Ξενοφώντος Ελληνικά «Βιβλίο 2. Κεφάλαιο 4. §18-23» [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Ξενοφώντος Ελληνικά «Βιβλίο 2. Κεφάλαιο 4. §18-23» [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Δείτε: Κλίση ουσιαστικών και επιθέτων ενότητας Συντακτική ανάλυση ενότητας Λεξιλογικές ασκήσεις ενότητας

 
§§ 18 - 19
 
1. α) Ταῦτα δ’ εἰπών: Με ποιους τρόπους είχε παρακινήσει ο Θρασύβουλος τους στρατιώτες σε µάχη (§§ 12-17);
β) Γιατί δεν έδωσε αµέσως το πρόσταγµα της µάχης, αλλά ἡσυχίαν εἶχε;
 
α. Ο Θρασύβουλος στο πλαίσιο του λόγου τους προς τους στρατιώτες (§§ 13-17) επιχείρησε να τους ενθαρρύνει και να τους προετοιμάσει για την επικείμενη μάχη με τη ρεαλιστική επισήμανση των πλεονεκτημάτων που είχαν απέναντι στους αντιπάλους τους, αλλά και με την υπενθύμιση των όσων θα κέρδιζαν αν η μάχη ήταν νικηφόρα για εκείνους. Αρχικά ο Θρασύβουλος υπενθυμίζει στους στρατιώτες πως το δεξιό μέρος της αντίπαλης παράταξης το είχαν ήδη νικήσει εύκολα σε προηγούμενη σύγκρουση. Ενώ, στο αριστερό μέρος των αντιπάλων βρίσκονταν οι ίδιοι οι Τριάκοντα, οι οποίοι δεν είχαν σταματήσει να τους διώκουν και να τους τρομοκρατούν. Είχαν, έτσι, οι δημοκρατικοί την ευκαιρία να πάρουν εκδίκηση για τα δεινά που είχαν υποστεί. Είχαν, μάλιστα, την υποστήριξη των θεών, οι οποίοι εν μέσω αίθριου καιρού είχαν προκαλέσει θύελλα προς όφελός τους, φανερώνοντας έτσι την εύνοια που έδειχναν στους δημοκρατικούς.   
Παραλλήλως, ο Θρασύβουλος εξήγησε στους στρατιώτες του τα στρατηγικά πλεονεκτήματα της θέσης στην οποία είχαν συγκεντρωθεί. Μιας και οι δημοκρατικοί βρίσκονταν σε υψηλότερο σημείο, οι αντίπαλοι θα έπρεπε να ανέβουν ανηφόρα με αποτέλεσμα να μην μπορούν να χρησιμοποιήσουν όλα τα όπλα τους, αφού κινδύνευαν να χτυπήσουν δικούς τους στρατιώτες που προπορεύονταν. Αντιθέτως, οι δημοκρατικοί μιας και βρίσκονταν ψηλότερα είχαν τη δυνατότητα να χτυπούν τους αντιπάλους τους με ακόντια, με δόρατα, ακόμη και με πέτρες. Αν, μάλιστα, ρίξουν με πυκνότητα τα βέλη τους θα καθηλώσουν τους αντιπάλους τους, αφού θα πρέπει να κρύβονται με τις ασπίδες τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι δημοκρατικοί θα μπορούν να τους χτυπήσουν με ευκολία, αφού εκείνοι θα προσπαθούν συνεχώς να προφυλαχτούν.
Είχαν, επομένως, οι δημοκρατικοί την ευκαιρία αγωνιζόμενοι με γενναιότητα και αυτοθυσία να επανακτήσουν την πατρίδα, την ελευθερία, τα σπίτια και τις οικογένειές τους. Όσοι, μάλιστα, έπεφταν νεκροί στη μάχη αυτή θα έχαιραν σπουδαίας τιμής, καθώς ουδέποτε άλλοτε θα στήνονταν τόσο λαμπρά μνημεία όσο για εκείνους που θα θυσιάζονταν για χάρη της δημοκρατίας.
 
β. Ο Θρασύβουλος δεν έδωσε αμέσως το πρόσταγμα της μάχης σεβόμενος την πρόβλεψη του μάντη, σύμφωνα με την οποία οι δημοκρατικοί θα κέρδιζαν μόνο αν ξεκινούσαν την επίθεση, αφού πρώτα κάποιος δικός τους είχε πληγωθεί ή σκοτωθεί. Έδειχνε, έτσι, ο Θρασύβουλος ότι σεβόταν τον ιερό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι μάντεις ως ερμηνευτές της θεϊκής βούλησης.
 
2. Σε ποια χρονική στιγµή, σύµφωνα µε τον µάντη, θα έπρεπε να επιτεθούν οι δηµοκρατικοί ενάντια στους εχθρούς και γιατί;
 
Ο μάντης είχε προβλέψει πως προκειμένου να νικήσουν οι δημοκρατικοί όφειλαν να μην ξεκινήσουν την επίθεσή τους προτού κάποιος από την παράταξή τους τραυματιστεί ή σκοτωθεί. Θα συνιστούσε ο χαμός του πρώτου αυτού «στρατιώτη» την απαιτούμενη θυσία, ώστε να διασφαλιστεί η νίκη για τη δημοκρατική παράταξη. Ο μάντης, μάλιστα, είχε τονίσει πως στην πρώτη σειρά των επιτιθέμενων θα βρισκόταν κι ο ίδιος, ο οποίος θα έχανε τη ζωή του, αλλά οι επόμενοι που θα ακολουθούσαν θα κέρδιζαν τη μάχη. Επρόκειτο για μια ιδιάζουσα προφητεία, εφόσον ο ίδιος ο μάντης έσπευσε να θυσιαστεί για χάρη της παράταξής του, η οποία κατόρθωσε τελικά να νικήσει τους ολιγαρχικούς.
 
3. α) Πώς χαρακτηρίζετε το µάντη από τα λόγια και τα έργα του;
β) Γιατί, κατά τη γνώµη σας, επελέγη η διάβασις του Κηφισού ως τάφος του;
 
α. Ο μάντης έχοντας προαισθανθεί πως θα απαιτηθεί η θυσία ενός ατόμου, για να διασφαλιστεί η νίκη των δημοκρατικών, δεν διστάζει ούτε στιγμή να θυσιαστεί προς όφελος της πατρίδας και της παράταξής του. Η αυστηρή προειδοποίησή του πως δεν πρέπει κανείς να κινηθεί, προτού εκπληρωθεί το αιματηρό σημάδι πως έχει έρθει η κατάλληλη στιγμή, φανερώνει την πρόθεσή του να προφυλάξει τους συμπολίτες του, αφού έχει ήδη αποφασίσει να προσφέρει τη δική του ζωή. Πρόκειται, υπ’ αυτή την έννοια, για ένα άτομο εξαιρετικά αλτρουιστικό και πρόθυμο να θυσιάσει τον εαυτό του για χάρη της δημοκρατίας και των συμπολιτών του. Ο μάντης χαρακτηρίζεται, ως εκ τούτου, γνήσιος δημοκράτης, με αυξημένο πατριωτικό αίσθημα και σαφώς απαλλαγμένος από το αίσθημα πως ο ίδιος είναι πιο σημαντικός από τους άλλους. Για εκείνον το κοινό καλό είναι σημαντικότερο από την ίδια του τη ζωή.
 
β. Η συγκεκριμένη επιλογή για τον τάφο του μάντη υποδηλώνει την πρόθεση των Αθηναίων να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη της αυτοθυσίας του, ώστε κάθε πολίτης που περνούσε από τη διάβαση του Κηφισού να θυμάται το κόστος της εμφύλιας διαμάχης, αλλά και τις θυσίες που απαιτήθηκαν για την επανόρθωση της δημοκρατίας.
 
4. Γνωρίζετε από την ιστορία άλλα παραδείγµατα ατόµων που έδειξαν παρόµοια αυταπάρνηση µε αυτήν του ανώνυµου µάντη;
 
Ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα αυτοθυσίας στην ελληνική ιστορία αποτελεί η μάχη στις Θερμοπύλες (480 π.Χ.), στο πλαίσιο της οποίας τριακόσιοι Σπαρτιάτες και επτακόσιοι Θεσπιείς θυσιάστηκαν προκειμένου να καθυστερήσουν την προέλαση του αριθμητικά υπέρτερου στρατού των Περσών. Στη μάχη αυτή, μάλιστα, συμμετείχε και ο μάντης Μεγιστίας, ο οποίος αν και είχε προβλέψει τον θάνατό του, παρέμεινε στο πεδίο της μάχης, θεωρώντας τη θυσία του αυτή πατριωτικό καθήκον. Η απόφαση των στρατιωτών αυτών να παραμείνουν στις Θερμοπύλες παρά το γεγονός ότι το τέλος τους ήταν προδιαγεγραμμένο λόγω της μεγάλης αριθμητικής ανισότητας των αντίπαλων στρατών λειτουργεί εύλογα ως διαχρονικό παράδειγμα ψυχικού σθένους και αυτοθυσίας. Γνώριζαν, σαφώς, ότι επρόκειτο να πεθάνουν, θέλησαν, ωστόσο, να αγωνιστούν μέχρι τέλους για χάρη της κοινής τους πατρίδας.
 
5. Πώς συµπεριφέρθηκαν οι δηµοκρατικοί στους νεκρούς συµπολίτες τους; Τι δείχνει η στάση τους αυτή;
 
Μετά τη μάχη οι δημοκρατικοί πήραν τα όπλα των νεκρών αντιπάλων τους, αλλά δεν τους εξευτέλισαν ξεγυμνώνοντάς τους. Αυτή η ένδειξη σεβασμού απέναντι στους αντιπάλους, παρά το γεγονός ότι είχαν προφανείς λόγους να αισθάνονται πως είχαν έντονα αδικηθεί από αυτούς, υποδηλώνει τη διάθεση των δημοκρατικών να τερματίσουν την καταστροφική αυτή αντιπαλότητα. Είναι προφανές, λοιπόν, πως οι δημοκρατικοί θεωρούσαν σημαντικότερο το να τεθεί τέρμα στην εμφύλια διαμάχη από το να εκδικηθούν και να ατιμάσουν εκείνους που τους είχαν βλάψει. Έστελναν, έτσι, ένα σαφές μήνυμα στην αντίπαλη παράταξη πως ήταν πρόθυμοι να αφήσουν στην άκρη τις διαφωνίες του παρελθόντος και να προχωρήσουν σε μια ειρηνική συνύπαρξη.
 
6. Τι σήµαινε η σκύλευσις των νεκρών για τους αρχαίους ΄Ελληνες; Ποια παραδείγµατα από τον Όµηρο ανακαλεί στη µνήµη σας η αναφορά στο θέµα αυτό;
 
Η σκύλευση του νεκρού αποτελούσε μια πράξη ατίμωσής του, ώστε αφενός να διαφανεί ο ολοκληρωτικός θρίαμβος του νικητή κι αφετέρου να τονιστεί η υποτίμηση του νεκρού και της παράταξής του. Στην αρχαιότητα συνήθιζαν να παίρνουν τα όπλα του νεκρού ως λάφυρα, αλλά κάποτε έφταναν στο σημείο να απογυμνώσουν το σώμα του για να τον ντροπιάσουν ή ακόμη χειρότερα να βλάψουν το σώμα, για να εκδηλώσουν το μίσος ή την απέχθειά τους για τον νικημένο. Παραδείγματα ανάλογης συμπεριφοράς συναντά κανείς στο πλαίσιο της Ιλιάδας, όπου η ένταση των παθών ήταν τέτοια που οδηγούσε τους αντιμαχόμενους σε ακρότητες. Στη ραψωδία Ρ, για παράδειγμα, ο Έκτορας, αφού έχει σκοτώσει τον Πάτροκλο όχι μόνο του αφαιρεί τα όπλα, αλλά επιχειρεί κιόλας να του κόψει το κεφάλι, για να το ρίξει στα σκυλιά («Ο Έκτορας τον Πάτροκλο έσερνε, αφού πήρε τα όπλα του, την κεφαλή να κόψει απ’ τον ώμο, να ρίξει το κουφάρι του στου τόπου του τους σκύλους»). Με παρόμοια εκδικητικό τρόπο, ο Αχιλλέας έχοντας σκοτώσει τον Έκτορα ατιμάζει το σώμα του σέρνοντάς το γύρω από τον τάφο του Πατρόκλου (ραψωδία Ω): «Εκείνος αφού έζευε τα άλογα στ’ αμάξι σφιχτόδενε τον Έκτορα, να σέρνεται από πίσω∙ τρεις τον γυρόφερνε φορές στου Πάτροκλου το μνήμα και στη σκόνη τον γύριζε∙ κι αυτόν τον παρατούσε στη σκόνη μπρούμυτα άπλυτο».
 
7. Τι εννοεί ο Ξενοφών µε τη φράση τούς νεκρούς ὑποσπόνδους ἀπεδίδοσαν;
 
Προκειμένου να γίνει με ασφάλεια η περισυλλογή των νεκρών από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις προχωρούσαν στη διασφάλιση προσωρινής ανακωχής μέσω επίσημης δεσμευτικής συμφωνίας. Οι δύο παρατάξεις έδιναν όρκο ότι θα τηρήσουν την ανακωχή, κάτι που σήμαινε πως δεσμεύονταν απέναντι στους θεούς, οπότε η σχετική συμφωνία είχε ιερό και απαραβίαστο χαρακτήρα. 
 
8. Ποια από τα γεγονότα που αφηγείται ο Ξενοφών στις §§ 18-19 εκτιµάτε ότι έχουν µικρότερη σηµασία για τη σύγκρουση των Τριάκοντα µε τους δηµοκρατικούς στον Πειραιά; Για ποιο λόγο νοµίζετε ότι τα παραθέτει ο ιστορικός στη συγκεκριµένη περίπτωση;
 
Η αναφορά του Ξενοφώντα στο περιστατικό της αυτοθυσίας του μάντη δεν έχει φαινομενικά ιδιαίτερη σημασία για την επικείμενη σύγκρουση ολιγαρχικών δημοκρατικών. Επιλέγει, ωστόσο, ο ιστορικός να αναφερθεί σε αυτό με αρκετές λεπτομέρειες, διότι μέσω αυτού αναδεικνύεται το ήθος, η πατριωτική αγάπη και ο αλτρουϊσμός του δημοκρατικού μάντη και, κατ’ επέκταση, οι ηθικές εκείνες ποιότητες που χαρακτήριζαν υπό κανονικές συνθήκες τους Αθηναίους την εποχή εκείνη. Αντιστοίχως, η επιλογή του ιστορικού να επισημάνει πως οι δημοκρατικοί δεν ξεγύμνωσαν τα σώματα των νεκρών αντιπάλων τους υποδηλώνει την απώτερη πρόθεση των δημοκρατικών να οδηγηθούν οι πολίτες της Αθήνας στη συμφιλίωση και να πάψουν οι πράξεις εκείνες που όξυναν τη μεταξύ τους αντιπαράθεση. Είναι, δηλαδή, η στάση τους αυτή ένδειξη ηθικής ποιότητας και φιλειρηνικής διάθεσης, έστω κι αν βρίσκονταν εν μέσω μιας εμφύλιας σύγκρουσης.
 
§§ 20 - 22
 
1. Ποια σηµασία είχε η λεπτοµέρεια ότι ο Κλεόκριτος ήταν µύστης;
Το γεγονός ότι ο Κλεόκριτος ήταν μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια και μάλιστα ήταν ο κήρυκας των μυημένων του προσδίδει ένα ιδιαίτερο κύρος, το οποίο αναγνωρίζεται εξίσου απ’ όλους τους μυημένους είτε αυτοί ήταν δημοκρατικοί είτε ολιγαρχικοί. Λόγω της ξεχωριστής ιερότητας και σημασίας των μυστηρίων αυτών διαμορφωνόταν ένας πρόσθετος δεσμός μεταξύ των μετεχόντων, κάτι που αναδείκνυε ακόμη περισσότερο την άρρηκτη σύνδεση των Αθηναίων, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Ως εκ τούτου, οι Αθηναίοι θα άκουγαν με ενδιαφέρον και σεβασμό τα όσα είχε να πει ο Κλεόκριτος, εφόσον αφενός αναγνώριζαν την τιμητική θέση που κατείχε κι αφετέρου τον ιερό χαρακτήρα των Ελευσίνιων μυστηρίων που τους ένωνε. Η θέση του Κλεόκριτου τον τοποθετούσε σε ένα διαφορετικό επίπεδο στην αντίληψη των μυημένων, το οποίο ξεπερνούσε τις πολιτικές αντιλήψεις και συμβόλιζε τη βαθιά σύνδεση μεταξύ τους. 
 
2. α) Σε ποιους απευθύνεται ο Κλεόκριτος; Πώς τους προσφωνεί;
β) Τι τονίζεται µέσω αυτής της προσφώνησης;
 
Ο Κλεόκριτος απευθύνεται στους ολιγαρχικούς, οι οποίοι κατά το προηγούμενο διάστημα επιδόθηκαν σε διώξεις εις βάρος των δημοκρατικών. Η προσφώνηση που επιλέγει να χρησιμοποιήσει είναι «άνδρες πολίτες», προκειμένου να τους υπενθυμίσει πως πέρα και πάνω από την πολιτική τους ταυτότητα είναι πρωτίστως πολίτες της Αθήνας, οπότε οφείλουν να σκέφτονται κυρίως τι είναι πιο ωφέλιμο συνολικά για την πόλη τους και όχι για την παράταξή τους. Τους υπενθυμίζει, ειδικότερα, με την προσφώνηση «πολίτες» πως έδρασαν κατά τρόπο που έβλαψε την πόλη τους, αφού με τις πράξεις τους προκάλεσαν μια αιματηρή εμφύλια σύγκρουση. Έχουν, άρα, την υποχρέωση να κατανοήσουν το πόσο επιζήμια υπήρξε η στάση τους για την Αθήνα και να σταματήσουν την περαιτέρω κλιμάκωση του προβλήματος που δημιούργησαν. 
 
3. Ποιο είδος αντωνυµιών απαντά πιο συχνά στο λόγο του Κλεοκρίτου και γιατί ο ίδιος προτάσσει το ἡµεῖς µετά τις ερωτήσεις στην παράγραφο 20;
 
Στον λόγο του Κλεόκριτου κυριαρχούν οι προσωπικές αντωνυμίες τόσο ως υποκείμενα όσο και ως αντικείμενα, προκειμένου μέσω αυτών να διαχωριστεί, να συγκριθεί και να αντιτεθεί η συμπεριφορά της μίας και της άλλης παράταξης. Στόχος του Κλεόκριτου είναι να τονιστεί το απρόκλητο της επιθετικής δράσης των ολιγαρχικών. Παρά το γεγονός ότι οι δημοκρατικοί -στους οποίους ανήκει και ο Κλεόκριτος (Ἡμεῖς)- δεν έβλαψαν ποτέ τους ολιγαρχικούς, αυτό δεν απέτρεψε τους ολιγαρχικούς από το να τους καταδιώκουν και να επιχειρούν να τους σκοτώσουν. Οι ολιγαρχικοί, ωστόσο, οφείλουν να κατανοήσουν πως εκείνοι στους οποίους επιτίθενται με βιαιότητα είναι οι άνθρωποι με τους οποίους μεγάλωσαν μαζί και συμμετείχαν ανά τα χρόνια σε πολλές σημαντικές για την πόλη και τους ίδιους δραστηριότητες. Με τη σύγκριση των συμπεριφορών, αλλά και με την υπόμνηση της μακρόχρονης κοινής πορείας ο Κλεόκριτος επιχειρεί να φανερώσει στους ολιγαρχικούς πως δεν έχουν κανένα πραγματικό λόγο για να στρέφονται ενάντια στους δημοκρατικούς, αφού όλοι τους είναι πολίτες της ίδιας πόλης κι έχουν περάσει το σύνολο της ζωής τους συνεργαζόμενοι και συνυπάρχοντας.
 
4. Ποιος είναι ο στόχος της οµιλίας του Κλεοκρίτου και ποιο το περιεχόµενό της;
 
Ο Κλεόκριτος επιδιώκει να φέρει τους ολιγαρχικούς αντιμέτωπους με τη συνειδητοποίηση πως υπό την καθοδήγηση των τριάκοντα έχουν προκαλέσει τεράστια ζημιά στην Αθήνα. Παρουσιάζει για τον λόγο αυτό τις αρνητικές επιλογές των ολιγαρχικών, όπως είναι οι διώξεις και οι δολοφονίες εις βάρος των δημοκρατικών, φροντίζοντας, ωστόσο, να τονίσει πως για τα λάθη τους αυτά υπεύθυνοι είναι πρωτίστως οι τριάκοντα και όχι εκείνοι. Εξαιτίας, λοιπόν, των τριάκοντα οι ολιγαρχικοί έχουν αγνοήσει τους στενούς δεσμούς που ενώνουν τους πολίτες της Αθήνας κι έχουν οδηγήσει την πόλη σε μια επιζήμια εμφύλια διαμάχη. Γίνεται, έτσι, αντιληπτό πως αν οι ολιγαρχικοί έπαυαν να στηρίζουν τους τριάκοντα, οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να ζουν ειρηνικά και να μην υφίστανται τις τόσο ολέθριες συνέπειες που επήλθαν από τις αποφάσεις των τριάκοντα. Καλεί, άρα, ο Κλεόκριτος τους ολιγαρχικούς να δείξουν ότι αγαπούν την πατρίδα τους, πως σέβονται τους θεούς και πως εκτιμούν τις σχέσεις φιλίας και συγγένειας που ενώνουν όλους τους Αθηναίους, με το να εγκαταλείψουν τους τριάκοντα.
 
