Κωστής Παλαμάς «Ίαμβοι και ανάπαιστοι»

Κωστής Παλαμάς «Ίαμβοι και ανάπαιστοι»
 
Τα ποιήματα ανήκουν στην ποιητική συλλογή Ίαμβοι και ανάπαιστοι (αριθμοί 28, 37), που εκδόθηκε το 1897. Χαρακτηριστικά στοιχεία τους είναι τα δύο είδη μέτρου που χρησιμοποιεί ο ποιητής, το μεγαλόπνοο ύφος και η σύνθεση της αρχαίας με τη σύγχρονη παράδοση.
 
28
Με πελέκι αστραπόμορφον
η αλύπητη Επιστήμη
χτυπάει και σπάει το Είδωλο
και το ρίχνει συντρίμμι.
 
Κι ύστερα γίνετ’ είδωλον
εκείνη μες στην πλάση
ξαναγεννώντας άθελα
ό,τι ήρθε να χαλάσει.
 
Κι έτσι αλυσίδες γύρω μας
παντού, σκοτάδια θεία.
Κάθε Αιτία, μυστήριο·
κάθε Αλήθεια, θρησκεία.
 
37
Η γη μας γη των άφθαρτων
αερικών* και ειδώλων,
πασίχαρος* και υπέρτατος
θεός μας είν’ ο Απόλλων.
 
Στα εντάφια λευκά σάβανα
γυρτός ο Εσταυρωμένος
είν’ ολόμορφος Άδωνις*
ροδοπεριχυμένος.
 
Η αρχαία ψυχή ζει μέσα μας
αθέλητα κρυμμένη·
ο Μέγας Παν* δεν πέθανεν,
όχι· ο Παν δεν πεθαίνει!
 
Κ. Παλαμάς, Άπαντα, τόμ.1, Μπίρης
 
*αερικά: ξωτικά *πασίχαρος: ολόχαρος *Άδωνις: νέος με εξαιρετική ομορφιά *Παν: μυθικός τραγόμορφος θεός
Στα ποιήματα της συλλογής αυτής ο ποιητής αξιοποιεί τόσο ίαμβους όσο και ανάπαιστους, χωρίς να ακολουθεί κάποια συγκεκριμένη σειρά ή αναλογία μεταξύ των δύο μέτρων. Οι ίαμβοι, που είναι συχνότεροι, γίνονται αντιληπτοί από την εναλλαγή μιας άτονης με μια τονισμένη συλλαβή (τονίζεται η δεύτερη συλλαβή):
 
ε κεί/ νη μες/ στην πλά/ ση (τόνος στη δεύτερη, στην τέταρτη και στην έκτη συλλαβή)
 
Οι ανάπαιστοι, που είναι λιγότερο συχνοί, γίνονται αντιληπτοί από την εναλλαγή δύο άτονων συλλαβών με μια τονισμένη (τονίζεται η τρίτη συλλαβή):
 
Με πε λέ /κι α στρα πό /μορ φον (τόνος στην τρίτη και στην έκτη συλλαβή)
 
28
«Με πελέκι αστραπόμορφον
η αλύπητη Επιστήμη
χτυπάει και σπάει το Είδωλο
και το ρίχνει συντρίμμι.»
 
Στο 28^ο ποίημα της συλλογής ο Κωστής Παλαμάς επισημαίνει τις αλλαγές που έχει επιφέρει η ανάπτυξη της επιστήμης στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Η προσωποποιημένη Επιστήμη χρησιμοποιώντας ένα πελέκι, που έχει τη μορφή αστραπής, κεραυνοβολεί, χτυπάει αλύπητα και καταστρέφει όλες τις πτυχές της «ειδωλολατρίας»∙ της παλαιότερης σκέψης, η οποία βασιζόταν σε προκαταλήψεις, σε μύθους, σε παραδόσεις του παρελθόντος και σε θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η επικράτηση της αμιγώς ορθολογικής σκέψης συντρίβει το «Είδωλο», επιβάλλοντας έναν εντελώς νέο τρόπο σκέψης και ερμηνείας της πραγματικότητας, γεγονός που δημιουργεί την προσδοκία μιας πιο ελεύθερης προσέγγισης των πραγμάτων.
 
«Κι ύστερα γίνετ’ είδωλον
εκείνη μες στην πλάση
ξαναγεννώντας άθελα
ό,τι ήρθε να χαλάσει.»
 
Η προσδοκία, ωστόσο, ανανέωσης του τρόπου σκέψης διαψεύδεται, υπό την έννοια πως η επιστήμη αποκτά απροσδόκητα η ίδια τον ρόλο του ειδώλου, διαμορφώνοντας μια νέα κατάσταση επιβολής. Παρά τη συντριβή της πρότερης κατάστασης στο πλαίσιο της οποίας οι άνθρωποι ερμήνευαν καθετί δογματικά με βάση τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους ή τις παραδοσιακές αντιλήψεις, προέκυψε μια νέα δογματικότητα βασισμένη πλέον στις επιστημονικές απόψεις. Κατ’ αυτό τον τρόπο, αν και η επιστήμη θέλησε να αποδεσμεύσει τους ανθρώπους από τον δογματισμό και να τους επιτρέψει να σκέφτονται ευρύτερα και πιο ελεύθερα, έγινε άθελά της η ίδια πηγή ενός νέου δογματικού τρόπου σκέψης.
 
«Κι έτσι αλυσίδες γύρω μας
παντού, σκοτάδια θεία.
Κάθε Αιτία, μυστήριο·
κάθε Αλήθεια, θρησκεία.»
 
Το αποτέλεσμα του νέου, επιστημονικού πλέον δογματισμού υπήρξε εξίσου δεσμευτικό και τυραννικό με την προηγούμενη κατάσταση, εφόσον πάλι η ανθρώπινη σκέψη «αλυσοδέθηκε», με τη διαφορά πως αυτή τη φορά τις αλυσίδες τις είχε θέσει ο ορθολογισμός και η επιστήμη. Η επιμονή στην ορθολογική σκέψη, προτού καν η επιστήμη αναπτυχθεί επαρκώς, ώστε να έχει σαφείς απαντήσεις για κάθε αίτιο, λειτούργησε εκ νέου δεσμευτικά, εφόσον οι άνθρωποι παρέμεναν σε κατάσταση άγνοιας για όσα η επιστήμη δεν είχε ακόμη επιλύσει. Την εποχή, άλλωστε, που ο ποιητής εξέφραζε τον προβληματισμό του, το 1897, η επιστήμη δεν είχε κάνει ακόμη τις υπερβάσεις της σύγχρονης εποχής. Ως εκ τούτου, τα τότε ευρήματα της επιστήμης, που οι άνθρωποι τα εκλάμβαναν ως απόλυτες «Αλήθειες» δεν ήταν κατ’ ανάγκη ορθά ή μη αμφισβητήσιμα. Οι άνθρωποι έσπευσαν, άρα, να «θεοποιήσουν» την επιστήμη πρόωρα, όταν εκείνη δεν ήταν ακόμη σε θέση να δώσει σαφείς απαντήσεις στις αγωνίες τους.
Μέρος του προβλήματος, άλλωστε, ήταν το γεγονός πως οι άνθρωποι δεν είναι αμιγώς ορθολογικά όντα, οπότε δεν ήταν δυνατόν να καλύψει τις πνευματικές τους ανάγκες ο αυστηρά ορθολογικός τρόπος σκέψης. Οι άνθρωποι είναι όντα συναισθηματικά, έχουν μια εγγενή δημιουργική δυνατότητα, η οποία εκφράζεται σε αρχικό επίπεδο μέσω της φαντασίας, έχουν την ανάγκη να πιστεύουν σε κάτι ανώτερο και ισχυρότερο από τους ίδιους, έχουν, συνάμα, την επιθυμία να λειτουργούν με ενσυναίσθηση, ακόμη κι όταν ο ορθολογισμός τους καθοδηγεί σε διαφορετικές επιλογές. Το να ακολουθήσουν, έτσι, τον ορθολογικό τρόπο σκέψης της επιστήμης παραμέρισε αδίκως και πρόωρα άλλες κρίσιμες πτυχές της ανθρώπινης φύσης, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν νέες προβληματικές καταστάσεις, αφού δεν έβρισκαν έκφραση όλες οι πτυχές της φύσης των ανθρώπων («Κάθε Αιτία, μυστήριο»).
 
37
«Η γη μας γη των άφθαρτων
αερικών και ειδώλων,
πασίχαρος και υπέρτατος
θεός μας είν’ ο Απόλλων.»
 
