάζουν την πληθώρα των θεματικών που απασχολούν τον πνευματικό δημιουργό, ο οποίος καλείται να παρουσιάσει στο έργο του κάθε πτυχή της ανθρώπινης εμπειρίας. Έτσι, στα ποιήματά του δίνει θέση σε κάθε στοιχείο της φύσης, από το πιο όμορφο (πεταλούδα), στο πιο ταπεινό (χαλίκι), αλλά και στο πιο ξεχωριστό (αλογάκι της Παναγίας). Παράλληλα, βέβαια, θέση στην ποίησή του βρίσκει κι η αλληλεπίδραση της φύσης με τον άνθρωπο, όπως συμβολικά αποδίδεται ο συνεχής καημός του ανθρώπου, που ξενυχτά θλιμμένος ατενίζοντας τον νυχτερινό ουρανό (στους ολονύκτιους στεναγμούς των άστρων), αλλά και η αισιοδοξία της καινούριας ημέρας, που μεταδίδεται στον άνθρωπο με το καθημερινό θαύμα της αυγής και της ομορφιάς που αυτή προσδίδει στο φυσικό περιβάλλον (στη δροσοστάλα / που πέφτει απ’ το ροδόφυλλο), καθώς κι η δυσαρμονία του φυσικού χώρου, η οποία καθρεφτίζει είτε τη βαθιά ανθρώπινη θλίψη είτε την έμφυτη φθορά κάθε φυσικού στοιχείου (άρρωστο αηδόνι). Ενώ, στην ποίησή του βρίσκουν θέση κι οι αμιγώς ανθρώπινες επιδιώξεις, τα ανθρώπινα ιδανικά κι οι αγώνες που δίνουν οι άνθρωποι σε προσωπικό, κοινωνικό και πανεθνικό επίπεδο (στις μεγάλες / σημαίες, / στο γαλάζιο, στο κόκκινο, στο κίτρινο).

Ο ρόλος αυτός του ποιητή, η ευθύνη του απέναντι στους άλλους ανθρώπους, εκπληρώνεται μέσα από το έργο του με πολύ κόπο και μεγάλη υπομονή, καθώς η αποτύπωση των ανθρώπινων επιδιώξεων -μα και απογοητεύσεων-, των συναισθημάτων, των ιδανικών, της ομορφιάς και του πόνου, απαιτεί συνεχή προσπάθεια, και κατ’ επέκταση μια εκπληκτική διάθεση αυταπάρνησης (Πλούτισε τον κόσμο / με μόχθο κι εγκαρτέρηση).

Αυταπάρνηση, όμως, η οποία δεν βρίσκει θετική ανταπόκριση απ’ τους συγκαιρινούς του ποιητή, που τον πληγώνουν με την αχαριστία τους, με την άρνησή τους να δεχτούν τις προφανείς αλήθειες που παρουσιάζει με τα λόγια του, αλλά και με την απροθυμία τους να δεχτούν την εύλογη κριτική που εκείνος ασκεί στα κακώς κείμενα της κοινωνίας τους. Η μόνη «ανταπόδοση», επομένως, που λαμβάνει ο ποιητής είναι τα χτυπήματα απ’ τους συνανθρώπους του (άλλα παράσημα δεν έχει πια παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά / του).

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο Ρίτσος παρουσιάζει στο ποίημα αυτό το δύσκολο ρόλο των ποιητών, οι οποίοι οφείλουν να αγωνίζονται ποικιλοτρόπως για τους άλλους ανθρώπους, έστω κι αν γνωρίζουν πως η επίμοχθη προσπάθειά τους δεν πρόκειται να βρει κάποια ουσιαστική ανταμοιβή. Άλλωστε, η θέληση των ποιητών δεν έχει ως κίνητρο την πιθανή αναγνώριση ή επιβράβευση, αλλά την επίγνωση πως παρά τις δυσκολίες εκείνοι κάνουν ό,τι περισσότερο μπορούν για να προσφέρουν τη βοήθειά τους στους συνανθρώπους τους.

β.2. Να εντοπίσετε τους τοπικούς και χρονικούς προσδιορισμούς και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους στους εξής στίχους: Τώρα, εκεί πάνω, / άλλα παράσημα δεν έχει πια παρά τα βέλη στα γυμνά πλευρά του. (10 μονάδες)

τώρα: χρονικός προσδιορισμός

Ο χρονικός αυτός προσδιορισμός προσδίδει ζωντάνια στο ποίημα, καθώς δημιουργείται η αίσθηση του παροντικού γεγονότος σε όσα καταγράφονται. Επί της ουσίας, βέβαια, με το «τώρα» ο Ρίτσος προσδιορίζει ειδικότερα τη στιγμή που ο ποιητής έχει πια ολοκληρώσει τη δύσκολη ανοδική του πορεία, κι απομένει πια ευάλωτος στην κρίση των συγκαιρινών του.

εκεί πάνω: τοπικοί προσδιορισμοί

Τα δύο αυτά επιρρήματα αισθητοποιούν το ανέβασμα που με κόπο κατόρθωσε ο ποιητής, και βρίσκεται τώρα πια εκεί πάνω στο τέλος της τεράστιας πέτρινης σκάλας. Ο ποιητής τοποθετείται, έτσι, σ’ ένα σημείο υψηλότερο απ’ τον χώρο όπου κινούνται οι περισσότεροι άνθρωποι.

πια: χρονικός προσδιορισμός

Με το επίρρημα αυτό δηλώνεται η ολοκλήρωση της προσπάθειας του ποιητή, η οποία έχει μείνει ωστόσο χωρίς ουσιαστική αναγνώριση.

στα γυμνά πλευρά του: τοπικός προσδιορισμός

Τα μόνα «παράσημα» που έχει κερδίσει ο ποιητής, φτάνοντας στο τέλος της πορείας του, είναι τα βέλη πάνω στα γυμνά πλευρά του. Με την εικόνα αυτή δίνονται παραστατικότερα τα «χτυπήματα» που έχει δεχτεί ο ποιητής, στην προσπάθειά του να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο.