Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Βήματα»

Antonio Rizzi

Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Βήματα»

Σ’ εβένινο κρεββάτι στολισμένο

με κοραλλένιους αετούς, βαθυά κοιμάται

ο Νέρων — ασυνείδητος, ήσυχος, κ’ ευτυχής·

ακμαίος μες στην ευρωστία της σαρκός,

και στης νεότητος τ’ ωραίο σφρίγος.

Αλλά στην αίθουσα την αλαβάστρινη που κλείνει

των Aηνοβάρβων το αρχαίο λαράριο

τι ανήσυχοι που είν’ οι Λάρητές του.

Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί,

και προσπαθούν τ’ ασήμαντά των σώματα να κρύψουν.

Γιατί άκουσαν μια απαίσια βοή,

θανάσιμη βοή την σκάλα ν’ ανεβαίνει,

βήματα σιδερένια που τραντάζουν τα σκαλιά.

Και λιγοθυμισμένοι τώρα οι άθλιοι Λάρητες,

μέσα στο βάθος του λαράριου χώνονται,

ο ένας τον άλλονα σκουντά και σκουντουφλά,

ο ένας μικρός θεός πάνω στον άλλον πέφτει

γιατί κατάλαβαν τι είδος βοή είναι τούτη, 

τάνοιωσαν πια τα βήματα των Εριννύων. 

Νέρων (Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus) (37-68 μ.Χ.)

Ρωμαίος αυτοκράτορας (54-68), θετός γιος και διάδοχος του αυτοκράτορα Κλαυδίου. Ήταν γιος του διαβόητου για την ακόλαστη ζωή του Γναίου Δομιτίου Αηνόβαρβου και της Αγριππίνας της Νεωτέρας, κόρης του λαοφιλή Γερμανικού και δισεγγονής του Αυγούστου. Ονομαζόταν, ως την υιοθεσία του από τον Κλαύδιο, Λεύκιος Δομίτιος Αηνόβαρβος. Μόλις τριών χρονών πήρε, λίγο μετά το θάνατο του πατέρα του, γεύση -ως θύμα- της απόλυτης μοναρχίας: ο τότε αυτοκράτορας και θείος του Καλιγούλας καταχράστηκε το μερίδιο της κληρονομιάς που του ανήκε και εξόρισε τη μητέρα του. Ο μικρός ευγενής παραδόθηκε σε μια θεία του, που ανέθεσε τη διαπαιδαγώγησή του σε έναν χορευτή και σε έναν κουρέα. Η ανάρρηση του Κλαυδίου στο θρόνο (41 μ.Χ.) αποκατέστησε οικογενειακά και οικονομικά τον Νέρωνα, που βρέθηκε πάλι κοντά στη μητέρα του και κύριος της πατρικής περιουσίας. Η Αγριππίνα μάλιστα ξαναπαντρεύτηκε, ξαναχήρεψε και του εξασφάλισε μια δεύτερη κληρονομιά από αυτό το γάμο. Το 47 ο δεκάχρονος Νέρων κάνει, κατά περίεργα προγραμματικό τρόπο, την πρώτη του δημόσια εμφάνιση στον Ιππόδρομο, συμμετέχοντας στους «Τρωικούς αγώνες» (Ludus Troiae).

Την παραπέρα εξέλιξη του Νέρωνα εξασφάλισε ο γάμος της Αγριππίνας με τον Κλαύδιο (49), τον οποίο μάλιστα ακολούθησε και μνηστεία του προγονού με την κόρη του αυτοκράτορα Οκταβία. Από το 50, ο γιος της Αγριππίνας υιοθετείται και επίσημα από τον Κλαύδιο, φέροντας πλέον το όνομα Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus. Για όλους ήταν ήδη σαφές, ότι ανοιγόταν έτσι ένας σκληρός αγώνας διαδοχής ανάμεσα στον Νέρωνα και τον φυσικό γιο του Κλαυδίου, τον Βρεττανικό. Πάντως, η Αγριππίνα αγρυπνούσε και προετοίμαζε συστηματικά τη διαδοχή: ο Νέρων κηρύχτηκε πρόωρα ενήλικος (ανάληψη της toga virilis) το 51, προκαθορίστηκε παράτυπα ως ύπατος για το εικοστό του έτος και του απονεμήθηκε ανθυπατική εξουσία εκτός Ρώμης, έγινε «πρόκριτος νεότητος» και παντρεύτηκε την Οκταβία το 53. Παράλληλα η παιδεία του προαλειφόμενου διαδόχου ανατέθηκε στον Σενέκα, τον περιπατητικό Αλέξανδρο τον Αιγιέα και τον στωικό Χαιρήμονα, οι οποίοι όμως διαπίστωναν καθημερινά την εντονότερη κλίση του μαθητή τους στις εικαστικές τέχνες, το τραγούδι και τις αρματοδρομίες.

Τέλος, αφού και ως ύπαρχος πραιτωρίου διορίστηκε ο άνθρωπός της Σήξτος Αφράνιος Βούρρος, η Αγριππίνα έσπευσε να δηλητηριάσει τον Κλαύδιο (54), πριν ο Βρεττανικός ενηλικιωθεί. Αμέσως μετά οι πραιτωριανοί και η Σύγκλητος ανακήρυξαν τον δεκαεφτάχρονο Νέρωνα αυτοκράτορα.

Η πρώτη πενταετία του νεαρού ηγεμόνα έμεινε στις αναμνήσεις των συγχρόνων, κατά τη βαρύνουσα μαρτυρία τα Τραϊανού, ως υποδειγματική: ενθάρρυνση τεχνών, μετριοπάθεια προς τους αντιπάλους, ανθρωπιστική μεταχείριση των σκλάβων, θέσπιση μερικών ορθολογιστικών νόμων, μείωση φόρων, σεβασμός της Συγκλήτου, καθιέρωση αθλητικών αγώνων (Juvenalia, 59, Neronia, 60) ως αντίρροπης προς τις αιματηρές μονομαχίες ψυχαγωγίας, ενίσχυση οικονομικά αδυνάτων πόλεων κ.λπ. Φαίνεται ότι η αυτοκρατορική πολιτική καθοριζόταν κατά το διάστημα αυτό από τον έμπειρο έπαρχο πραιτωρίου Βούρρο και τον Σενέκα. Δική τους ήταν μάλλον και η επιτυχής εκλογή του Γναίου Δομιτίου Κορβούλωνα ως διοικητή των ρωμαϊκών στρατευμάτων στο νέο τους πόλεμο με τους Πάρθους για τη δορυφοποίηση της Αρμενίας. Την ίδια όμως χρονιά (55) που η Ρώμη σημείωσε μια πρώτη μικρή επιτυχία στο ανατολικό μέτωπο, διαπράχτηκε και το πρώτο έγκλημα του αυτοκράτορα: η επιδείνωση των σχέσεών του με τη μητέρα του και η απειλή της να ενισχύσει τις διεκδικήσεις του Βρεττανικού οδήγησαν στην εξόντωση του τελευταίου. Η αίσθηση της απόλυτης εξουσίας διάβρωνε διαρκώς περισσότερο την προσωπικότητα του αυτοκράτορα, που δεν ενδιαφερόταν παρά μόνο για την τέχνη -ο ίδιος έγραφε ποιήματα- και τις μυστηριακές ανατολικές θρησκείες και συζούσε με την απελεύθερη Κλαυδία Ακτή, ενώ αργότερα ελκύστηκε παράφορα από την Ποππαία Σαβίνα, γυναίκα του μετέπειτα αυτοκράτορα Όθωνα. Η Αγριππίνα, που έβλεπε την επιρροή της να μειώνεται, αντιστάθηκε σ’ αυτές τις σχέσεις, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί με εντολή του γιου της (59). Τρία χρόνια αργότερα, εκτελέστηκε και η Οκταβία και ο Νέρων πήρε επίσημα ως σύζυγο την Ποππαία (62). Την ίδια χρονιά πέθανε ο Βούρρος και ο διάδοχός του Τιγελλίνος εξωθούσε αντί να συγκρατεί τον Νέρωνα στις τάσεις του για κραιπάλη και χλιδή. Έτσι, ενώ το έτος 63 η Ρώμη πετυχαίνει τελικά έναν ικανοποιητικό συμβιβασμό με τους Πάρθους (η Αρμενία θα διατελεί υπό ρωμαϊκή επικυριαρχία με μια παρθική δυναστεία στο θρόνο της), την επόμενη χρονιά ο αυτοκράτοράς της πρωτοπαρουσιάζεται δημόσια ως κιθαρωδός στη Νεάπολη και εξευτελίζει συνεχώς στα μάτια των Ρωμαίων το αξίωμά του.

Τον Ιούλιο του 64 ξέσπασε στη Ρώμη μια εννιαήμερη πυρκαγιά που αποτέφρωσε πάνω από τη μισή πόλη. Η διευκόλυνση που σήμανε η καταστροφή για την εφαρμογή ενός εκτεταμένου ρυμοτομικού σχεδίου και την ανέγερση του περίφημου τεράστιου ανακτόρου, του «Χρυσού Οίκου» (Domus Aurea) του αυτοκράτορα, οδήγησαν τους συγχρόνους του στην υποψία, ότι επρόκειτο για εμπρησμό, σχεδιασμένο από τον ίδιο τον Νέρωνα. Οι φήμες αντιμετωπίστηκαν με επίρριψη ευθυνών στους Χριστιανούς, εναντίον των οποίων έγινε τότε ο πρώτος μεγάλος διωγμός (θύματά του υπήρξαν πιθανόν και οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος). Ο αυτοκράτορας βρήκε και εδώ την ευκαιρία να ασκήσει τη φαντασία του, διοργανώνοντας θεατρικές και ιπποδρομικές παραστάσεις, διανθισμένες με εκτελέσεις μαρτύρων.

Ως ώριμος καρπός πολλών αυθαιρεσιών και εγκλημάτων του Νέρωνα μπορεί να θεωρηθεί η «συνωμοσία του Πίσωνα» (από τον ηγέτη της Γάιο Καλπούρνιο Πίσωνα), που αποκαλύφθηκε το 65 πριν προλάβει να δράσει. Σημαντικότατοι Ρωμαίοι συγκαταλέγονταν στους -ποικίλης κοινωνικής στάθμης- συνωμότες που εξαναγκάστηκαν σε αυτοκτονία ή εκτελέστηκαν. Ανάμεσά τους βρισκόταν ο από καιρό παραγκωνισμένος Σενέκας, ο ποιητής Λουκανός, ένας Πετρώνιος που είναι πιθανότατα ο συγγραφέας του Σατυρικού, ο δεύτερος έπαρχος πραιτωρίου Φαίνιος Ρούφος κ.ά. Ο Τιγελλίνος αύξησε την επιρροή του πάνω στον περιδεή Νέρωνα, που απειλήθηκε την επόμενη χρονιά (66) από μια νέα συνωμοσία (coniuratio Viniciana): ως ύποπτος συμμετοχής σ’ αυτήν εξαναγκάστηκε σε αυτοκτονία ο ένδοξος Κορβούλων και άλλοι σημαντικοί στρατηγοί. Την ίδια περίοδο, ο Νέρων προκάλεσε, σε μια έκρηξη οργής, το θάνατο της Ποππαίας Σαβίνας και τότε πήρε ως τελευταία σύζυγο τη Στατιλία Μεσσαλίνα.

Ενώ στην Παλαιστίνη ξεσπούσε μια σοβαρή επανάσταση, ο Νέρων ξεκινούσε μέσα στο 66 για μια περιοδεία στην Ελλάδα, όπου πίστευε ότι το ταλέντο του θα έβρισκε επιτέλους το ιδανικό κοινό. Δεν έμεινε αγώνας μουσικής ή αρματοδρομίας που να μην πάρει μέρος και -αυτονόητο- να νικήσει. Στοχαστικές ημερολογιακές προσαρμογές επέτρεψαν να διεξαχθούν σχεδόν όλοι οι κατά τόπους αγώνες στη διάρκεια της παραμονής του, που παρατάθηκε και για όλο το 67. Μόνο στη Σπάρτη και την Αθήνα δεν χάρηκαν τη «θεία φωνή»: στην πρώτη η μνήμη της αυστηρής λυκούργειας νομοθεσίας απέτρεπε τον αβροδίαιτο, ενώ στη δεύτερη το φάσμα των Ερινύων τον μητροκτόνο. Ο «εραστής του απίστευτου» κατά τον Τάκιτο επιχείρησε, πάντως, να εκτελέσει το σχέδιο της διόρυξης του Ισθμού, χωρίς όμως να το προχωρήσει πολύ. Μια άλλη παράσταση του θεατρίνου συγκίνησε μονιμότερα τους Έλληνες: στα χνάρια του Φλαμινίνου, ο Νέρων ανακήρυξε στον Ισθμό ελεύθερες και ανείσφορες τις πόλεις της επαρχίας της Αχαΐας (νότιας Ελλάδας), δίνοντας στη Σύγκλητο προφανώς ως αντάλλαγμα την ως τότε αυτοκρατορική Σαρδηνία. Ο λόγος που εκφώνησε για την περίσταση ο αυτοκράτορας έχει διασωθεί σε μια επιγραφή από την Ακραιφία (Ακραίφνιον) της Βοιωτίας (σήμερα στο Μουσείο της Θήβας) και δίνει έξοχο δείγμα της υπερφίαλης προσωπικότητάς του: «... πόλεις απελευθέρωσαν και άλλοι ηγεμόνες, επαρχία όμως μόνο ο Νέρων».

Κατάφορτος με νικητήρια στεφάνια (1808 κατά την παράδοση), αλλά και έργα τέχνης, ο Νέρων υποχρεώθηκε από ανησυχητικές εξελίξεις στην υπόλοιπη αυτοκρατορία να γυρίσει στην πρωτεύουσα (αρχές του 68). Στη Νεάπολη έμαθε για τη στάση του διοικητή της Λουγδουνησίας Βίνδικα, λίγο αργότερα στασίασαν επίσης ο στρατηγός Γάλβας στην «Εντός Ισπανία» και οι διοικητές της Λουσιτανίας και της Αφρικής. Ο επισιτισμός της Ρώμης παρουσίασε προβλήματα και ο λαός ξεσηκώθηκε. Ο έπαρχος πραιτωρίου Νυμφίδιος Σαβίνος τάχθηκε με τον Γάλβα και εξαγόρασε με το μέρος του τη φρουρά, τέλος η Σύγκλητος κήρυξε επίσημα τον Νέρωνα «εχθρό του έθνους» (hostis) και τον καταδίκασε σε θάνατο. Αφού είχε εγκαταλείψει το τελευταίο του μεγαλειώδες σχέδιο να καταφύγει στην Αλεξάνδρεια, όπου πίστευε ίσως, ότι θα προσαρμοζόταν άριστα και θα μπορούσε να διατηρήσει κάποια μορφή εξουσίας, ο αυτοκράτορας κρύφτηκε στο σπίτι ενός απελευθέρου του έξω από τη Ρώμη και εκεί πρόλαβε να αυτοκτονήσει (9 Ιουνίου 68), πικραμένος που ο κόσμος έχανε έναν τέτοιο καλλιτέχνη («qualis artifex pereo»).

Ο θάνατος του Νέρωνα ήταν και το τέλος της δυναστείας του Ιουλίων-Κλαυδίων: η ανάγκη ανανέωσης στην κορυφή της Αυτοκρατορίας ήταν επιτακτική αλλά ακριβώς το ακόλουθο «έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων» (69) έδειξε πόσες δυσκολίες παρουσίαζε η επικράτηση μιας νέας νόμιμης εξουσίας και ίσως ποιες φροντίδες εσωτερικής ασφάλειας είχαν κάνει για τόσο καιρό ευρύτερα ανεκτή την αρχή ενός τέτοιου απογόνου του Αυγούστου.

Πάντως, η ισχύ της Αυτοκρατορίας παρέμεινε εντυπωσιακά ισχυρή και στα χρόνια του Νέρωνα (καταπνίγηκε και η επανάσταση της βασίλισσας Βουδουίκας στη Βρετανία). Αντίθετα, η αυτοκρατορική σπατάλη οδήγησε σε νόθευση του μετάλλου των νομισμάτων. Οι επαρχιακοί διοικητές δέχονταν συστηματικό έλεγχο καταχρήσεων και, τουλάχιστο στην ελληνόφωνη Ανατολή, η ανάμνηση του Νέρωνα ήταν συχνότατα θετική. Μια ευφυής συνολική κρίση για την αρχή του αποδίδεται στον Απολλώνιο τον Τυανέα (Φιλοστρ., Βίος Απ. 5.28): ο αυτοκράτορας «κιθάρα μεν ίσως ήξερε να παίζει αλλά την εξουσία του την εξευτέλισε, πότε χαλαρώνοντας και πότε τεντώνοντας τις χορδές της». Στα νεότερα χρόνια δεν έλειψαν οι προσπάθειες να μετριαστεί η αρνητική εικόνα που μας άφησε για τον αυτοκράτορα η αρχαία παράδοση.

Το ποίημα

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης καταπιάνεται συχνά στα ποιήματά του με πρόσωπα εξουσίας, και κυρίως μ’ εκείνα που αποτυγχάνουν να φανούν αντάξια του ρόλου που αναλαμβάνουν. Ο ποιητής στηλιτεύει κάθε παρέκκλιση από την ενάρετη εκείνη άσκηση εξουσίας, που θέτει -όπως θα έπρεπε- τον ηγέτη στην υπηρεσία του λαού του. Ο Νέρωνας, εν προκειμένω, αποτέλεσε ένα από τα πρόσωπα εξουσίας που έφτασαν στην υπερβολή, αφού επέτρεψε στη μεθυστική δύναμη της απόλυτης δύναμης να τον διαφθείρει ολοκληρωτικά. Υπεύθυνος για τη δολοφονία της μητέρας του, των δύο πρώτων συζύγων του, του νόμιμου αυτοκρατορικού διαδόχου, στρατηγών και συμβούλων του, αλλά και πλήθους Χριστιανών, μιας κι είναι εκείνος που εξαπέλυσε τον πρώτο διωγμό ενάντια στη νέα τότε θρησκεία, λειτουργεί ως το ιδανικότερο παράδειγμα ηθικού ξεπεσμού και αναίσχυντης κατάχρησης της εξουσίας. 

Σ’ εβένινο κρεββάτι στολισμένο

με κοραλλένιους αετούς, βαθυά κοιμάται

ο Νέρων — ασυνείδητος, ήσυχος, κ’ ευτυχής·

ακμαίος μες στην ευρωστία της σαρκός,

και στης νεότητος τ’ ωραίο σφρίγος.

Σύμφωνα με τις σχετικές αφηγήσεις ο Νέρωνας απέφυγε να επισκεφτεί την Αθήνα, παρά το γεγονός ότι έμεινε στην Ελλάδα πάνω από ένα χρόνο, για να γλιτώσει από τις Ερινύες∙ τις θεότητες εκείνες (Τισιφόνη, Αληκτώ, Μέγαιρα) που τιμωρούσαν την αδικοπραγία και ιδίως τα εγκλήματα κατά στενών συγγενών. Ο μητροκτόνος Νέρων θεωρούσε πως αποφεύγοντας την Αθήνα, θα απέφευγε και τις αμείλικτες θεότητες∙ πεποίθηση που έρχεται να ανατρέψει ο ποιητής, μέσα από την παραστατική αυτή αφήγηση, όπου παρουσιάζει τις Ερινύες να εντοπίζουν τελικά τον αδίστακτο Αυτοκράτορα.

Η πρώτη στροφή του ποιήματος συνθέτει το πλαίσιο της ευδαιμονίας του πλούσιου και ισχυρού νεαρού ηγεμόνα. Ο Νέρωνας κοιμάται ευτυχισμένος στο πολυτελές κρεβάτι του και απόλυτα ωραίος χάρη στη δύναμη και την ευρωστία που του προσφέρει απλόχερα η νεότητά του. Μια εικόνα γαλήνης κι ευτυχίας που έρχεται εντούτοις σε έντονη αντίθεση με τις εσωτερικές ποιότητες του αιμοσταγούς Αυτοκράτορα. Η πλήρης ασυνειδησία, η ησυχία και η ευτυχία του Νέρωνα, που τονίζονται με έμφαση από τον ποιητή, διαταράσσουν την ηθική τάξη και το αίσθημα δικαίου. Πώς είναι δυνατόν ένας στυγνός δολοφόνος να απολαμβάνει τέτοια έξοχη εσωτερική ηρεμία, τη στιγμή που τον βαρύνουν τόσα και τέτοια εγκλήματα;

Αλλά στην αίθουσα την αλαβάστρινη που κλείνει

των Aηνοβάρβων το αρχαίο λαράριο

τι ανήσυχοι που είν’ οι Λάρητές του.

Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί,

και προσπαθούν τ’ ασήμαντά των σώματα να κρύψουν.

Η απάντηση που δίνεται στην αμέσως επόμενη στροφή, έρχεται να ικανοποιήσει το εύλογο αίτημα διαφύλαξης της δικαιοσύνης. Η γαλήνη του Νέρωνα δεν πρόκειται να διαρκέσει πολύ κι ο αδίστακτος ηγεμόνας δεν πρόκειται να μείνει για καιρό ατιμώρητος. Ήδη στην αίθουσα που φυλάσσονταν οι σπιτικοί θεοί, οι Λαρήτες (Lares familiares), έχει αρχίσει να επικρατεί μεγάλη ανησυχία. Στο «λαράριο», όπως ονομαζόταν ο χώρος όπου ήταν στημένα τα ειδώλια των μικρών σπιτικών θεών, έχει γίνει αισθητός ο ερχομός μιας απείρως ανώτερης δύναμης, απ’ την οποία κανείς θνητός δεν μπορεί να διαφύγει.

Ο Νέρων, ο γιος του Δομιτίου Αηνοβάρβου (Ahenobarbus), μπορεί να κοιμάται ήσυχος κι ευτυχισμένος, αλλά οι πατρώοι θεοί του -τα πνεύματα των προγόνων του- τρέμουν και προσπαθούν να κρύψουν τα ασήμαντα σώματά τους, αφού κατάλαβαν πως η τιμωρία του νεαρού ηγεμόνα είναι πια πολύ κοντά∙ και είναι αναπόδραστη.

Γιατί άκουσαν μια απαίσια βοή,

θανάσιμη βοή την σκάλα ν’ ανεβαίνει,

βήματα σιδερένια που τραντάζουν τα σκαλιά.

Και λιγοθυμισμένοι τώρα οι άθλιοι Λάρητες,

μέσα στο βάθος του λαράριου χώνονται,

ο ένας τον άλλονα σκουντά και σκουντουφλά,

ο ένας μικρός θεός πάνω στον άλλον πέφτει

γιατί κατάλαβαν τι είδος βοή είναι τούτη, 

τάνοιωσαν πια τα βήματα των Εριννύων. 

Οι Λαρήτες τρέμουν και πανικοβάλλονται, πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο στην προσπάθειά τους να κρυφτούν όσο πιο βαθιά στο λαράριο μπορούν, θέλοντας έτσι να αποφύγουν τη θέα των τιμωρών Θεαινών. Η εξαίσιας θεατρικότητας παρουσίασης του ερχομού των Ερινυών, που αποκτά την πραγματική διάσταση της σημασίας της μέσα από τις πανικόβλητες αντιδράσεις των μικρών θεών, φανερώνει το μέγεθος της τιμωρίας που περιμένει τον Νέρωνα. Η αδίστακτη μητροκτονία κι η δολοφονία τόσων άλλων ανθρώπων δεν πρόκειται να περάσει χωρίς μιας ανάλογης σκληρότητας τιμωρία.

Αυτή, λοιπόν, τη θανάσιμη βοή της επερχόμενης τιμωρίας έχουν ακούσει οι Λαρήτες∙ αυτά τα σιδερένια βήματα που τραντάζουν τα σκαλιά και υπόσχονται αποκατάσταση της δικαιοσύνης, άκουσαν και τρέμουν λιποθυμισμένοι από το φόβο τους οι ασήμαντοι μικροί θεοί. Οι Λαρήτες ένιωσαν και κατάλαβαν τον ερχομό των Ερινυών∙ οι Λαρήτες ξέρουν πως τίποτα και κανείς δεν μπορεί πια να γλιτώσει τον Νέρωνα από τη δίκαιη τιμωρία των εγκλημάτων του.