Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εξετάσεις Ομογενών 2005

Roeselien Raimond

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εξετάσεις Ομογενών 2005

ΚΕΙΜΕΝΟ

Πολιτισμός υπό αμφισβήτηση

Γιατί έπαψε ο σημερινός άνθρωπος (ο στοχαστικός, φυσικά, και ευαίσθητος) να πιστεύει στον πολιτισμό του;

Η απάντηση στο ερώτημα είναι, νομίζω, η εξής: Γιατί μέσα στα αγαθά και παρ’ όλα τα αγαθά –τα υλικά εννοώ– που έχει αποκτήσει, δεν είναι ευτυχής. Με την εφεύρεση νέων μηχανών και την αδιάκοπη τελειοποίησή τους, προπάντων όμως με τη συγκέντρωση αυτής της φοβερής δύναμης που δίνει στον άνθρωπο η μηχανή, έχει μπει σ’ ένα αδυσώπητο κύκλωμα από το οποίο μάταια αγωνίζεται να βγει. Η φορά του συστήματος τον σπρώχνει όχι να κάνει σε όλους προσιτότερα τα μέσα που μπορούν να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες τους, αλλά να πολλαπλασιάζει τις ανάγκες του μεγάλου αριθμού διαδίνοντας την πολυτέλεια της ματαιοδοξίας, για να αυξάνει διαρκώς η κατανάλωση αγαθών. Εφόσον, όμως, δεν ανασυντάσσεται απάνω σε νέα βάση η κλίμακα των αξιών μας, αδύνατο να ανακοπεί ο ρυθμός της καλπάζουσας παραγωγής και ζήτησης αγαθών.

Αναγκάζεται λοιπόν ο άνθρωπος, για να ικανοποιήσει τις διαρκώς πολλαπλασιαζόμενες ανάγκες του, να καταναλίσκει ολοένα περισσότερα και ποικιλότερα αγαθά. Επειδή όμως αυτά δεν προσφέρονται βέβαια δωρεάν, αλλά αγοράζονται, και μάλιστα ακριβά, ο συνεχώς ερεθιζόμενος με το δόλωμα των ανέσεων καταναλωτής υποχρεώνεται να διαλέξει έναν από δύο δρόμους, ολέθριους και τους δύο. Ή τον «έντιμο», δηλαδή την καλύτερα αμειβόμενη εργασία, την εντατική και καταπονητική, που του καταβροχθίζει τα καλύτερα χρόνια της ζωής και τον φθείρει γρήγορα. ΄Η τον «ανέντιμο», του δόλου και της αρπαγής, που ζημιώνει το ληστή περισσότερο από τα θύματά του. Παραλείπω μιαν άλλη συνέπεια της ανωμαλίας, για να μη γίνει ανυπόφορα μαύρη η εικόνα μου: τον κίνδυνο των πολεμικών ρήξεων που προκαλεί ο σκληρός ανταγωνισμός των ισχυρών, ρήξεων που με τα σύγχρονα μέσα της καταστροφής μπορούν να διαλύσουν τον πλανήτη μας ως πυροτέχνημα.

Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής.

Οι λύσεις που προτείνονται, ακόμα και από σοβαρούς ανθρώπους, για να βγούμε από το αδιέξοδο, είναι συνήθως διαμετρικά αντίθετες. Η μία: να αφορίσουμε το δαίμονα του σκανδάλου, την τεχνολογική πρόοδο, και συνειδητά να επιστρέψουμε στους «αρχαϊκούς» τρόπους παραγωγής και κατανάλωσης των αγαθών, για να ξαναβρούμε τη χαμένη μας ελευθερία, τον «απολεσθέντα παράδεισον». Η άλλη: να σταυρώσουμε τα χέρια και να παραδεχτούμε με εγκαρτέρηση το μοιραίο, γιατί σωτηρία δεν υπάρχει αφού παραδοθήκαμε στο αμάρτημα και πήραμε το δρόμο της απωλείας... Και οι δύο προτάσεις οδηγούν, νομίζω, στο άτοπο, γιατί ούτε η μία είναι δυνατή, ούτε η άλλη. Η «μηχανή» μπήκε πια στη ζωή μας⋅ να τη βγάλουμε, είναι αδύνατο.

αδυσώπητο: αυτό που είναι ιδιαίτερα σκληρό, που δεν κάμπτεται.

άτοπο: αυτό που είναι αντίθετο προς τη λογική.

(Διασκευή από το δοκίμιο «Πολιτισμός υπό αμφισβήτηση» του Ε.Π. Παπανούτσου, Η κρίση του πολιτισμού μας, Αθήνα 19803: εκδ. Φιλιππότη, σελ. 43-45).

Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (100-120 λέξεις).

Η έλλειψη πίστης του σύγχρονου ανθρώπου στον πολιτισμό του προκύπτει απ’ τη διαπίστωση πως παρά την αύξηση των υλικών αγαθών του δεν έχει ευτυχήσει. Ενώ, η τελειοποίηση των μηχανών τον έχει εγκλωβίσει σε μια διαρκή διεύρυνση των αναγκών του που τον εξωθεί σε περαιτέρω αύξηση της κατανάλωσης. Αύξηση που με τη σειρά της απαιτεί περισσότερα έσοδα για τα οποία είτε θα πρέπει να καταβληθεί εργαζόμενος πιο εντατικά είτε θα καταφύγει σε άνομες πράξεις. Η αμφισβήτηση του πολιτισμού οφείλεται, λοιπόν, στη δυστυχία που έχει επιφέρει το συνεχές κυνήγι των ανέσεων κι η υποδούλωση του ατόμου σε όσα έφτιαξε για να βελτιώσουν τη ζωή του. Ως λύση άλλοι προτείνουν την πλήρη απόρριψη της τεχνολογικής προόδου κι άλλοι τη μοιρολατρική αποδοχή της κατάστασης∙ προτάσεις, εντούτοις, εξίσου άτοπες.  

Β1. «Εφόσον, όμως, δεν ανασυντάσσεται απάνω σε νέα βάση η κλίμακα των αξιών μας, αδύνατο να ανακοπεί ο ρυθμός της καλπάζουσας παραγωγής και ζήτησης αγαθών». Να αναπτύξετε την παραπάνω θέση του συγγραφέα σε μια παράγραφο (60-80 λέξεις).

Η τάση του σύγχρονου ανθρώπου να εξαρτά το κοινωνικό του κύρος και την προσωπική του ευδαιμονία από το πλήθος των υλικών αγαθών που έχει στην κατοχή του, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για έναν αδιάκοπο κύκλο διαρκώς αυξανόμενης ζήτησης και παραγωγής αγαθών. Μόνη δυνατότητα διαφυγής απ’ την κατάσταση αυτή θα ήταν να βασιστεί η κλίμακα αξιών των ανθρώπων σε μια διαφορετική θεώρηση της ζωής, στο πλαίσιο της οποίας η φιλία, ο ανθρωπισμός, η επαφή με τη φύση, η οικογένεια, όπως κι η τέχνη θα αποτελούσαν τις ουσιαστικές προτεραιότητες και συνάμα πηγές ευτυχίας για τους ανθρώπους.

Β2. «Γιατί έπαψε ο σημερινός άνθρωπος (ο στοχαστικός, φυσικά, και ευαίσθητος) να πιστεύει στον πολιτισμό του;» Τι πετυχαίνει ο συγγραφέας με τη χρήση της ερώτησης και της παρένθεσης στην παραπάνω παράγραφο;

Η ερώτηση ενισχύει τον προβληματισμό του αναγνώστη, εφόσον τον ωθεί να αναλογιστεί το υπό εξέταση ζήτημα. Συνάμα, το κείμενο κερδίζει σε ζωντάνια, καθώς δημιουργεί την αίσθηση ενός διαλόγου, και κεντρίζει, έτσι, το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Η παρένθεση λειτουργεί διευκρινιστικά, υπό την έννοια πως ο συγγραφέας γνωρίζει ότι δεν έχουν όλοι οι σημερινοί άνθρωποι τους ίδιους προβληματισμούς ή παρόμοιες ευαισθησίες απέναντι στην κατάσταση του σύγχρονου πολιτισμού. Επιχειρεί, έτσι, να διευκρινίσει πως όσα γράφει αφορούν τον στοχαστικό και ευαίσθητο άνθρωπο της εποχής του.

Β3. αδιάκοπη, φοβερής, ολέθριους, ζημιώνει, επινοήσεις: Να γράψετε από ένα συνώνυμο για κάθε μια από τις παραπάνω λέξεις.

αδιάκοπη: συνεχή

φοβερής: εκπληκτικής, τρομερής

ολέθριους: καταστρεπτικούς, εξοντωτικούς

ζημιώνει: βλάπτει

επινοήσεις: εφευρέσεις, συλλήψεις, ιδέες   

Β4. «Ιδού λοιπόν. . . να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής».

Με τι είδους συλλογιστική πορεία (παραγωγική ή επαγωγική) οργανώνεται η παραπάνω παράγραφος του κειμένου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Η συλλογιστική πορεία της παραγράφου είναι επαγωγική, καθώς το συμπέρασμα -το οποίο προτάσσεται- (Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας.) προκύπτει ως αποτέλεσμα ειδικότερων αιτιών που παρουσιάζονται αναλυτικά στα σχόλια της παραγράφου (Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του...).

Γ. Διαπιστώνεται ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, παρά την ικανοποίηση των βασικών αναγκών του, δεν νιώθει πάντοτε ευτυχισμένος. Να αναλύσετε τις αιτίες αυτού του φαινομένου και να προτείνετε τρόπους αντιμετώπισής του σ’ ένα κείμενο που θα δημοσιευθεί στο περιοδικό του σχολείου σας (400 – 500 λέξεις).

Το τίμημα του ακόρεστου καταναλωτισμού!

Η εξέλιξη της τεχνολογίας με τις ολοένα και περισσότερες ευκολίες που προσφέρει στη ζωή των ανθρώπων δημιούργησε συνάμα και την προσδοκία πως θα καταστήσει τη ζωή τους κατά πολύ ευτυχέστερη. Ωστόσο, η πραγματικότητα φαίνεται να διαψεύδει αυτή τη σκέψη, καθώς οι άνθρωποι αντί να απολαμβάνουν τη λιγότερο κοπιώδη σε σχέση με το παρελθόν ζωή τους, έχουν παραδοθεί σε πλήθος αρνητικών συναισθημάτων που προκύπτουν απ’ την αδυναμία τους να ικανοποιήσουν τόσο τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες τους για υλικά αγαθά, όσο και την επιθυμία τους για έναν πιο πολυτελή βίο.

Σε αντίθεση με την ολιγάρκεια του παρελθόντος, οι σύγχρονοι άνθρωποι παρασυρμένοι από τον καταιγισμό διαφημίσεων κι από το συστηματικά προβαλλόμενο καταναλωτικό πρότυπο, αδυνατούν να θέσουν όρια στις επιθυμίες τους. Έτσι, όσα αγαθά κι αν έχουν, θλίβονται διότι θεωρούν πως δεν έχουν αρκετά ή κατατρύχονται από συναισθήματα φθόνου για εκείνους που έχουν περισσότερα. Πρόκειται για έναν ιδιότυπο εγκλωβισμό σε μια συναισθηματική κατάσταση συνεχούς έλλειψης, έστω κι αν στην πραγματικότητα έχουν πλέον καλύψει όλες τις πραγματικές τους ανάγκες και βρίσκονται σε πολύ καλύτερη θέση από τις προηγούμενες γενιές.     

Πέρα, μάλιστα, από το αίσθημα του ανικανοποίητου που υπονομεύει τη διάθεσή τους, οι άνθρωποι της εποχής μας έχουν θυσιάσει ακόμη και την ηθική τους αρτιότητα. Με το να θέτουν ως κύριο στόχο τους τον υλικό πλουτισμό έρχονται από νωρίς αντιμέτωποι με την ανάγκη να περιορίσουν τις ηθικές αντιστάσεις τους, προκειμένου να γίνουν πιο «αποτελεσματικοί» στον ιδιαίτερα ανταγωνιστικό χώρο της ελεύθερης αγοράς. Παρατηρείται, έτσι, ενίσχυση αρνητικών πτυχών της ανθρώπινης προσωπικότητας, όπως είναι ο εγωκεντρισμός και ο τυχοδιωκτισμός, αφού πολλοί είναι πρόθυμοι να κάνουν ό,τι χρειαστεί για να πετύχουν τους στόχους τους. Η αλληλεγγύη και η συμπόνια για τους άλλους ανθρώπους καταπιέζονται ή και εξαλείφονται, υπό την πίεση της αξίωσης για μια πιο ανταγωνιστική και πιο σκληρή στάση.

