Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Ελευθέριος Βενιζέλος & Κοινωνιολογική Εταιρεία (επεξεργασία πηγών)

Laura Lein-Svencner

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Ελευθέριος Βενιζέλος & Κοινωνιολογική Εταιρεία (επεξεργασία πηγών)

Επαναληπτικές Πανελλαδικές 2015

ΘΕΜΑ Δ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα Α, Β και Γ, να απαντήσετε στα ερωτήματα:

α. Ποιες ήταν οι προγραμματικές θέσεις του Ελ. Βενιζέλου, όπως διατυπώθηκαν στο λόγο του της 5ης Σεπτεμβρίου 1910, και ποιες οι βασικές θέσεις της Κοινωνιολογικής Εταιρείας;

(μονάδες 15)

β. Πώς αποτυπώθηκαν οι θέσεις του Ελ. Βενιζέλου και της Κοινωνιολογικής Εταιρείας στην Αναθεώρηση του Συντάγματος του 1911 και στο νομοθετικό έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου κατά την περίοδο 1910-1912;

(μονάδες 10)

Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

[...] Από το μπαλκόνι του «Grand Hôtel» στην Πλατεία Συντάγματος [ο Ελ. Βενιζέλος] εκφώνησε στις 5 Σεπτεμβρίου την πασίγνωστη εκείνη προγραμματική ομιλία με την οποία παρουσιάστηκε ως «σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών» και όχι ως αρχηγός ενός νέου κόμματος [...].

[Στην ομιλία του] εντυπωσιάζει αμέσως η κυριαρχία των πλευρών του τεχνικού εκσυγχρονισμού του πολιτικού συστήματος και η προσπάθεια να σταθεροποιηθεί αυτό το πολιτικό σύστημα μέσω της περιορισμένης εξισορρόπησης των συμφερόντων των μεσαίων και των κατώτερων κοινωνικών ομάδων. [...]

Το δεύτερο μέρος της προγραμματικής του ομιλίας, με το οποίο ο Κρης πολιτικός παρουσίασε τους πολιτικούς του στόχους, επιβεβαιώνει τη διαπίστωσή μας: με την αναθεώρηση του συντάγματος, είπε, [...] χωρίς όμως να αλλάξει τις θεμελιώδεις διατάξεις για το πολίτευμα, τη βασιλεία και τη διαδοχή, τη λαϊκή κυριαρχία και τη διάκριση των εξουσιών, το σύστημα θα εκσυγχρονιζόταν τεχνικά. [...] Oι περισσότερες αλλαγές του συντάγματος αφορούσαν ακριβείς διατυπώσεις με στόχο την αποτελεσματικότερη εφαρμογή του πνεύματος του συντάγματος. Παρά τη δριμεία κριτική κατά του στέμματος, ο Βενιζέλος τόνισε ότι η δημοκρατία με βασιλιά ως αρχηγό του κράτους «είναι ο τύπος του πολιτεύματος, όστις προσαρμόζεται άριστα προς την πολιτικήν μόρφωσιν του Ελληνικού Λαού και εξυπηρετεί προσφορώτερον τα εδαφικά συμφέροντα». [...]

G. Hering, Τα Πολιτικά Κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, μτφ. Θ. Παρασκευόπουλος, Αθήνα 2006, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., σσ. 780-781.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

[...] Οι απόψεις [των Κοινωνιολόγων] για τη μεταρρύθμιση του πολιτικού συστήματος ήταν σχετικά συγκρατημένες [...]. Ζητώντας καλύτερη διασφάλιση της τοπικής αυτοδιοίκησης και την προσήκουσα εκπροσώπηση των πολιτικών μειοψηφιών στη βουλή επιδίωκαν να διευρύνουν τις δυνατότητες συμμετοχής των πολιτών [...]. Από την άλλη επιδίωκαν, όπως και οι Φιλελεύθεροι, να εκσυγχρονίσουν τη διοίκηση, δηλαδή να αυξήσουν την αποτελεσματικότητά της αποκεντρώνοντάς την και αποκλείοντας την άμεση επιρροή των πολιτικών, δημιουργώντας στην πράξη μια δημοσιοϋπαλληλία με μεγαλύτερα προσόντα και αξιοποιώντας τις τεχνικές εμπειρίες των καλύτερα οργανωμένων κρατών. Οι Κοινωνιολόγοι παρουσίασαν ένα εκτενές πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής, που περιλάμβανε κατάλογο μέτρων φορολογικής πολιτικής, νόμους προστασίας της εργασίας, βελτίωση του νομικού καθεστώτος για τους ενοικιαστές γης στη Θεσσαλία και ευνόηση των συνεταιρισμών. [...]