Στο 37^ο ποίημα της συλλογής ο ποιητής εκφράζει την άποψη πως η αρχαιοελληνική θρησκεία και μαζί της έθιμα και αντιλήψεις συνεχίζουν να επιβιώνουν, έχοντας αναμιχθεί με στοιχεία της χριστιανικής θρησκείας και παραδόσεων που διατηρούνται ως τις μέρες μας. Η ελληνική γη, σύμφωνα με το ποιητικό υποκείμενο, είναι η γη στην οποία παραμένουν αναλλοίωτα τα «ξωτικά» και τα «είδωλα»∙ επιβιώνουν, δηλαδή, σε αυτή λαϊκές παραδόσεις, δοξασίες και στοιχεία της αρχαιοελληνικής θρησκείας, χωρίς να επηρεάζεται η πίστη σε αυτά από τις αλλαγές που έχουν επέλθει τόσο στο επίπεδο της θρησκείας όσο και στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης. Ο θεός των Ελλήνων είναι ο γεμάτος χαρά, ο εξαίρετος Απόλλωνας. Η διαπίστωση αυτή του ποιητή, αν και παραξενεύει αρχικώς, βρίσκει την εξήγησή της, αν αναλογιστούμε τα όσα εκπροσωπούσε στην αρχαιότητα ο θεός αυτός. Ο Απόλλωνας ήταν, μεταξύ άλλων, ο θεός του φωτός, της μουσικής και της μαντικής τέχνης. Μια σαφή επιβίωση σε σχέση με την έννοια του «φωτός» έχουμε στη χριστιανική θρησκεία, εφόσον ο Χριστός, σύμφωνα με το Κατά Ιωάννη ευαγγέλιο, δήλωνε: «ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου». Ο Χριστός, βέβαια, εννοούσε το πνευματικό φως, εκείνο που επιτρέπει στους ανθρώπους να αναγνωρίζουν την αλήθεια, κι όχι το φως του ήλιου, όπως αυτό ήταν συνδεδεμένο με τη λατρεία του Απόλλωνα. Η συσχέτιση, πάντως, έστω και έμμεση είναι σαφής, εφόσον η έννοια του «φωτός» διατηρεί διαχρονικά την αξία της στην ελληνική σκέψη τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Δοθέντος πως ο ήλιος είναι κυρίαρχος στο ελληνικό τοπίο, αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή παρουσία του σε ποικίλες πτυχές της σκέψης και των πεποιθήσεων που διαμορφώνονται στον ελληνικό χώρο.   
Παραλλήλως, βέβαια, χρειάζεται να ληφθεί υπόψη πως το απολλώνιο ευδαιμονικό στοιχείο των ηλιόλουστων ημερών και της μουσικής διατηρεί σταθερή τη θέση του στον ελληνικό χώρο. Έτσι, ακόμη κι αν οι άνθρωποι δεν αναγνωρίζουν άμεσα τη σύνδεση με τον Απόλλωνα, η κυριαρχία του ήλιου στον ελληνικό χώρο τους οδηγεί σε μια παρόμοια εκτίμησή του, όπως γινόταν ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας. Οι Έλληνες απολαμβάνουν διαχρονικά την πολύμηνη ηλιοφάνεια με γιορτές και διασκέδαση, όπως τότε. Τέλος αξίζει να προσεχθεί πως ακόμη και η μαντική τέχνη του Απόλλωνα διατηρεί, με διαφορετικό τρόπο βέβαια, τη θέση της στον ελληνικό χώρο. Οι μάντεις του παρελθόντος έχουν αντικατασταθεί από ανθρώπους που «λένε» τον καφέ ή τα χαρτιά∙ η πεποίθηση πάντως πως κάποιοι μπορούν να «δουν» το μέλλον συνεχίζει να είναι υπαρκτή.  
 
«Στα εντάφια λευκά σάβανα
γυρτός ο Εσταυρωμένος
είν’ ολόμορφος Άδωνις
ροδοπεριχυμένος.»
 
Στη χριστιανική παράδοση της σταύρωσης και της ανάστασης του Χριστού, η οποία γιορτάζεται την περίοδο του Πάσχα, το ποιητικό υποκείμενο αναγνωρίζει μια ανάλογη αρχαιοελληνική παράδοση μετάβασης από τον κόσμο του θανάτου, τον Κάτω Κόσμο, στον κόσμο της ζωής. Πρόκειται για τον πολύ όμορφο Άδωνη, ο οποίος είχε αποτελέσει αντικείμενο έριδας ανάμεσα στην Περσεφόνη, που κατοικούσε στον Κάτω Κόσμο, και στην Αφροδίτη, που ζούσε επάνω στη γη. Η απόφαση του Δία υπήρξε συμβιβαστική∙ το ένα τρίτο του χρόνου -τους μήνες του χειμώνα- θα τους περνούσε με την Περσεφόνη, το δεύτερο τρίτο -την άνοιξη- μαζί με την Αφροδίτη, και το άλλο τρίτο  -το καλοκαίρι-, όπου διάλεγε εκείνος (με την Αφροδίτη, τελικά, σύμφωνα με την επιλογή του). Την περίοδο του χειμώνα, τη διαδέχεται η αναγέννηση της ζωής κατά την περίοδο της άνοιξης, καθώς ο Άδωνης επανέρχεται από τον Κάτω Κόσμο στην επιφάνεια της γης, κοντά στην Αφροδίτη. Η έννοια της μετάβασης από την κατάσταση του θανάτου στην αναγέννηση υπήρχε στην αρχαιοελληνική αντίληψη, αλλά πέρασε και στη χριστιανική θρησκεία με την ανάσταση του Χριστού.
 
«Η αρχαία ψυχή ζει μέσα μας
αθέλητα κρυμμένη·
ο Μέγας Παν δεν πέθανεν,
όχι· ο Παν δεν πεθαίνει!»
 
Οι αντιστοιχίες που αναγνωρίζει ο ποιητής ανάμεσα στην αρχαιοελληνική και τη χριστιανική θρησκεία, όπως και η επιβίωση παλαιότερων αντιλήψεων και παραδόσεων, τον οδηγεί στο συμπέρασμα πως η «αρχαία ψυχή» συνεχίζει να ζει μέσα στους νεότερους Έλληνες, έχοντας ωστόσο κρυφτεί παρά τη θέλησή της. Πτυχές του αρχαιοελληνικού τρόπου σκέψης έχουν ενταχθεί σε νεότερες παραδόσεις ή στη χριστιανική θρησκεία, κατά τέτοιο τρόπο ορισμένες φορές, ώστε είναι δύσκολο για τους νεότερους να αντιληφθούν πως μέσα σε χριστιανικές τελετές ή σε έθιμα του τόπου τους κρύβονται αρχαιοελληνικές συνήθειες και πεποιθήσεις. Το συμπέρασμα του ποιητή, πάντως, δηλώνεται εμφατικά με την αξιοποίηση τριπλής άρνησης για να τονιστεί πως ο Μέγας Παν δεν πέθανε, ούτε είναι εφικτό να πεθάνει. Ως επιστέγασμα της άποψής του ο ποιητής επικαλείται τη διατήρηση των αρχαιοελληνικών αντιλήψεων σχετικά με τη ζωοποιό δύναμη της φύσης και τις γιορτές που της αφιέρωναν. Ο Παν, η τραγόμορφη αυτή θεότητα, που ακολουθούσε τον θεό Διόνυσο στις εορταστικές εκδηλώσεις για τη ζωώδη δύναμη της φύσης διατηρεί τη θέση του ακόμη και στις μέρες μας, εφόσον το γιόρτασμα της ζωής, η αγάπη για τη φύση και η βαθιά πεποίθηση πως η αναγέννηση (ή η ανάσταση) είναι κάτι το δεδομένο, φανερώνει τη διαχρονικότητα της αντίληψης πως ο θάνατος δεν είναι κάτι το οριστικό ούτε για τη φύση, αλλά ούτε και για την ανθρώπινη ψυχή.  

Κωστής Παλαμάς «Ύμνος στον Παρθενώνα»

Κωστής Παλαμάς «Ύμνος στον Παρθενώνα»
 
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν ανήκουν στην ποιητική σύνθεση του Κωστή Παλαμά Η φλογέρα του βασιλιά (1910), που χωρίζεται σε «Δώδεκα Λόγους». Στον «Τρίτο Λόγο» ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος κατεβαίνει νικητής από τη Μακεδονία στην Αθήνα, για να προσκυνήσει την Παναγία την Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα. O ποιητής συνθέτει, με αυτή την αφορμή, ένα λυρικό ύμνο στον αρχαίο ναό της ομορφιάς και του ελεύθερου πνεύματος.
            
Εσύ ‘σαι, που κορόνα σου φορείς το Βράχο; Εσύ ‘σαι,
Βράχε, που το ναό κρατάς, κορόνα της κορόνας;
Ναέ, και ποιος να σ’ έχτισε μες στους ωραίους ωραίο,
για την αιωνιότητα με κάθε χάρη Εσένα;
Σ’ εσέ αποκάλυψη ο ρυθμός, κάθε γραμμή και Μούσα·
λόγος το μάρμαρο έγινε κι η ιδέα τέχνη, και ήρθες
στη χώρα τη θαυματουργή, που τα στοχάζεται όλα
με τη βοήθεια των Ωρών* των καλομετρημένων,
ήρθες απάνου απ’ τους λαούς κι απάνου απ’ τις θρησκείες,
κυκλώπειε, λυγερόκορμε και σα ζωγραφισμένε.
[…]
Ναέ, τα θέμελά σου εσέ δεν είναι ριζωμένα,
σα να τη ‘γγίξαν τρίσβαθα την τέλειωση* του κόσμου,
μηδέ το μέτωπό σου εσέ πάει πέρα από τα γνέφια*,
σαν πυραμίδας κολοσσός απάνου σ’ ερμοτόπι
της Αφρικής. Ανάλαφρα κρατάν εσέ στου αέρα
τη διαφανάδα τη γλαυκή των Oλυμπίων* τα χέρια.
Κι η αρχοντική κορφή σου εσέ δίχως θρασά* να πάει
για να χαθεί στ’ απέραντα που μάτι δεν τη φτάνει,
το Πνεύμα προς τ’ απέραντα ξέρει απαλό και φέρνει.
Εσένα δε σε χτίσανε τυραγνισμένων όχλοι*,
καματερά* ανθρωπόμορφα, σπρωγμένα απ’ τη βουκέντρα*
φαρμακερά κι αλύπητα, δυνάστη αιματοπότη.
Εσένα με το λογισμό κι εσέ με το τραγούδι
σε υψώσαν των ελεύθερων οι λογισμοί εκεί όπου
και ο Νόμος σαν πρωτόγινε της Πολιτείας προστάτης,
με το ρυθμό πρωτόγινε, κι ήταν κι αυτός τραγούδι.
[…]
Κι ακούστε! Πρέπει κι ο άνθρωπος, κάθε φορά που θέλει
να ξαναβρεί τα νιάτα του, να ‘ρχεται στο ποτάμι
της Oμορφιάς να λούζεται. Σ’ όλα μπροστά τα ωραία
να στέκεται αδιαφόρευτα* και γκαρδιακά* να σκύβει
προσκυνητής, ερωτευτής, τραγουδιστής, διαβάτης.
Κι αφού όλων πάει ταξίματα και μεταλάβει απ’ όλα,
πάλι και πάντα να γυρνά σ’ εσένα μ’ έναν ύμνο.
Μ’ εσένα το ξανάνιωμα του κόσμου ν’ αρχινάει,
του κόσμου το ξανάνιωμα μ’ εσέ να παίρνει τέλος.
 
Κ. Παλαμάς, Άπαντα, τόμ. 5, Μπίρης
 
*Ώρες: μυθολογικές θεότητες *τέλειωση: τελείωση *γνέφια: σύννεφα *οι Ολύμπιοι: οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου *θρασά: θρασύτητα *όχλοι: ανοργάνωτα πλήθη *καματερά: ζώα που εκτελούν εργασίες *βουκέντρα: μακρύ ξύλινο ραβδί με αιχμή, για να κεντρίζει τα βόδια στο όργωμα *αδιαφόρευτα: χωρίς να κάνει διακρίσεις *γκαρδιακά: με την καρδιά του
 
«Εσύ ‘σαι, που κορόνα σου φορείς το Βράχο; Εσύ ‘σαι,
Βράχε, που το ναό κρατάς, κορόνα της κορόνας;
Ναέ, και ποιος να σ’ έχτισε μες στους ωραίους ωραίο,
για την αιωνιότητα με κάθε χάρη Εσένα;»
 
Το απόσπασμα της ποιητικής σύνθεσης του Κωστή Παλαμά ξεκινά με τρεις συνεχείς αποστροφές σε προσωποποιημένες έννοιες. Η πρώτη προσωποποίηση αφορά την πόλη της Αθήνας, η οποία φορά ως βασιλική κορόνα τον ιερό Βράχο της Ακρόπολης. Ή δεύτερη προσωποποίηση αφορά τον ιερό Βράχο, ο οποίος πάνω του κρατά ως δική του κορόνα τον Παρθενώνα, τον έξοχο ναό της Αθηνάς. Η τρίτη προσωποποίηση και αποστροφή αφορά τον ίδιο τον ναό, στον οποίο τίθεται το ερώτημα ποιος είναι εκείνος που κατάφερε να τον χτίσει τόσο ωραίο, ώστε ανάμεσα σε άλλους ωραίους ναούς να είναι εκείνος που έλαβε το προνόμιο να αποχτήσει αιώνια διαχρονικότητα κατέχοντας κάθε πιθανή χάρη και ομορφιά.
 
«Σ’ εσέ αποκάλυψη ο ρυθμός, κάθε γραμμή και Μούσα·
λόγος το μάρμαρο έγινε κι η ιδέα τέχνη, και ήρθες
στη χώρα τη θαυματουργή, που τα στοχάζεται όλα
με τη βοήθεια των Ωρών των καλομετρημένων,
ήρθες απάνου απ’ τους λαούς κι απάνου απ’ τις θρησκείες,
κυκλώπειε, λυγερόκορμε και σα ζωγραφισμένε.»
 
Το ποιητικό υποκείμενο εξυμνεί και επαινεί την αρμονία της κατασκευής του Παρθενώνα επισημαίνοντας πως ο ρυθμός -δωρικός- του ναού μοιάζει με αποκάλυψη, με αποκορύφωμα της τέχνης, αφού κάθε γραμμή του ναού είναι και φανέρωμα μιας Μούσας, μιας, δηλαδή, από τις προστάτιδες θεότητες επιμέρους μορφών της τέχνης. Είναι, άρα, ο Παρθενώνας μια κορύφωση της έμπνευσης, καθώς κάθε πτυχή του είναι έξοχα δημιουργημένη.
Ο Παρθενώνας, μάλιστα, είναι γέννημα μιας ξεχωριστής χώρας, της αρχαίας Ελλάδας, στην οποία τίποτε δεν δημιουργούνταν τυχαία και χωρίς προσεκτική μελέτη. Πιο συγκεκριμένα, μάλιστα, το ποιητικό υποκείμενο αναφέρεται στην Αθήνα της κλασικής περιόδου (480 – 323 π.Χ.), όπου οι τέχνες, οι επιστήμες και η ανθρώπινη σκέψη εν γένει έφτασαν σε πρωτόγνωρα ύψη, καθορίζοντας το μέτρο της πνευματικής και πολιτικής ωρίμανσης για όλες τις επόμενες ιστορικές περιόδους. Σε αυτή την πόλη-κράτος, λοιπόν, «ήρθε» ο ναός του Παρθενώνα ως επιστέγασμα της συστηματικής καλλιέργειας της ανθρώπινης σκέψης, την κατάλληλη ακριβώς στιγμή, για να φανερώσει το επίπεδο στο οποίο μπορεί να φτάσει μια ανθρώπινη κοινωνία, όταν δίνει πραγματική έμφαση στην παιδεία, στην μελέτη και στην ηθική καλλιέργεια των ατόμων. Ο Παρθενώνας ήρθε και στάθηκε υψηλότερα απ’ όλους τους λαούς -του παρελθόντος, του παρόντος, αλλά και του μέλλοντος-, μιας και δεν υπήρξε σε καμία άλλη ιστορική περίοδο ούτε σε άλλη χώρα τέτοια πνευματική εξέλιξη, με τόσα αξεπέραστα πνευματικά και καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Στάθηκε, συνάμα, πάνω απ’ όλες τις θρησκείες, διότι, αν και υπήρξε γέννημα της αρχαιοελληνικής σκέψης και θρησκείας, διατήρησε αλώβητη την κορυφαία θέση του καθ’ όλη τη μετέπειτα ανθρώπινη πορεία αποδεικνύοντας τη διαχρονικότητα που του διασφάλισε η τεχνική και καλλιτεχνική του αρτιότητα.
Ο Παρθενώνας είναι ένα έργο μεγάλων διαστάσεων («κυκλώπειε»), χωρίς αυτό να του στερεί την αίσθηση της κίνησης και της λεπτότητας (« λυγερόκορμε») χάρη στον έξοχο σχεδιασμό του, που δημιουργεί την αίσθηση σε όποιον τον αντικρίζει πως είναι τέλειος σαν ζωγραφιά, κι όχι κάτι το υλικό, φτιαγμένο από μάρμαρο.  
 
«Ναέ, τα θέμελά σου εσέ δεν είναι ριζωμένα,
σα να τη ‘γγίξαν τρίσβαθα την τέλειωση του κόσμου,
μηδέ το μέτωπό σου εσέ πάει πέρα από τα γνέφια,
σαν πυραμίδας κολοσσός απάνου σ’ ερμοτόπι
της Αφρικής. Ανάλαφρα κρατάν εσέ στου αέρα
τη διαφανάδα τη γλαυκή των Oλυμπίων τα χέρια.»
 
Ο έπαινος στον Παρθενώνα, από το ποιητικό υποκείμενο, συνεχίζεται μέσω της σύγκρισης με άλλα γνωστά μνημειακά έργα, όπως είναι οι Πυραμίδες της Αιγύπτου. Στόχος, εδώ, είναι να εξυμνηθεί η τήρηση του μέτρου που διέκρινε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και, κατ’ επέκταση, τον Παρθενώνα. Τα θεμέλια του Παρθενώνα δεν είναι ριζωμένα στη γη και αφανή∙ ο ναός στέκει σχεδόν αιθέριος πάνω στον ιερό βράχο, σαν να κατόρθωσαν οι δημιουργοί του να επιτύχουν την κατασκευή ενός τέλειου ανθρώπινου έργου. Σε αντίθεση, άλλωστε, με την ανθρώπινη υπεροψία που διακρίνει τις κολοσσιαίες πυραμίδες που δεσπόζουν στις ερήμους της Αφρικής, η κορυφή του Παρθενώνα δεν επιχειρεί να ξεπεράσει τα σύννεφα και να εντυπωσιάσει με το μέγεθός του. Ο Παρθενώνας βρίσκεται σε αρμονία με τον χώρο γύρω του, τηρεί το μέτρο της ανθρώπινης σύνεσης και κατορθώνει να μην επισκιάζει το τοπίο και τον ουρανό∙ αντιθέτως, είναι έτσι κατασκευασμένος, ώστε να μοιάζει σαν να τον κρατούν τα χέρια των θεών του Ολύμπου πάνω στον διάφανο αέρα, επιτρέποντας στον γαλανό ουρανό να κυριαρχεί και να φωτίζει τον έξοχο αυτό ναό.  
 
«Κι η αρχοντική κορφή σου εσέ δίχως θρασά να πάει
για να χαθεί στ’ απέραντα που μάτι δεν τη φτάνει,
το Πνεύμα προς τ’ απέραντα ξέρει απαλό και φέρνει.»
 
Ο Παρθενώνας δεν αποτελεί μια επίδειξη θράσους από τη μεριά των ανθρώπων, όπως οι γιγάντιες πυραμίδες. Η κορυφή του δεν επιχειρεί να ανορθωθεί σε τέτοιο ύψος, ώστε να μην μπορούν καν να τη βλέπουν οι άνθρωποι, διότι κάτι τέτοιο θα ξεπερνούσε την έννοια του μέτρου και της ανθρώπινης σεμνότητας. Ούτως ή άλλως οι δημιουργοί του Παρθενώνα γνώριζαν πως η άρτια τέχνη μπορεί να εμπνεύσει το άτομο και να το ωθήσει σε μια ουσιαστική πνευματική εμπειρία, χωρίς να χρειάζεται τον εντυπωσιασμό του υπέρμετρου ύψους και μεγέθους. Με το μέτρο, την αρτιότητα και το κάλλος του ο Παρθενώνας επιτυγχάνει εξίσου να αποτελεί μια οπτική εμπειρία που παραπέμπει στο αιώνιο, στο πνευματικό και στο αξεπέραστο.
 
«Εσένα δε σε χτίσανε τυραγνισμένων όχλοι,
καματερά ανθρωπόμορφα, σπρωγμένα απ’ τη βουκέντρα
φαρμακερά κι αλύπητα, δυνάστη αιματοπότη.
Εσένα με το λογισμό κι εσέ με το τραγούδι
σε υψώσαν των ελεύθερων οι λογισμοί εκεί όπου
και ο Νόμος σαν πρωτόγινε της Πολιτείας προστάτης,
με το ρυθμό πρωτόγινε, κι ήταν κι αυτός τραγούδι.»
 
Η υπεροχή του Παρθενώνα σε σχέση με τις πυραμίδες προκύπτει κι από το γεγονός πως ο ναός της Αθηνάς υπήρξε δημιούργημα ελεύθερων πολιτών, οι οποίοι ζούσαν με βάση τον σεβασμό απέναντι στον νόμο και όχι υπό τον φόβο ενός δυνάστη «που τους έπινε το αίμα». Οι εργάτες των πυραμίδων ήταν μια βασανισμένη μάζα ανθρώπων, οι οποίοι εργάζονταν υπό καθεστώς δουλείας, σαν να ήταν ζώα με τη μορφή ανθρώπου, που εξαναγκάζονταν να εκτελούν διαταγές με επώδυνα και αλύπητα χτυπήματα.
Η οικοδόμηση του Παρθενώνα έγινε από ελεύθερους ανθρώπους, οι οποίοι εκτελούσαν την εργασία τους έχοντας επίγνωση της αξίας της, τραγουδώντας μάλιστα, μιας κι έκαναν κάτι που οι ίδιοι το ήθελαν. Επρόκειτο, άλλωστε, για τους πολίτες ενός κράτους που έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην πνευματική καλλιέργεια των πολιτών του, κάτι που έγινε εμφανές από το γεγονός ότι δέχτηκαν ως «κυρίαρχο» στη ζωή τους τον Νόμο με απόλυτα φυσικό τρόπο. Ο Νόμος συνυφάνθηκε τόσο αρμονικά με τη ζωή τους, σαν να ήταν μέρος της «μελωδίας» που διέτρεχε την καθημερινότητά τους. Η συσχέτιση του νόμου με το τραγούδι παραπέμπει έμμεσα στο γεγονός πως ο Σόλων ήταν γνωστός ποιητής προτού αναλάβει το καθήκον να συντάξει νόμους για την αθηναϊκή πολιτεία.
Η αποδοχή, πάντως, του νόμου ως ρυθμιστή του κοινωνικού και πολιτικού βίου φανέρωσε ξεκάθαρα την πολιτική ωριμότητα των Αθηναίων, οι οποίοι δεν χρειάζονταν κάποιον τύραννο για να τους διοικεί, με απειλές και τιμωρίες∙ ήταν έτοιμοι να οδηγηθούν στην αυτορρύθμιση του κοινωνικού βίου και, ακολούθως, να διαμορφώσουν τις αρχές της Δημοκρατίας.
 
«Κι ακούστε! Πρέπει κι ο άνθρωπος, κάθε φορά που θέλει
να ξαναβρεί τα νιάτα του, να ‘ρχεται στο ποτάμι
της Ομορφιάς να λούζεται. Σ’ όλα μπροστά τα ωραία
να στέκεται αδιαφόρευτα και γκαρδιακά να σκύβει
προσκυνητής, ερωτευτής, τραγουδιστής, διαβάτης.»
 
Το ποιητικό υποκείμενο έχει σαφώς επίγνωση πως ο Παρθενώνας δεν είναι το μόνο ωραίο μνημείο στον κόσμο ούτε η μόνη πηγή κάλλους και ομορφιάς. Θεωρεί, συνάμα, πως οι άνθρωποι οφείλουν να έρχονται σε επαφή με τα εξαίρετα έργα τέχνης, διότι η επαφή με την ομορφιά τους εξαγνίζει και ανανεώνει την ψυχή τους. Καλεί, έτσι, τους ανθρώπους να αναζητούν την επαφή αυτή και την εμπειρία της ανανέωσης, την οποία παρουσιάζει μεταφορικά με την εικόνα του «λουσίματος στο ποτάμι της Ομορφιάς». Τους παροτρύνει, μάλιστα, να στέκουν με θαυμασμό απέναντι σε κάθε ωραίο έργο τέχνης, χωρίς να κάνουν διακρίσεις, διότι η τέχνη είναι κάτι που οφείλουμε να προσεγγίζουμε με την καρδιά μας. Ο άνθρωπος οφείλει να αφήνεται στην ομορφιά της τέχνης, να την ερωτεύεται, να την εξυμνεί και να την προσκυνά, όπως κάνει κάθε περιηγητής σε κάθε νέο τόπο που επισκέπτεται.
 
«Κι αφού όλων πάει ταξίματα και μεταλάβει απ’ όλα,
πάλι και πάντα να γυρνά σ’ εσένα μ’ έναν ύμνο.
Μ’ εσένα το ξανάνιωμα του κόσμου ν’ αρχινάει,
του κόσμου το ξανάνιωμα μ’ εσέ να παίρνει τέλος.»
 
Οι άνθρωποι, σύμφωνα με το ποιητικό υποκείμενο, οφείλουν να πηγαίνουν προσκυνητές σε όλα τα αξιόλογα μνημεία και έργα τέχνης, για να εξαγνιστούν στο κάλλος τους, αλλά στη συνέχεια οφείλουν να επιστρέφουν πάντοτε στον ναό του Παρθενώνα∙ στο κάλλιστο μνημείο. Η ψυχική και πνευματική ανανέωση των ανθρώπων οφείλει να ξεκινά και να ολοκληρώνεται μέσα από την επαφή τους με τον Παρθενώνα, διότι σ’ αυτό το έργο τέχνης συνενώνεται η κορύφωση της καλλιτεχνικής ομορφιάς με τις αρχές εκείνες που έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τον κόσμο καλύτερο∙ την τήρηση του μέτρου και την πνευματική ελευθερία που προσφέρει η δημοκρατική διαβίωση.

Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία: Πανελλαδικές Εξετάσεις 2024

Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία: Πανελλαδικές Εξετάσεις 2024
 
ΚΕΙΜΕΝΟ 1
Η αξία του «ταξιδεύειν»
 
   Πολλές φορές αναρωτιόμαστε ποιο είναι το πολυτιμότερο συστατικό της ευτυχίας, η πεμπτουσία* της ζωής που αξίζει να παλέψουμε για να κατακτήσουμε, έτσι ώστε να φτάσουμε έστω κι ένα βήμα πιο κοντά στην πολυπόθητη ευδαιμονία. Αν και η ευτυχία είναι κάτι εντελώς υποκειμενικό για τον κάθε άνθρωπο, οι περισσότεροι τουλάχιστον από εμάς θα συμφωνούσαμε πως ευτυχία είναι αδιαμφισβήτητα μια ευρεία συλλογή στιγμώνꞏ στιγμών ιδιαίτερων και ξεχωριστών για τον καθένα από εμάς.
   Πολύτιμες και ανεξίτηλες στη μνήμη στιγμές μπορούν να μας χαρίσουν πολλά και διαφορετικά πράγματα στη ζωή. Ένα από αυτά είναι και τα ταξίδια. Η αξία των ταξιδιών είναι από κάθε άποψη ανεκτίμητη. Κι αυτό, γιατί τα ταξίδια έχουν το μοναδικό χάρισμα να συνδυάζουν όλα αυτά τα συστατικά στοιχεία που χρειάζεται πραγματικά ο άνθρωπος προκειμένου να εξελιχθεί πνευματικά και ψυχικά, να ολοκληρωθεί και τελικά να ευτυχήσει. Πνευματικές κατακτήσεις για όσους «ορέγονται φύσει του ειδέναι»**, απεριόριστη ψυχαγωγία, αλλά και ψυχική και σωματική υγεία είναι τα οφέλη που μπορεί κανείς να αποκομίσει από ένα απλό ταξίδι.
   Καλώς ή κακώς, ζούμε σε μια εποχή που η καθημερινότητα απαιτεί από εμάς μεγάλα ποσά ενέργειας και ψυχικών αποθεμάτων, προκειμένου να αντεπεξέλθουμε επιτυχώς στους ταχείς και άκρως πιεστικούς και απαιτητικούς ρυθμούς ζωής. Μέσα, λοιπόν, σ’ αυτόν τον κυκεώνα των αλλεπάλληλων υποχρεώσεων και δυσκολιών, συχνά παρασυρόμαστε από τη ρουτίνα της καθημερινότητας και λησμονούμε να προσφέρουμε στον εαυτό μας ένα πολύτιμο δώρο: στιγμές προσωπικής ηρεμίας και ικανοποίησης.
   Τα ταξίδια είναι μια ευκαιρία για φυγή από την, πολλές φορές, πληκτική και αγχογόνο πραγματικότητα, αλλά και ένας τρόπος για μια καλύτερη γνωριμία με τον ίδιο σου τον εαυτό και τα «θέλω» του. Η αλλαγή παραστάσεων σε συνδυασμό με τη συσσώρευση καινούριων εμπειριών και αναμνήσεων στην παρακαταθήκη του καθενός, καθιστά τα ταξίδια τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο ψυχικής εκτόνωσης και αναζωογόνησης του κάθε ανθρώπου.
   Ακόμη, ο συγχρωτισμός ανθρώπων ενδεχομένως διαφορετικής εθνικής προέλευσης και κουλτούρας, σε συνδυασμό με την πνευματική μέθεξη*** με τον πολιτισμό του τόπου που επισκέπτεται κανείς, συμβάλλουν στην ευρύτερη μόρφωση του ανθρώπου, τη διεύρυνση των πνευματικών του οριζόντων, καθώς και τη γνώση και υιοθέτηση νέων τρόπων ζωής και σκέψης.
   Επιπλέον, μέσα από τη διάδοση και ανταλλαγή ιδεών που παρέχουν τα ταξίδια, μπορεί να επιτευχθεί μια γόνιμη και υγιής επικοινωνία και γνωριμία διαφορετικών λαών. Το τελευταίο μπορεί να αποτελέσει σπουδαίο επίτευγμα στην προσπάθεια της ανθρωπότητας για την άρση των εθνικιστικών προκαταλήψεων, τον περιορισμό του ρατσισμού και την επικράτηση της διακρατικής ειρήνης και συνεργασίας.
   Συμπερασματικά, διαφαίνεται πως τα ταξίδια δεν είναι κάτι απλό… Στην πραγματικότητα, αυτές οι μικρές αποδράσεις από την καθημερινότητα κρύβουν πολλά περισσότερα. Είναι μία από τις λίγες μορφές πραγματικής ψυχαγωγίας, που συνδυάζει με τον ωραιότερο δυνατό τρόπο τη γνώση με τη διασκέδαση και που αποτελεί μια αστείρευτη πηγή πολύτιμων και αξέχαστων αναμνήσεων και εμπειριών.

* πεμπτουσία: ουσιωδέστερο περιεχόμενο
** «ορέγονται φύσει του ειδέναι»: φράση του Αριστοτέλη που δηλώνει την επιθυμία του ανθρώπου να μαθαίνει
*** μέθεξη: συμμετοχή, επικοινωνία, επαφή
 
[Κείμενο της Ηλέκτρας Χατζηδημητρίου, από το διαδίκτυο 12-08-2016, ελαφρώς διασκευασμένο για τις ανάγκες της εξέτασης].

ΚΕΙΜΕΝΟ 2
ΑΝΩ ΑΙΓΥΠΤΟΣ
 
Τρένο. Μπαίνουμε στην Άνω Αίγυπτο. Απέναντι τα βουνά λάμπουν γυμνά, τριανταφυλλένια, έρημα. Κοντά μας, δίπλα στο νερό, η πράσινη γραμμή της κατοικούμενης γης. […]
Φτάσαμε στις Θήβες, στη Μεγάλη Διόσπολη, στην Εκατοντάπυλο του Ομήρου, στην τεράστια πρωτεύουσα των Φαραώ. Σήμερα είναι ένα μικρό χωριό που ζει από τους χιλιάδες περιηγητές που έρχουνται με τα βαπόρια και με τα τρένα. […]
Πηγαίνω πρωί πρωί στους ναούς του Λούξορ και του Καρνάκ. […] Τα ανάγλυφα, γιγάντια, παριστάνουν το Φαραώ να τανύζει* το τόξο, τους αιχμαλώτους δεμένους από το λαιμό να σηκώνουν τα χέρια, τους θεούς να επιφοιτούν απάνου στις βασίλισσες και να δημιουργούν μαζί τους το διάδοχο. Αποπάνου τα ιερογλυφικά υμνούν τη μυστική αυτή ένωση. […]
Συλλογίζουμαι στις τελευταίες πια μεγάλες δυναστείες, όταν επετράπη στους ξένους να επισκέπτουνται ανενόχλητοι την Αίγυπτο. Τι καταπληχτικό θέαμα θ’ απλώθηκε μπροστά στα αφελή, νηφάλια μάτια των Ελλήνων! Αυτοί που ανατράφηκαν σε μικρές πολιτείες και που δούλευαν χαρούμενοι και περιόριζαν σε έναν ελάχιστο υλικό χώρο όλο το πνέμα‒αντίκρισαν ξαφνικά τους τερατόμορφους θεούς και τις γιγάντιες κολόνες και τις ανθρώπινες μάζες που δούλευαν σκλάβες χωρίς ανταρσία και μάχουνταν, σωριάζοντας όγκο πάνου σε όγκο, να συλλάβουν το πνέμα. […]
Όλη αυτή η δυτική όχθη ήταν αφιερωμένη στο θάνατο. Έσκαβαν τους βράχους βαθιά και παράχωναν τη μούμια‒όπως παραχώνουμε το σπόρο το σιτάρι. Για να φυτρώσει και ν’ αναστηθεί. Και τώρα, σκάβοντας, τις ανακαλύπτουμε τυλιμένες στις φασκιές τους, με σταυρό τα χέρια επί χιλιάδες χρόνια, να περιμένουν. Βασιλιάδες και δούλοι, άγιοι και φονιάδες, ιερείς και χορεύτριες, περιμένουν την ψυχή τους.

* τανύζω: τεντώνω

[Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας, εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα, σσ. 54-56]. Έχει διατηρηθεί η γλωσσική ιδιοτυπία του κειμένου.

ΚΕΙΜΕΝΟ 3
 
Το ταξίδι
 
Μου σφίγγει ο καημός σα θηλιά το λαιμό 

και μες στην καρδιά με δαγκώνει σα φίδι. 

Παράξενο θέλω ν’ αρχίσω ταξίδι,
     χωρίς, μα χωρίς τελειωμό.
 
Το δρόμο μου αργά να τραβώ, να τραβώ, 

αλλά πουθενά και ποτέ να μη στέκω, 

ψυχή να μη βρίσκω, ή πάντα να μπλέκω
     με κόσμο τυφλό και βουβό.
 
Να νιώθω τριγύρω πλατιά ερημιά, 

κλεισμένα τα σπίτια, τα τζάκια σβησμένα, 

ψηλά να μη φέγγει αστέρι κανένα,
     και κάτου γυναίκα καμιά.
 
Ε! ίσως σε τέτοιο ταξίδι αν βρεθώ, 

ατέλειωτο, έρμο, σ’ άγνωστη χώρα,
δε θα ’χω περίσσια λαχτάρα σαν τώρα, 

     αγάπη, από σε να χαθώ!

[Κωστής Παλαμάς, από τη συλλογή: Τα 100 καλύτερα ελληνικά ποιήματα, εκδ. Γλάρος, σ. 69].
 
Θέμα Α
Α1. Να αποδώσετε συνοπτικά σε μία παράγραφο 60-70 λέξεων τα οφέλη του «ταξιδεύειν» σε ατομικό επίπεδο, όπως παρουσιάζονται στο απόσπασμα του Κειμένου 1: «Πολύτιμες και ανεξίτηλες…νέων τρόπων ζωής και σκέψης».
Μονάδες 20
 
Για τη σύνταξη της περίληψης υπογραμμίζουμε και αριθμούμε τις προτάσεις εκείνες που απαντούν στο ερώτημα που έχει τεθεί («τα οφέλη του ταξιδεύειν σε ατομικό επίπεδο):
 
1. Πολύτιμες και ανεξίτηλες στη μνήμη στιγμές
2. Πνευματική και ψυχική εξέλιξη, ολοκλήρωση και ευτυχία
3. Ψυχική και σωματική υγεία
4. Προσωπική ηρεμία και ικανοποίηση
5. Φυγή από την πλήξη και το άγχος
6. Αυτογνωσία
7. Ψυχική εκτόνωση και αναζωογόνηση
8. Επαφή με άλλους πολιτισμούς
9. Ευρύτερη μόρφωση, διεύρυνση πνευματικών οριζόντων
10. Γνώση και υιοθέτηση νέων τρόπων ζωής
 
Ακολούθως ομαδοποιούμε τα οφέλη εκείνα που εμπίπτουν σε κοινή κατηγορία και φροντίζουμε να αναδιατυπώσουμε τις ιδέες του κειμένου, ώστε να μην αποτελέσει το δικό μας κείμενο αντιγραφή του κειμένου αναφοράς. Ενδεικτική ομαδοποίηση των οφελών είναι η δοσμένη από την Κεντρική Επιτροπή Εξετάσεων:
 
- ανεκτίμητες εμπειρίες και αναμνήσεις
- γνώσεις, μόρφωση (γνωστικά-πνευματικά οφέλη)
- γαλήνη-ευχαρίστηση (ψυχικά-συναισθηματικά οφέλη)
- αντιμετώπιση πλήξης και άγχους της καθημερινότητας
- διεύρυνση σκέψης και αλλαγή τρόπου ζωής και νοοτροπίας
 
Στη σύνταξη της συνοπτικής απόδοσης δεν απαιτείται να ακολουθήσουμε τη ροή του κειμένου αναφοράς. Ζητούμενο είναι να πυκνώσουμε επαρκώς τον λόγο μας, ώστε να εντάξουμε εντός του ορίου των 60-70 λέξεων όσο περισσότερα από τα σχετικά οφέλη έχουμε τη δυνατότητα.
 
Ενδεικτική περίληψη
Τα ταξίδια ωφελούν ποικιλοτρόπως το άτομο, καθώς μέσω αυτών κατορθώνει να ξεφύγει από το άγχος της καθημερινότητας και να επιτύχει την ψυχική του αναζωογόνηση. Αποκομίζει ανεκτίμητες εμπειρίες, οδηγείται στην αυτογνωσία, αλλά και στην επαφή με άλλους τόπους και πολιτισμούς που ενισχύουν τις γνώσεις του και το ωθούν στην πνευματική του εξέλιξη. Τα ταξίδια, συνάμα, διευρύνουν τη σκέψη του, το εξοικειώνουν με νέες νοοτροπίες και του προσφέρουν ευτυχία μέσω της γαλήνης.
[Λέξεις: 70]
 
Θέμα Β
Β1. Να γράψετε στο τετράδιό σας δίπλα στον αριθμό της Στήλης Α το γράμμα από τη Στήλη Β που αντιστοιχεί στην ορθή απάντηση, με βάση το περιεχόμενο του Κειμένου 1 (χωρίς αναφορά σε χωρία του κειμένου):
            Στήλη Α                                                              Στήλη Β
 

1.         Στην	πρώτη	παράγραφο	α. η ευτυχία καθορίζεται με αντικειμενικά
υποστηρίζεται ότι			κριτήρια.
			β.         η            ευτυχία	είναι	κάτι	το
			υποκειμενικό.
			γ. η ευτυχία είναι εύκολο να επιτευχθεί.

2.         Στη      δεύτερη            παράγραφο υποστηρίζεται η άποψη ότι τα ταξίδια	α. δεν συνδέονται με την ευτυχία.
	β. αφήνουν σημαντικό αποτύπωμα στη μνήμη.
	γ. δεν βοηθούν στην ολοκλήρωση του ανθρώπου.

 

3.         Στην	τρίτη	παράγραφο	α.         ο          απαιτητικός            χαρακτήρας	των
αναδεικνύεται			σύγχρονων συνθηκών ζωής.
			β. η εύκολη διαβίωση των ανθρώπων.
			γ. η απουσία δυσκολιών και εμποδίων
			της σύγχρονης ζωής.

 

4.         Στην    πέμπτη παράγραφο	α. είναι ευκαιρία αλληλεπίδρασης των
υποστηρίζεται ότι τα ταξίδια	ανθρώπων.
	β. δεν σχετίζονται με τον πολιτισμό του
	τόπου.
	γ.         αμβλύνουν	τους	πνευματικούς
	ορίζοντες.

 

5.         Στην    έβδομη παράγραφο	α. είναι κάτι απλό.
συμπεραίνεται ότι τα ταξίδια	β. δεν συνδέονται με		την
	καθημερινότητα.
	γ. συνδυάζουν τη γνώση με τη
	διασκέδαση.

Μονάδες 15

1=β, 2=β, 3=α, 4=α, 5=γ
 
Β2. α. Ποια είναι η πρόθεση της συντάκτριας στη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1 «Πολύτιμες…ένα απλό ταξίδι» (μονάδες 2) και πώς ο τρόπος με τον οποίο την αναπτύσσει, εξυπηρετεί την πρόθεσή της αυτή; (μονάδες 3)
 
Η συντάκτρια επιδιώκει να αποδείξει και να πείσει σχετικά με την ιδιαίτερη σημασία των ταξιδιών για τον άνθρωπο. Προκειμένου να επιτύχει την επιδίωξή της αυτή αναπτύσσει την παράγραφό της με τη μέθοδο της αιτιολόγησης («Κι αυτό, γιατί τα ταξίδια έχουν το μοναδικό χάρισμα να συνδυάζουν…»). Ως τεκμηρίωση, άρα, της διαπίστωσής της πως «Η αξία των ταξιδιών είναι ανεκτίμητη», η γράφουσα καταφεύγει στην αιτιολόγηση, με την παρουσίαση των ωφελειών εκείνων («να εξελιχθεί πνευματικά και ψυχικά, να ολοκληρωθεί, να ευτυχήσει, ψυχική και σωματική υγεία κ.ά.) που καθιστούν τον ισχυρισμό της πειστικό.
 
β. έτσι ώστε (1^η παράγραφος), Αν και (1^η παράγραφος), ή (3^η παράγραφος), καθώς και (5^η παράγραφος), Συμπερασματικά (7η παράγραφος). Να εξηγήσετε τι δηλώνουν οι παραπάνω διαρθρωτικές λέξεις (μονάδες 5).
Μονάδες 10
 
έτσι ώστε = αποτέλεσμα
αν και = εναντίωση / αντίθεση
ή = διάζευξη
καθώς και = προσθήκη
συμπερασματικά = συμπέρασμα / αποτέλεσμα
 
Β3. Βασικό γνώρισμα του Κειμένου 2 είναι ο βιωματικός του χαρακτήρας. Να αναφέρετε δύο (2) χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν αυτό τον χαρακτηρισμό (μονάδες 4) και να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας (μονάδες 4) παραθέτοντας και τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 2). Μονάδες 10
 

Ο βιωματικός χαρακτήρας στο κείμενο του Νίκου Καζαντζάκη γίνεται εμφανής πρωτίστως μέσω της χρήσης του α΄ ενικού προσώπου («Πηγαίνω πρωί πρωί στους ναούς του Λούξορ και του Καρνάκ»), με το οποίο ο συγγραφέας δηλώνει σαφώς πως τα όσα καταγράφει συνιστούν προσωπικά του βιώματα και εμπειρίες. Παραλλήλως, βέβαια, ο συγγραφέας αξιοποιεί και το α΄ πληθυντικό πρόσωπο («Φτάσαμε στις Θήβες, στη Μεγάλη Διόσπολη…», μέσω του οποίου το όλο βίωμα καθίσταται συλλογικό, εφόσον ο συγγραφέας έχει συνταξιδιώτες πλάι και μαζί με τους οποίους αντικρίζει τα αξιοθέατα της Άνω Αιγύπτου.
[Επιπροσθέτως, το κείμενο του Καζαντζάκη εμπεριέχει ποικίλες εικόνες και στοιχεία περιγραφής («Απέναντι τα βουνά λάμπουν γυμνά, τριανταφυλλένια, έρημα.», «Τα ανάγλυφα γιγάντια, παριστάνουν το Φαραώ να τανύζει το τόξο…», μέσω των οποίων γίνεται αισθητή η προσωπική πρόσληψη του χώρου και ενισχύεται η υποκειμενική διάσταση του κειμένου. Εμφανής, άλλωστε, είναι η καταγραφή των προσωπικών σκέψεων του συγγραφέα, οι οποίες αποδίδονται με την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου («Συλλογίζουμαι στις τελευταίες πια μεγάλες δυναστείες»), μέσω των οποίων γίνεται εμφανέστερη η εντύπωση και ο προβληματισμός που προκαλούνται στον γράφονται από τις εικόνες που αντικρίζει γύρω του.]

Θέμα Γ
Γ1. Πώς λειτουργεί το ταξίδι, κατά τη γνώμη σας, για το ποιητικό υποκείμενο στο Κείμενο 3; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας αξιοποιώντας τρεις (3) διαφορετικούς κειμενικούς δείκτες. Πώς θα αντιδρούσατε εσείς, αν βρισκόσαστε σε ανάλογη συναισθηματική κατάσταση; (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Η σύνταξη ενός ορθού ερμηνευτικού σχολίου προϋποθέτει την ουσιαστική κατανόηση του συναισθηματικού κλίματος, όπως την παρουσιάζει ο ποιητής, την αξιοποίηση -όχι την απλή καταγραφή- των κατάλληλων κειμενικών δεικτών με τρόπο που να γίνεται εμφανές ότι έχουμε κατανοήσει πώς μέσω αυτών προβάλλεται η συναισθηματική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου. Σημαντικό είναι, επίσης, να ληφθεί υπόψη πως η προσωπική ανταπόκριση λαμβάνει ως βάση της και αφορμή το προσωπικό βίωμα και την αντίδραση του ποιητικού υποκειμένου.
Προσέχουμε πως παρά το πλήθος των κειμενικών δεικτών επιλέγουμε εκείνους μόνο που μπορούμε με επάρκεια να αιτιολογήσουμε πώς συνδέονται με την ανάδειξη της συναισθηματικής κατάστασης του ποιητικού υποκειμένου.
 
Ενδεικτικοί κειμενικοί δείκτες:
- Παρομοιώσεις: σα θηλιά, σα φίδι
- Μεταφορές: στην καρδιά με δαγκώνει, κόσμο τυφλό και βουβό
- Επανάληψη: να τραβώ, να τραβώ
- Α΄ ενικό πρόσωπο: θέλω ν’ αρχίσω
- Β΄ ενικό πρόσωπο: από σε (απεύθυνση)
- Εικόνες: πλατιά ερημιά, κλεισμένα τα σπίτια…
- Ασύνδετο σχήμα: πλατιά ερημιά, κλεισμένα τα σπίτια, τα τζάκια σβησμένα, ψηλά να μη φέγγει αστέρι κανένα,
- Χρήση συμβόλων: η έννοια του ταξιδιού, η έννοια της Αγάπης
- Σημεία στίξης: από σε να χαθώ!
- Επιφώνημα: Ε!
 
Ενδεικτικό ερμηνευτικό σχόλιο
Το ποιητικό υποκείμενο αντικρίζει την προοπτική ενός ταξιδιού ως μέσου διαφυγής από μια οδυνηρή συναισθηματική κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας ασφυκτιά. Όπως δραστικά το παρουσιάζει με τη χρήση δύο παρομοιώσεων ο προσωποποιημένος «καημός» του σφίγγει «σα θηλιά το λαιμό» και τον δαγκώνει «σα φίδι». Είναι, άρα, τέτοιας έντασης η θλίψη του, ώστε επιθυμεί να επιδοθεί σε ένα ιδιότυπο ταξίδι, το οποίο θα είναι ατέρμονο, όπως αυτό διαφαίνεται από το σχήμα επανάληψης («χωρίς, μα χωρίς τελειωμό»). Το ποιητικό υποκείμενο, μάλιστα, θέλει όχι μόνο να ξεκινήσει ένα δίχως τέλος ταξίδι, αλλά και να αποφεύγει κάθε επαφή ή συναναστροφή με τους ανθρώπους («ψυχή να μη βρίσκω»), όπως το αποδίδει με τη χρήση μεταφορικού λόγου. Η ανάγκη του για απομόνωση και πλήρη αποχή από κάθε αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους («πλατιά ερημιά, κλεισμένα τα σπίτια») καθιστά εμφανή την αίσθηση απογοήτευσης, πόνου και πιθανώς προδοσίας που έχει βιώσει, με αποτέλεσμα να μη θέλει περαιτέρω συσχέτιση με τους ανθρώπους γύρω του. Το ταξίδι αυτό, πάντως, αποτελεί περισσότερο μια έκφραση επιθυμίας για φυγή («σε τέτοιο ταξίδι αν βρεθώ»), παρά μια βέβαιη προοπτική.  
Προσωπικά, αν βρισκόμουν σε μια ανάλογη συναισθηματική κατάσταση, θα αναζητούσα αντιστοίχως την απομόνωση και την αποστασιοποίηση από τους άλλους, όχι όμως κατ’ ανάγκη μέσο ενός πραγματικού ταξιδιού. Θα επιχειρούσα πιθανώς να αναμετρηθώ με τις σκέψεις και τα συναισθήματά μου σε μια διαδικασία ενδοσκόπησης με τη συνδρομή κάποιου βιβλίου ή με μοναχικούς περιπάτους.
 
Θέμα Δ
Δ1. Στο Κείμενο 1 διατυπώνεται η θέση ότι τα ταξίδια αποτελούν «τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο ψυχικής εκτόνωσης και αναζωογόνησης του κάθε ανθρώπου».
α) Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με την παραπάνω θέση της συντάκτριας και γιατί;
β) Εσείς, ποιους τρόπους επιλέγετε, για να αναζητήσετε την προσωπική σας ηρεμία και ισορροπία και για ποιους λόγους κάνετε αυτές τις επιλογές;
Αξιοποιώντας δημιουργικά τα Κείμενα 1 και 2 να παρουσιάσετε τις απόψεις σας σε άρθρο 350-400 λέξεων, που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας.
Μονάδες 30
 
- Σύμφωνα με τις οδηγίες της Κεντρικής Επιτροπής Εξετάσεων επαρκούν 2-3 αιτιολογημένες θέσεις για κάθε ζητούμενο. Ως εκ τούτου εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η ουσιαστική και επαρκής τεκμηρίωση των επιλεχθεισών θέσεων. Δεν ζητείται, άρα, πλήθος ιδεών, εφόσον κάτι τέτοιο δεν μπορεί να υποστηριχθεί λόγω της μικρής έκτασης του κειμένου, αλλά ορισμένες μόνο ιδέες, οι οποίες θα αιτιολογηθούν ορθώς.
- Προσοχή χρειάζεται, επίσης, στο να ληφθούν υπόψη τα χαρακτηριστικά του κειμενικού είδους (άρθρο) και η περίσταση επικοινωνίας, εφόσον το άρθρο αυτό θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου.
- Σε περίπτωση διαφωνίας με τη θέση της συντάκτριας (1^ο ζητούμενο), η διαφωνία αυτή οφείλει να επικεντρώνεται στην «ψυχική εκτόνωση και αναζωογόνηση του ανθρώπου». Παραλλήλως, οι απόψεις που θα διατυπωθούν στο 1^ο αυτό ζητούμενο ως αντεπιχειρήματα δεν θα πρέπει να επαναληφθούν στο 2^ο ζητούμενο ως προσωπικές πλέον επιλογές.
- Στο 2^ο ζητούμενο η χρήση α΄ προσώπου αποτελεί αναγκαιότητα, εφόσον οι υποψήφιοι καλούνται να καταγράψουν τις προσωπικές τους επιλογές.
 
α) Σε περίπτωση διαφωνίας:
 