Η τάση, ωστόσο, των ανθρώπων να θεωρούν τα υλικά αγαθά και τα χρήματα κατά πολύ σημαντικότερα από τους συνανθρώπους τους, μα και από τη δική τους ηθική υπόσταση, έχει οδυνηρό αντίκτυπο στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Η άδολη φιλία που άλλοτε αποτελούσε πολύτιμη πηγή συναισθηματικής στήριξης και ευτυχίας, έχει υποκατασταθεί από εφήμερες σχέσεις συμφέροντος, οι οποίες διαρκούν τόσο όσο το κάθε άτομο θεωρεί ότι κερδίζει κάτι από αυτές. Οι άνθρωποι χωρίς να αντιλαμβάνονται το υψηλό κόστος που έχει για την ψυχική τους υγεία αυτή η χρησιμοθηρική αντιμετώπιση των άλλων, τείνουν να επιλέγουν τις ανειλικρινείς αυτές σχέσεις έναντι της αληθινής και ειλικρινούς φιλίας, μιας και ό,τι τους απασχολεί περισσότερο είναι το οικονομικό και επαγγελματικό τους συμφέρον.

Με όχημα την ανθρωπιστική παιδεία, επομένως, η πολιτεία και οι φορείς αγωγής θα πρέπει να αποζητήσουν μια ουσιαστική αλλαγή στις βασικές προτεραιότητες των πολιτών. Τα υλικά αγαθά δεν μπορούν -και δεν πρέπει- να θεωρούνται σημαντικότερα από τους ίδιους τους ανθρώπους∙ η επιδίωξη του υλικού πλουτισμού δεν μπορεί να ωθεί στην απάνθρωπη εκμετάλλευση των άλλων ή ακόμη και στο άσκοπο ξόδεμα της ίδιας της ζωής του ατόμου μέσα στο άγχος και την ένταση. Οι άνθρωποι καλούνται να κατανοήσουν πως η ευδαιμονία που προκύπτει μέσα από τη δημιουργικότητα, τον αθλητισμό, την τέχνη, καθώς και από τη συμπαράσταση στους άλλους μέσα από την κοινωνική δράση και τον εθελοντισμό, είναι σαφώς πιο ουσιαστική και διαρκής, απ’ ό,τι η υποτιθέμενη ευδαιμονία που αντλείται από την κατοχή υλικών αγαθών.

Με προφανές ζητούμενο, λοιπόν, να μην παρασύρονται οι πολίτες, και ιδίως οι νέοι, σε μια δίχως μέτρο καταναλωτική μανία, κρίνεται εξαιρετικά σημαντική η έγκαιρη διαμόρφωση των αναγκαίων αντιστάσεων απέναντι στα κελεύσματα του καταναλωτισμού. Οι νέοι οφείλουν να κατανοούν τη διαφορά ανάμεσα στα προϊόντα που τους είναι αναγκαία και σ’ εκείνα που δεν έχουν να τους προσφέρουν τίποτε το σημαντικό ή το ωφέλιμο. Οφείλουν, επίσης, να αντιλαμβάνονται τα τεχνάσματα των διαφημιστών και τις προσπάθειες έμμεσου επηρεασμού τους με την επίκληση στο συναίσθημα και τη δημιουργία ανέφικτων προσδοκιών. Ζητούμενα που μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από την ενίσχυση της κριτικής τους ικανότητας.

Τα υλικά αγαθά είναι, βέβαια, σημαντικά, αλλά μόνο μέχρι του σημείου που καλύπτουν βασικές καθημερινές ανάγκες. Τα υλικά αγαθά δεν είναι ικανά να προσφέρουν στους ανθρώπους την ευτυχία, ούτε να υποκαταστήσουν τη βαθιά εκείνη ευδαιμονία που προσφέρουν η φιλία και οι ειλικρινείς διαπροσωπικές σχέσεις. Κρίνεται, άρα, απολύτως σημαντικό  το αίτημα για μια διαφορετική ιεράρχηση των επιδιώξεων του κάθε πολίτη, ώστε η έμφαση να δίνεται στην προσπάθεια συγκρότησης μιας ολοκληρωμένης και άρτιας προσωπικότητας, με ηθικές αρχές και πνευματική καλλιέργεια, κι όχι στην αλόγιστη επιθυμία για την πρόσκτηση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών.