Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης "Όνειρο στο κύμα": Ερμηνείες του διηγήματος

Alexandre Cabanel

Να  μελετήσετε τις διάφορες ερμηνείες που δίνονται για το Όνειρο στο κύμα (ηθικο-θρησκευτική,  φυσική,  αισθητική,  ψυχαναλυτική κ.ά.) και να τις παρουσιάσετε σύντομα στους συμμαθητές σας.

Το διήγημα σύμφωνα με την ηθικο-θρησκευτική ερμηνεία μπορεί να ιδωθεί ως μια αλληγορία που παρουσιάζει ουσιαστικά την πτώση του ανθρώπου από την αγνότητα της ζωής του Κήπου της Εδέμ, στη γεμάτη κόπο και δυστυχία ζωή μακριά από την άμεση εύνοια του Θεού. Ο νεαρός ήρωας, στα πλαίσια της αλληγορίας αντιστοιχεί στον Αδάμ, η ευδαιμονική ζωή στο νησί αντιστοιχεί στην ανέμελη ζωή στον Κήπο της Εδέμ, η Μοσχούλα εκπροσωπεί τον πειρασμό και φυσικά η ενήλικη ζωή του ήρωα, που δυστυχισμένος βιώνει την απομάκρυνση από το όμορφο νησί του, αντιστοιχεί στην εκδίωξη των πρωτόπλαστων από τον Κήπο της Εδέμ. Ακολουθώντας αυτή την ερμηνεία διαπιστώνουμε πως κάθε πειρασμός που παρουσιάζεται στους ανθρώπους, έρχεται με κάποιο τίμημα. Ο νεαρός ήρωας θα θαυμάσει το γυμνό σώμα της Μοσχούλας, αλλά θα πληρώσει το τίμημα με το θάνατο της αγαπημένης του κατσίκας.

Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του διηγήματος στρέφει την προσοχή μας στο γεγονός ότι ο ήρωας, έχοντας βιώσει έντονα συναισθήματα για τη Μοσχούλα, έρχεται τόσο κοντά στην αγαπημένη του, αγγίζει το ερωτικό της σώμα, χωρίς όμως να εκπληρώσει τον πόθο του, γεγονός που δημιουργεί στον ήρωα μια κατάσταση εσωτερικής καταπίεσης και διάψευσης. Ο ήρωας δεν θα μπορέσει να ζήσει τον έρωτά του για τη Μοσχούλα στην πληρότητά του, εξιδανικεύοντάς την και θέτοντας έτσι ένα απροσέγγιστο μέτρο σύγκρισης για τις επόμενες γυναίκες, που εκ των πραγμάτων τον απογοητεύουν. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία διαχωρίζει την ονειρική κατάσταση, την επιθυμία του ήρωα, από την πραγματικότητα, τη συνειδητοποίηση δηλαδή ότι ο ήρωας δεν μπορεί να έχει την κοπέλα. Η απογοήτευση, μάλιστα, της πραγματικότητας ωθεί τον νεαρό σε μια υποκατάσταση, ονομάζοντας την κατσίκα του Μοσχούλα, καθώς αντιλαμβάνεται πως η κοπέλα Μοσχούλα είναι γι’ αυτόν απρόσιτη. Ενδιαφέρον έχει έτσι η συμβολική συσχέτιση της πορείας του ήρωα με την κατσίκα Μοσχούλα, όπου όπως εκείνη είναι περιορισμένη με ένα κοντό σχοινί, έτσι και ο ήρωας κινείται με σημαντικούς περιορισμούς -οι ηθικές του αναστολές δεν του επιτρέπουν να επιδιώξει την πραγμάτωση του πόθου του- και τον καθιστούν και αυτόν δέσμιο ενός κοντού σχοινιού.

Στα πλαίσια της φυσικής ερμηνείας του κειμένου διακρίνουμε την αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στη ζωή του εφήβου κοντά στη φύση του νησιού και στη ζωή του ενήλικα στα ασφυκτικά όρια ενός γραφείου, την αντίθεση δηλαδή ανάμεσα στη φύση και στον πολιτισμό. Η αντίθεση αυτή έρχεται να αναδείξει την ευτυχία και την απόλυτη αίσθηση ελευθερίας που διακρίνει τη ζωή του εφήβου, ο οποίος σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό του περιβάλλον γεύεται όλη την ομορφιά και τη βαθιά ικανοποίηση που του προσφέρει η επαφή με τη φύση και η απουσία περιττών περιορισμών και δεσμεύσεων. Στον αντίποδα, βέβαια, βρίσκουμε τη ζωή του ενήλικα στην Αθήνα, που εγκλωβισμένος σ’ ένα γραφείο, κι έχοντας στερηθεί την ελευθερία που πάντοτε δέσποζε στη ζωή του, καταπιέζεται κι αισθάνεται απόλυτα δυστυχισμένος.

Παραπλήσια είναι και η ερμηνεία που παρακολουθεί την αλλαγή του αγράμματου μα ευτυχισμένου βοσκού σ’ έναν εγγράμματο μα δυστυχισμένο δικηγόρο. Η ερμηνεία αυτή συναντάται με την προηγούμενη καθώς ειδοποιός διαφορά στις δύο καταστάσεις είναι η επαφή του νεαρού με τη φύση, η ελευθερία που αισθάνεται στα πλαίσια του φυσικού του περιβάλλοντος και η ασφυκτική διαβίωση που του επιβάλλεται στα πλαίσια του αστικού, «πολιτισμένου» περιβάλλοντος. Στα πλαίσια, πάντως, της ερμηνείας αυτής, στα πλαίσια δηλαδή του μετασχηματισμού του ήρωα, εντοπίζουμε και τις δραματικές επιπτώσεις που επέρχονται στον τρόπο που ο ήρωας αντικρίζει την πραγματικότητα. Η εντρύφησή του στα γράμματα, οι σπουδές του και η επαφή του με τις εκκλησιαστικές σχολές, του προσφέρει τη δυνατότητα να δει καθαρότερα τη φύση των ανθρώπων και να απολέσει έτσι την αγνότητα με την οποία ερμήνευε την πραγματικότητα γύρω του. Ο ήρωας δεν γίνεται απλώς ένας δικηγόρος, γίνεται ένας κυνικός άνθρωπος που έχει γνωρίσει πια την ηθική κατάπτωση που έχει επέλθει στους ανθρώπους.

«Μια ακόμη ερμηνεία είναι η αισθητική ή αισθησιακή προσέγγιση που βλέπει στο διήγημα μια αμφιταλάντευση ανάμεσα  στο υψηλό και το αισθησιακό, στην παραίσθηση και την υπερβατικότητα. Πρόκειται με τα λόγια του Ελύτη για μια διαρκή «μετατόπιση παλινδρομική ανάμεσα στην αίσθηση και στην καθαρότητα της αίσθησης, ένα είδος αντικατοπτρισμού στο ηθικό επίπεδο, που του είναι ήδη στο αισθητικό, προσφιλής». Ο ίδιος διακρίνει στο διήγημα τρία χαρακτηριστικά διαδοχικά στάδια: την «καθαρή αίσθηση» που γίνεται αρχικά μια στιγμή ευτυχίας και μετά μετασχηματίζεται σε «ιδανικό υψηλό» για να προβληθεί τελικά «στο επίπεδο το πέραν του θανάτου». Αν και μια τέτοια ερμηνεία στηρίζεται στην αισθητική μέθεξη και λιγότερο στην αναλυτική λογική, ωστόσο δεν πρέπει να παραγνωρισθεί.

Στο όνειρο στο κύμα ο Ελύτης διακρίνει τα εξής διαδοχικά στάδια: η καθαρή αίσθηση (όταν το βοσκόπουλο βλέπει τη Μοσχούλα γυμνή στο κύμα)· αυτή η καθαρή αίσθηση γίνεται μια στιγμή ευτυχίας (όταν αγγίζει με τα χέρια το ίδιο το όνειρό του)· αυτή η στιγμή ευτυχίας γίνεται ύστερα υψηλό ιδανικό. Ένα ιδανικό που παραμένει άπιαστο, αφού η Μοσχούλα αργότερα μεταβάλλεται σε μια γυναίκα συμβατική, ενώ, συμβολικά, τη στιγμή του ονείρου χάνεται το αγαπημένο του ζωάκι, η ευνοούμενή του κατσίκα που έχει το ίδιο όνομα με την κοπέλα.»

Δημήτρης Τζιόβας, Το Παλίμψηστο της Ελληνικής Αφήγησης: Από την Αφηγηματολογία στη Διαλογικότητα, Οδυσσέας, 1993

Ερωτήσεις ΚΕΕ "Όνειρο στο κύμα": α) Η θρησκευτικότητα στο έργο του Παπαδιαμάντη β) Η γυναίκα στο έργο του Παπαδιαμάντη.

Nik Helbig

Είναι γνωστές οι προσωνυμίες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ως «κοσμοκαλόγερου», «αγίου των ελληνικών γραμμάτων» κλπ. Να μελετήσετε τα κείμενα του Παπαδιαμάντη που ανθολογούνται στα σχολικά εγχειρίδια (Γυμνασίου - Λυκείου) και να γράψετε ένα δοκίμιο περίπου 400 λέξεων  µε θέμα:

α) Η θρησκευτικότητα στο έργο του Παπαδιαμάντη ή β) Η γυναίκα στο έργο του Παπαδιαμάντη.

α) Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε πάντοτε αφοσιωμένος στη χριστιανική θρησκεία και η αφοσίωσή του αυτή είναι εμφανής στα διηγήματά του, τόσο από την επίδραση που ασκεί η χριστιανική πίστη στους ήρωές του όσο και μέσα από τις παραθέσεις χωρίων από θρησκευτικά κείμενα. Ο συγγραφέας αντικρίζει τον κόσμο ως πιστός χριστιανός, με αποτέλεσμα η θρησκεία να είναι διαρκώς παρούσα στο έργο του, όπως ακριβώς είναι συνεχώς παρούσα και στην προσωπική του ζωή.

Στο διήγημα Όνειρο στο κύμα ο ήρωας, που έχει πολλές αναλογίες με τον ίδιο τον συγγραφέα, αποκτά την εκπαίδευσή του χάρη στη βοήθεια των ιερωμένων του νησιού κι επιπλέον σκέφτεται πως θα ήθελε να ακολουθήσει μοναστική ζωή. Ο νεαρός ήρωας εργάζεται στα εφηβικά του χρόνια ως βοσκός για τη Μονή του Ευαγγελισμού κι έρχεται σε επαφή με τους ιερείς του ναού, οι οποίοι και του ενσταλάζουν κάποιες βασικές αρχές για τη θέαση του κόσμου. Όταν, για παράδειγμα, ο νεαρός συνειδητοποιεί ότι βρίσκεται, άθελά του, στο σημείο όπου η Μοσχούλα κολυμπά γυμνή, φέρνει στη σκέψη του τα λόγια του πάτερ Σισώη και του πνευματικού της Μονής, παπά Γρηγόριου, ότι θα πρέπει να αποφεύγει πάντοτε τον γυναικείο πειρασμό. Το όνειρο στο κύμα, πάντως, όπως θα το βιώσει ο νεαρός, καθώς θα διασώζει την αγαπημένη του Μοσχούλα, θα τον επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε θα επιλέξει τελικά να μη γίνει μοναχός.
Οι ήρωες του Παπαδιαμάντη, βέβαια, δεν έχουν πάντοτε τόσο άμεση σχέση με την εκκλησία και τη θρησκεία, αλλά σε κάθε περίπτωση διαπιστώνουμε ότι στις δύσκολες στιγμές τους θυμούνται την πίστη τους και στρέφονται προς την εκκλησία για να βρουν παρηγοριά ή σωτηρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς αυτό είναι το διήγημα Η Φόνισσα, στο οποίο βρίσκουμε μια γυναίκα απηυδισμένη με την καταπίεση που βιώνουν διαρκώς οι γυναίκες, να προχωρά στην κατά συρροή δολοφονία μικρών κοριτσιών, για να τα γλιτώσει από την άσχημη ζωή που τα περιμένει. Η ηρωίδα του διηγήματος, η Φραγκογιαννού, μετά τον πνιγμό της εγγονής της, που αποτελεί τον πρώτο φόνο που διαπράττει, πηγαίνει στον Αϊ-Γιάννη τον κρυφό και του ζητά την ευκαιρία να πράξει μια καλή πράξη, για να γαληνέψει η ψυχή της. Τα δυο κοριτσάκια που θα βρει αφύλακτα στο δρόμο της -και τα οποία θα αποτελέσουν τα επόμενα θύματά της- θα εκληφθούν από την ηρωίδα ως σημάδι από τον άγιο πως η φονική της δράση είναι σύμφωνη με το θέλημα του Θεού. Η ηρωίδα ερμηνεύει όπως εκείνη θέλει τις πράξεις της, θεωρώντας πως ουσιαστικά προσφέρει θεάρεστο έργο, γι’ αυτό και στο τέλος του διηγήματος όταν θα καταδιώκεται από τις αρχές θα επιχειρήσει να φτάσει στον Άγιο Σώστη για να γλιτώσει και θα βρει έτσι το θάνατο μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης.

Άλλοτε, η θρησκεία διατρέχει την εξέλιξη του κειμένου ως απλή αφορμή των διαδραματιζόμενων, όπως συμβαίνει στο διήγημα Ο Αλιβάνιστος, όπου οι ήρωες συγκεντρώνονται σ’ ένα απομακρυσμένο εκκλησάκι για να παρακολουθήσουν τη λειτουργία της ανάστασης. Παρατηρούμε, επομένως, πως οι ήρωες του Παπαδιαμάντη διατηρούν πάντοτε μια σχέση με τη θρησκεία, έστω κι αν η επαφή τους αυτή με τη χριστιανική πίστη δεν επηρεάζει την εξέλιξη των γεγονότων.

β) Η γυναίκα στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη διατηρεί κεντρικό ρόλο, αλλά παρουσιάζεται με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με την ηλικία της. Οι νεαρές και ανύπαντρες γυναίκες δίνονται από τον συγγραφέα ως εξαιρετικά όμορφες και με την παρουσία τους δημιουργούν μεγάλη αναστάτωση στους νεαρούς που τις διεκδικούν, συνήθως, όμως, χωρίς αποτέλεσμα. Ενώ, οι μεγαλύτερες γυναίκες είναι πάντοτε βασανισμένες από τη ζωή, με πολλές πίκρες και προβλήματα, γεγονός που κάποτε τις ωθεί σε απρόσμενες συμπεριφορές.

Η Μοσχούλα στο Όνειρο στο κύμα αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα για το πώς αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας τον γυναικείο πειρασμό. Η ηρωίδα παρουσιάζεται με ποιητικότητα από τον αφηγητή, ο οποίος δεν μπορεί παρά να αισθανθεί ανεξέλεγκτη έλξη για την γοητευτική, αλλά απρόσιτη αυτή κοπέλα. Η προσωπικότητα της ηρωίδας δεν μας αποκαλύπτεται όμως, καθώς την παρατηρούμε μόνο μέσα από τα μάτια του ερωτευμένου αφηγητή, που αρκείται να τη θαυμάζει, χωρίς να αποκτά ποτέ μια ουσιαστική επαφή μαζί της. Έτσι, η απομυθοποίηση της κοπέλας που επιχειρείται από τον αφηγητή στο τέλος του διηγήματος, λειτουργεί κυρίως ως επικύρωση της προβληματικής ψυχοσύνθεσης του ήρωα και όχι ως πραγματική μομφή για την ηρωίδα.

Ένα χαρακτηριστικό, παράδειγμα, για το πώς αντιλαμβάνεται ο Παπαδιαμάντης τις παντρεμένες γυναίκες, βρίσκουμε στο διήγημα Πατέρα στο σπίτι, όπου η Γιαννούλα, η ηρωίδα του κειμένου, αποκτά πέντε παιδιά με τον τεμπέλη και μέθυσο Μανώλη, μόνο και μόνο για να βρεθεί εγκλωβισμένη σε μια ζωή πλήρους εξαθλίωσης. Η Γιαννούλα θα εκτεθεί στα μάτια της γειτονιάς από τις επισκέψεις του ευκατάστατου κουμπάρου του ζευγαριού, τον οποίο δέχεται μη έχοντας τρόπο να τον απομακρύνει, αλλά και γιατί χρειάζεται τα δώρα που φέρνει σε κάθε του επίσκεψη και ο ζηλιάρης Μανώλης θα βρει την κατάλληλη ευκαιρία να εγκαταλείψει την οικογένειά του και να γυρίσει σε μια παλιά ερωμένη του.

Η γνωστότερη, πάντως, ηρωίδα του Παπαδιαμάντη είναι η φόνισσα, η Φραγκογιαννού, η οποία με τις δολοφονίες των μικρών κοριτσιών αναδεικνύει ένα σημαντικό κοινωνικό ζήτημα της εποχής, τη δυσμενή θέση των γυναικών. Οι γυναίκες στα χρόνια του συγγραφέα αναγκάζονταν να εργάζονται αδιάκοπα σε ολόκληρη τη ζωή τους και να υπομένουν κάθε πιθανή ταλαιπωρία προκειμένου να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Στην παιδική τους ηλικία δουλεύουν για τους γονείς τους, όταν παντρευτούν δουλεύουν για τον άντρα τους, κι όταν τα παιδιά τους αποκτήσουν δικά τους παιδιά δουλεύουν για το μεγάλωμα των εγγονιών τους. Μια ζωή γεμάτη μόχθο, χωρίς ποτέ να αποκτούν ισότιμη θέση με τους άντρες και χωρίς ποτέ η διαρκής θυσία τους να αναγνωρίζει από κανέναν. Οι γυναίκες γεννιούνται για να δουλεύουν αδιάκοπα κι αυτό θεωρείται από την κοινωνία δεδομένο και αδιαπραγμάτευτο.  

Ερωτήσεις ΚΕΕ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης "Όνειρο στο κύμα": Το Όνειρο στο κύμα θεωρείται από κάποιους μελετητές ηθογραφικό διήγημα, πλησιάζει όμως και στην ψυχογραφία.