     Αν και αντιλαμβάνομαι πόσο δημοφιλή και ευχάριστα είναι τα ταξίδια, δεν συμφωνώ με την άποψη πως αποτελούν τον πλέον ενδεδειγμένο τρόπο ψυχικής εκτόνωσης, εφόσον επί της ουσίας συνιστούν μια σύντομη μόνο διαφυγή από τα όσα πιέζουν το άτομο και του προκαλούν άγχος. Ένα ταξίδι δεν είναι σε θέση να επιλύσει τα προβλήματα ή τις συγκρουσιακές καταστάσεις που ενδεχομένως βιώνει το άτομο, ως εκ τούτου ό,τι κυρίως προσφέρει είναι μια ανεπιτυχή απόπειρα περισπασμού, εφόσον οι παράγοντες πίεσης παραμένουν ως έχουν. Θεωρώ, επομένως, πως θα ήταν προτιμότερη μια προσπάθεια ουσιαστικής διαχείρισης των όσων επηρεάζουν το άτομο είτε με τη συνδρομή κάποιου ειδικού είτε μέσω μιας απαιτητικής διαδικασίας ενδοσκόπησης, προκειμένου να αναζητηθούν τα πραγματικά αίτια άγχους, ανησυχίας ή ψυχικής καταπίεσης του ατόμου.
     Παραλλήλως, θεωρώ πως τα ταξίδια δεν αποτελούν μήτε τον καλύτερο δυνατό τρόπο διασφάλισης της αναζωογόνησης του ατόμου, διότι είναι από τη φύση τους σύντομα και, άρα, έχουν προσωρινά μόνο αποτελέσματα. Κατά τη γνώμη μου, αν κάποιος από εμάς επιθυμεί να βιώσει μια πραγματική και διαρκή αναζωογόνηση οφείλει να προχωρήσει σε ουσιαστικές και μόνιμες αλλαγές στον τρόπο ζωής του. Η αναζήτηση μιας νέας δραστηριότητας που μπορεί να ενταχθεί στον ελεύθερο χρόνο του ατόμου και να το φέρνει σε επαφή και αλληλεπίδραση με καινούργια πρόσωπα, θα αποτελούσε έναν πιο αποτελεσματικό τρόπο να επιτευχθεί η ζητούμενη αναζωογόνηση. Η ένταξη, για παράδειγμα, σε έναν οργανισμό εθελοντών ή σε μια αθλητική ομάδα θα διαφοροποιούσε πλήρως τον τρόπο θέασης της πραγματικότητας και θα ανανέωνε διαρκέστερα το άτομο.     
     Τα ταξίδια έχουν μεν τη δυνατότητα να διευρύνουν την αντίληψη του ατόμου, ιδίως όταν πρόκειται για επισκέψεις σε άλλες χώρες, αλλά δεν μπορούν να θεωρηθούν αποτελεσματικό μέσο ψυχικής εκτόνωσης, όταν τα ίδια ως διαδικασία συνιστούν για ορισμένα άτομα παράγοντα πρόσθετου άγχους και πίεσης. Οι έννοιες τόσο της εκτόνωσης όσο και της αναζωογόνησης ενέχουν αμιγώς υποκειμενικό χαρακτήρα, εφόσον διαφορετικά άτομα αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο σε παρόμοια ερεθίσματα. Υπ’ αυτή την έννοια ό,τι λειτουργεί ως εκτόνωση ή διαφυγή για το ένα άτομο ενδέχεται να λειτουργεί ως πηγή άγχους και κατ’ επέκταση ως κοπιώδης διαδικασία για ένα άλλο. Δύσκολα, επομένως, θα θεωρούσα πως για ένα εσωστρεφές και αγχώδες άτομο ένα ταξίδι μπορεί να επιφέρει αποφόρτιση, τη στιγμή που του προκαλεί νέες εσωτερικές εντάσεις και καταλήγει να το εξουθενώνει ψυχικά.
 
α) Σε περίπτωση συμφωνίας:

     Η καθημερινότητα τόσο για τους ενήλικες όσο και εμάς τους εφήβους είναι εξαιρετικά πιεστική λόγω του πλήθους των υποχρεώσεων που μας τίθενται προς διαχείριση. Καταλήγουν, έτσι, οι περισσότεροι άνθρωποι να αισθάνονται ψυχικά κουρασμένοι και διαρκώς αγχωμένοι, διότι δεν έχουν μήτε το χρόνο μήτε -συχνά- την απαιτούμενη ενέργεια, προκειμένου να ανταποκριθούν σε όλες τις υποχρεώσεις τους. Υπ’ αυτή την έννοια, η έστω και ολιγοήμερη απομάκρυνση από τους ψυχοφθόρους αυτούς ρυθμούς, η αλλαγή παραστάσεων και το πέρασμα σε πιο ράθυμους ρυθμούς διαβίωσης που προσφέρουν τα ταξίδια διασφαλίζουν στο άτομο την ευκαιρία να αποφορτιστεί συναισθηματικά και να εκτονωθεί ψυχικά. Λειτουργούν, δηλαδή, τα ταξίδια ως ένα πολύτιμο διάλειμμα που επιτρέπει στο κάθε άτομο να αποκτήσει το αναγκαίο χρονικό περιθώριο απομάκρυνσης από το άγχος, προκειμένου να αναζωογονηθεί και να αισθανθεί τις δυνάμεις του -ψυχικές και πνευματικές- να αποκαθίστανται. 
     Μέσω των ταξιδιών, μάλιστα, το άτομο έχει τη δυνατότητα να βρεθεί σε άλλες χώρες, να τις περιηγηθεί και να γνωρίσει από κοντά τη δική τους ξεχωριστή κουλτούρα. Η επαφή αυτή με τον  διαφορετικό τρόπο σκέψης και ζωής προσφέρει στο άτομο αφενός τη δυνατότητα να αξιολογήσει και να εκτιμήσει τόσο τις ιδιαίτερες ποιότητες του άλλου πολιτισμού όσο και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της πατρίδας του, κι αφετέρου να απαλλαγεί από πιθανά αισθήματα φόβου ή ανησυχίας απέναντι στην ετερότητα των άλλων εθνών. Προκύπτει, κατ’ αυτό τον τρόπο, ένας εξαίρετος συνδυασμός ποιοτικού ψυχαγωγικού χρόνου και εσωτερικής βελτιστοποίησης μέσω των νέων γνώσεων και της διεύρυνσης του τρόπου αντίληψης των πραγμάτων.
     Το άτομο, παράλληλα, έχει την ευκαιρία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού να διασφαλίσει ποιοτικό χρόνο αλληλεπίδρασης με τα άτομα που το συντροφεύουν είτε πρόκειται για φιλικά του είτε για οικογενειακά του πρόσωπα. Το μοίρασμα εμπειριών, η διασκέδαση και η από κοινού ανακάλυψη νέων στοιχείων για την προσωπικότητα και τα θέλω του κάθε ατόμου λειτουργεί ως άριστος τρόπος για την ισχυροποίηση των φιλικών ή οικογενειακών δεσμών. Κάθε ταξίδι, άλλωστε, συνιστά ένα ανεκτίμητο βίωμα γεμάτο νέες παραστάσεις, εμπειρίες και προκλήσεις για το κάθε άτομο, ώστε προκύπτει αβίαστα όχι μόνο η καλύτερη επικοινωνία με τους άλλους, αλλά και η βαθύτερη γνωριμία του ατόμου με τον ίδιο του τον εαυτό.
 
β) Προσωπικές επιλογές για τη διασφάλιση ηρεμίας και ισορροπίας
Το ζητούμενο αυτό λόγω του προσωπικού χαρακτήρα του μπορεί να απαντηθεί ποικιλοτρόπως, ανάλογα με το πώς κάθε υποψήφιος επιδιώκει την επίτευξη της ηρεμίας και της ισορροπίας στη ζωή του. Χρειάζεται, ωστόσο, προσοχή στο γεγονός πως το ζητούμενο αυτό απαιτεί τη χρήση α΄ ενικού προσώπου, προκειμένου να διαφανεί πως πρόκειται για την καταγραφή αμιγώς προσωπικών επιλογών.
Οι απαντήσεις μπορούν -εννοείται- να καλύπτουν κάθε πιθανή επιλογή (αθλητισμό, μουσική, ανάγνωση βιβλίων, φιλικές συναναστροφές, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ποικίλα χόμπι κ.ά.).
 
- Προσωπικά, αν και αγαπώ τα ταξίδια, λόγω των σχολικών μου υποχρεώσεων δεν έχω τη δυνατότητα να ταξιδεύω συχνά, οπότε έχω αναζητήσει πιο οικονομικούς και λιγότερο χρονοβόρους τρόπους για τη διασφάλιση της ισορροπίας και της ηρεμίας μου. Μια από τις πλέον αγαπημένες μου ενασχολήσεις είναι ο αθλητισμός, καθώς μέσω αυτού επιτυγχάνω αφενός την εκτόνωση εκείνη που μου επιτρέπει να αισθάνομαι κατόπιν περισσότερο συγκεντρωμένος κι αφετέρου σημαντικά οφέλη για την υγεία μου. Πιστεύω πως έχετε βιώσει κι εσείς την εσωτερική αίσθηση ηρεμίας που επέρχεται όταν κατά τη διάρκεια έντονης άθλησης παρακολουθείς μόνο τα μηνύματα του σώματός σου και αφήνεις στην άκρη οποιαδήποτε άλλη σκέψη. Είναι, μάλιστα, αξιοσημείωτο το γεγονός πως ο αθλητισμός αντί να μου προκαλεί κούραση, μου επιτρέπει έπειτα να νιώθω πως έχω περισσότερη ενέργεια και καλύτερη διάθεση.
- Μια διαφορετική, αλλά εξίσου σημαντική για την εσωτερική ισορροπία μου ενασχόληση είναι η ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων. Γνωρίζω, βέβαια, πως πολλοί από εσάς θεωρείτε την επιλογή αυτή πιθανώς βαρετή, αν όχι ανούσια. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, αποτελεί μια εναλλακτική μορφή «ταξιδιού», εφόσον χάρη στα βιβλία μου παρέχεται η δυνατότητα να αποστασιοποιούμαι από τα τρέχοντα προβλήματα και άγχη μου, και να εισέρχομαι σε έναν τελείως διαφορετικό κόσμο, αυτόν του μυθιστορήματος. Η νοητή αυτή διαφυγή μου προσφέρει χαλάρωση και, ανάλογα με το περιεχόμενο του κάθε βιβλίου, με οδηγεί είτε σε αγωνιώδεις αναζητήσεις είτε σε ήρεμες εσωτερικές διαδρομές. Αν και αφήνομαι στη ζωή των ηρώων, δεν παύω στιγμή να συλλέγω γνώσεις, εμπειρίες και -έμμεσα έστω- βιώματα που εμπλουτίζουν τον τρόπο σκέψης μου και ανοίγουν μπροστά μου νέους τρόπους κατανόησης και πρόσληψης του κόσμου.