Για πρώτη φορά προτάθηκε ένα μικρό βήμα προς την πολιτική ισότητα των γυναικών: το Λαϊκό Κόμμα τούς υποσχόταν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις δημοτικές εκλογές. [...]

Σε πολλά πρακτικά ζητήματα το Λαϊκό Κόμμα ήταν πρόθυμο να κάνει συμβιβασμούς. [...] Ήταν ικανοποιημένο με τη δεκάωρη ημερήσια εργασία, για να μην επηρεαστεί αρνητικά η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής βιοτεχνίας.[...]

G. Hering, Τα Πολιτικά Κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, μτφ. Θ. Παρασκευόπουλος, Αθήνα 2006, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., σσ. 847-852.

ΚΕΙΜΕΝΟ Γ

[...] Ο κύριος σκοπός του Βενιζέλου είναι να εκσυγχρονίσει το κράτος και να συνειδητοποιήσει στον λαό την έννοια του δικαίου και του νόμου. Αναθεωρεί ορισμένα άρθρα του συντάγματος, [...] εξασφαλίζει τη μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, την ισοβιότητα των δικαστικών, του συμβουλίου επικρατείας κλπ. Ακόμη φιλοδοξεί και κατορθώνει να εξυγιάνει τους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, [...]. Απαλλοτριώνει τα μεγάλα τσιφλίκια στη Θεσσαλία και διανέμει 300.000 στρέμματα σε 4.000 οικογένειες καλλιεργητών της. Στο ενεργητικό του ακόμη ανήκει η εργατική νομοθεσία, μολονότι τα εργατικά ζητήματα δεν είχαν ακόμη προβληθεί με ένταση. Με τη διορατικότητα του πραγματικού κυβερνήτη πρόβλεψε την έγκαιρη λύση των κοινωνικών προβλημάτων και απέτρεψε την απειλή θυελλών [...].

Α. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, Θεσσαλονίκη 1991, εκδ. Βάνιας, σ. 344.

Ενδεικτική απάντηση

Α. Στο πλαίσιο των εκλογών του Αυγούστου του 1910 οι εκσυγχρονιστές συσπειρώθηκαν γύρω από το πρόσωπο του κρητικού ηγέτη Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος εξελέγη χωρίς να συμμετέχει στην προεκλογική αναμέτρηση. Η πρώτη δημόσια εμφάνιση του Βενιζέλου ως ελλαδίτη πολιτικού έγινε στις 5 Σεπτεμβρίου 1910 με μία ομιλία στην πλατεία Συντάγματος, από το μπαλκόνι του «Grand Hotel», όπως αναφέρει ο Gunnar Hering (Κείμενο Α), στην οποία έκανε προγραμματικές δηλώσεις, με τις οποίες υποστήριξε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις. Στην ομιλία αυτή, μάλιστα, δεν εμφανίστηκε ως αρχηγός ενός νέου κόμματος, όπως τονίζει ο Gunnar Hering (Κείμενο Α), αλλά ως εκφραστής νέων πολιτικών ιδεών.

Στόχευε σε εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος, με την εξισορρόπηση των συμφερόντων όλων των κοινωνικών στρωμάτων. Στοιχείο που επιβεβαιώνεται κι από τις σχετικές αναφορές του Gunnar Hering (Κείμενο Α), ο οποίος κάνει λόγο για τον τεχνικό εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος και διευκρινίζει πως μέσω της εξισορρόπησης των συμφερόντων των επιμέρους κοινωνικών ομάδων ο Βενιζέλος επιδίωκε τη σταθεροποίηση του συστήματος αυτού. Βασικές θέσεις του προγράμματος του ήταν η κοινωνική γαλήνη, η ελάφρυνση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, ο εκσυγχρονισμός του κρατικού μηχανισμού, με σκοπό την αποτελεσματικότερη λειτουργία του, και στρατιωτικοί εξοπλισμοί για την πραγματοποίηση των εθνικών διεκδικήσεων. Επίσης, παρά την πίεση των οπαδών του, υποστήριξε την αναθεώρηση του υπάρχοντος συντάγματος και όχι την ψήφιση νέου. Πολιτειακό ζήτημα δεν έθεσε. Σύμφωνα με τον Gunnar Hering (Κείμενο Α), παρά το γεγονός ότι ο Βενιζέλος άσκησε δριμύτατη κριτική κατά του στέμματος, θεωρούσε πως η υπάρχουσα μορφή του πολιτεύματος, η δημοκρατία με τον βασιλιά ως αρχηγό του κράτους, ήταν το πολίτευμα εκείνο που ανταποκρινόταν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην «πολιτική μόρφωση» των Ελλήνων και συγχρόνως εξυπηρετούσε πιο αποτελεσματικά τα εδαφικά συμφέροντα της χώρας. Προανήγγειλε, επίσης, την ίδρυση ενός κόμματος αρχών, το οποίο θα ήταν φορέας των μεταρρυθμίσεων. Το κόμμα είχε ιδρυθεί και τυπικά στις 22 Αυγούστου 1910, από μέλη της Εθνοσυνέλευσης.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε στήριξη και από την Κοινωνιολογική Εταιρεία, η οποία ήταν η σοβαρότερη από όλες τις αριστερές ομάδες με σοσιαλιστικές ιδέες, κι η οποία ξεκίνησε από μερικούς διανοούμενους ως αριστερός μεταρρυθμιστικός σύνδεσμος, με στόχο να προπαγανδίσει πολιτικές θέσεις και στη συνέχεια να ιδρύσει κόμμα. Επιζητούσε για όλα τα μέλη της κοινωνίας ισότητα ευκαιριών, κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και διανομή των αγαθών ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, πράγμα που θα μπορούσε να υλοποιηθεί με τη σταδιακή αναμόρφωση της οικονομίας και τη συνταγματική μεταβολή. Συμπληρωματικές είναι οι πληροφορίες που παραθέτει ο Gunnar Hering (Κείμενο Β), σύμφωνα με τον οποίο, αν κι οι απόψεις της Κοινωνιολογικής Εταιρείας για τη μεταρρύθμιση του πολιτικού συστήματος ήταν συγκρατημένες, επιδίωκε, ωστόσο, την ενίσχυση της δυνατότητας των πολιτών να συμμετέχουν στα πολιτικά πράγματα, αφενός με την ουσιαστικότερη στήριξη της τοπικής αυτοδιοίκησης και αφετέρου με την κατάλληλη εκπροσώπηση στη βουλή μειοψηφικών πολιτικών παρατάξεων. Ήθελε, επίσης, όπως άλλωστε και οι Φιλελεύθεροι, να επιτύχει τον εκσυγχρονισμό της διοίκησης, κάτι που θεωρούσε πως μπορούσε να γίνει με την ενίσχυση της αποτελεσματικότητάς της μέσω της αποκέντρωσής της, γεγονός που θα περιόριζε τη δυνατότητα των πολιτικών να ασκούν άμεση επιρροή, καθώς και με τη στελέχωσή της με δημοσίους υπαλλήλους αυξημένων προσόντων, όπως και με την αξιοποίηση της τεχνικής εμπειρίας εκείνων των κρατών που ήταν καλύτερα οργανωμένα. Επιπροσθέτως, σύμφωνα πάντα με τις πληροφορίες του Gunnar Hering (Κείμενο Β), η Κοινωνιολογική Εταιρεία είχε διαμορφώσει ένα αναλυτικό πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής, το οποίο, μεταξύ άλλων, περιείχε ένα κατάλογο με μέτρα φορολογικής πολιτικής, νόμους για την προστασία της εργασίας, προτάσεις για τη βελτίωση του νομικού καθεστώτος που σχετιζόταν με τους ενοικιαστές γης στη Θεσσαλία, αλλά και προτάσεις για την ενίσχυση των συνεταιρισμών.  Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι έπρεπε να οργανωθούν οι εργάτες σε επαγγελματικές ενώσεις και να ιδρύσουν κόμμα. Πράγματι, στα μέσα του 1910 οι Κοινωνιολόγοι ίδρυσαν το Λαϊκό Κόμμα, με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Βασικές προγραμματικές δηλώσεις του ήταν η αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος και η επιβολή αρχών κοινωνικής δικαιοσύνης. Ενδεικτική των προθέσεων του Λαϊκού Κόμματος, ήταν, όπως καταγράφεται από τον Gunnar Hering (Κείμενο Β), η πρότασή του για τη σταδιακή διασφάλιση της πολιτικής ισότητας των γυναικών, με πρώτη πρόβλεψη να τους παραχωρηθεί το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις δημοτικές εκλογές. Στις δεύτερες εκλογές του 1910 εξελέγησαν 7 υποψήφιοι του κόμματος, οι οποίοι παρείχαν κριτική υποστήριξη στους Φιλελευθέρους.

Β. Το πρώτο εξάμηνο του 1911 ψηφίστηκαν από τη Βουλή 53 τροποποιήσεις μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος. Δεν έγιναν ριζικές αλλαγές, αλλά αντίθετα, ενισχύθηκε η θέση της μοναρχίας και επετράπη στον βασιλιά, παρά τη συνταγματική απαγόρευση, να συμμετάσχει στη διαδικασία της αναθεώρησης. Όπως επισημαίνει, άλλωστε, ο Gunnar Hering (Κείμενο Α), η αναθεώρηση του Συντάγματος από τον Βενιζέλο δεν απέβλεπε στην αλλαγή θεμελιωδών διατάξεων. Διατηρήθηκε, έτσι, η μορφή του πολιτεύματος, η βασιλεία και η διαδοχή, η λαϊκή κυριαρχία, καθώς και η διάκριση των εξουσιών. Πεποίθηση του Βενιζέλου ήταν πως το νομικό σύστημα θα εκσυγχρονιζόταν σε τεχνικό επίπεδο μέσα από ακριβείς διατυπώσεις, οι οποίες θα επέτρεπαν την πιο ουσιαστική εφαρμογή του πνεύματος του Συντάγματος. Οι σπουδαιότερες τροποποιήσεις αφορούσαν τη διασφάλιση της διάκρισης των εξουσιών, το ασυμβίβαστο μεταξύ στρατιωτικής και δημοσιοϋπαλληλικής ιδιότητας αφ’ ενός και βουλευτικού αξιώματος αφ’ ετέρου, και τη μονιμότητα των δικαστικών και των δημοσίων υπαλλήλων. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται από τον Απόστολο Βακαλόπουλο (Κείμενο Γ), ο οποίος συμπληρώνει πως με βάση την αναθεώρηση του συντάγματος διασφαλίστηκε η ισοβιότητα του Συμβουλίου της Επικρατείας, καθώς κι η εξυγίανση των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών της χώρας. Στόχος, άλλωστε, του Βενιζέλου, πέρα από το να επιτευχθεί ο εκσυγχρονισμός του κράτους, ήταν να κατανοήσουν οι πολίτες την έννοια του δικαίου και του νόμου.

Η κυβέρνηση Βενιζέλου ψήφισε επίσης 337 νέους νόμους, οι οποίοι εισήγαγαν μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν όλο το φάσμα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου: π.χ. διορισμός δημοσίων υπαλλήλων με δημόσιους διαγωνισμούς, καθιέρωση κανονισμών εργασίας σε βιοτεχνίες και βιομηχανίες, διανομή γης στη Θεσσαλία, αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, βελτίωση της διαδικασίας απονομής της δικαιοσύνης, αναθεώρηση του κανονισμού της Βουλής με σκοπό να διαθέτουν οι υπουργοί περισσότερο χρόνο για κοινοβουλευτικές συζητήσεις κ.λπ. Σε ό,τι αφορά τη διανομή γης στη Θεσσαλία, ο Απόστολος Βακαλόπουλος (Κείμενο Γ), επισημαίνει πως ο Βενιζέλος προχώρησε στην απαλλοτρίωση 300.000 στρεμμάτων, τα οποία διανεμήθηκαν σε 4.000 οικογένειες καλλιεργητών της θεσσαλικής γης. Συμπληρώνει, επίσης, πως ο Βενιζέλος μερίμνησε για την εργατική νομοθεσία, έστω κι αν εκείνη την εποχή δεν είχαν έρθει ακόμη με ένταση στην επιφάνεια τα ζητήματα των εργατών, καθώς η διορατικότητά του τον ώθησε να προβλέψει τη διασφάλιση έγκαιρης επίλυσης εκείνων των κοινωνικών προβλημάτων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν σημαντικότατους κλυδωνισμούς. Οι κανονισμοί, άλλωστε, για την εργασία στις βιομηχανίες και τις βιοτεχνίες, όπως αναφέρει ο Gunnar Hering (Κείμενο Β),  έγιναν δεκτοί με συμβιβαστική διάθεση και από το Λαϊκό Κόμμα, το οποίο δήλωνε ικανοποιημένο με την πρόβλεψη για δεκάωρη ημερήσια εργασία, εφόσον κατανοούσε πως σε διαφορετική περίπτωση θα ζημιωνόταν η ανταγωνιστική ικανότητα της ελληνικής βιοτεχνίας.