5. Ποια είναι η στάση της παράταξης του κήρυκα απέναντι στην πατρίδα και ποια της αντίθετης παράταξης, σύµφωνα µε το λόγο του;
 
Η παράταξη του κήρυκα, η παράταξη των δημοκρατικών, έχει διατηρήσει σταθερά στάση σεβασμού απέναντι στην πατρίδα, εφόσον δεν έχει βλάψει ποτέ την αντίπαλη πολιτική παράταξη. Έχει κινηθεί με σεβασμό απέναντι στους θεούς, συμμετέχοντας στις ιερές τελετές και θυσίες∙ έχει σεβαστεί τις υποχρεώσεις της τόσο σε ό,τι αφορά την απόκτηση πνευματικής καλλιέργειας όσο και την υπηρέτηση της στρατιωτικής θητείας∙ έχει πολεμήσει για χάρη της πατρίδας κι έχει κινδυνέψει κάθε φορά που χρειάστηκε να διαφυλαχτεί η ασφάλεια της Αθήνας. Στον αντίποδα αυτής της επωφελούς στάσης βρίσκεται η στάση των ολιγαρχικών, οι οποίοι εξόρισαν και δολοφόνησαν δημοκρατικούς, φτάνοντας στο σημείο, μάλιστα, να έχουν σκοτώσει μέσα στο οκτώ μήνες τόσους Αθηναίους όσο όλοι οι Πελοποννήσιοι σε δέκα χρόνια πολέμου. Οι ολιγαρχικοί δείχνουν απόλυτη ασέβεια απέναντι σε όσα συνιστούν κρίσιμους δεσμούς μεταξύ των πολιτών της Αθήνας, με αποτέλεσμα να έχουν προκαλέσει μια καταστροφική εμφύλια διαμάχη μέσω της οποίας έχει κλονιστεί η συνοχή της αθηναϊκής πολιτείας. Ως εκ τούτου, οι ολιγαρχικοί υπό την καθοδήγηση των τριάκοντα δρουν κατά τρόπο εξαιρετικά επιζήμιο για την πατρίδα τους.  
 
6. Ποιους (ή τι) επικαλείται ο κήρυκας και για ποιο λόγο;
 
Ο Κλεόκριτος επικαλείται τους θεούς που προστάτευαν την οικογένεια του πατέρα ή της μητέρας κάθε Αθηναίου∙ τους συγγενικούς δεσμούς μεταξύ των Αθηναίων είτε αυτοί ήταν εξ αίματος είτε εξ αγχιστείας, καθώς και τους συλλόγους που είχαν διαμορφωθεί μεταξύ φίλων. Πρόκειται για στοιχεία της κοινής θρησκείας, της συγγένειας και της φιλίας, τα οποία ενώνουν τους πολίτες της Αθήνας, και τα οποία θα έπρεπε να λειτουργούν αποτρεπτικά για οποιαδήποτε μεταξύ τους σύγκρουση. Θέληση του Κλεόκριτου είναι να κατασιγάσει τα πάθη εχθρότητας και να επαναφέρει στη σκέψη των ολιγαρχικών το πόσο στενοί είναι οι δεσμοί μεταξύ όλων των πολιτών της Αθήνας, ώστε να συνειδητοποιήσουν το λάθος τους να διαρρήξουν τους δεσμούς αυτούς.
 
7. Ποιες ανόσιες πράξεις διέπραξαν οι τριάκοντα, κατά τον κήρυκα, και ποιες ήταν οι συνέπειες των πράξεών τους;
 
Οι Τριάκοντα, επιδιώκοντας το προσωπικό τους συμφέρον -την ενίσχυση της εξουσίας και της περιουσίας τους- λίγο έλειψε να σκοτώσουν μέσα σε οκτώ μήνες περισσότερους Αθηναίους απ’ όσους είχαν σκοτώσει όλοι οι Πελοποννήσιοι κατά τη διάρκεια δέκα ετών. Παρακινημένοι, μάλιστα, από την φιλαρχία και την απληστία τους οι Τριάκοντα εξώθησαν τους Αθηναίους στη χειρότερη μορφή πολέμου∙ στον εμφύλιο πόλεμο. Πρόκειται για τον πιο δύσκολο, τον πιο επώδυνο και τον πιο μισητό πόλεμο τόσο στους ανθρώπους όσο και στους θεούς, αφού διαλύει οικογένειες, συγγενικές και φιλικές σχέσεις, και καταστρέφει τα θεμέλια μιας ολόκληρης κοινωνίας.
 
8. Ποιο είναι το νόηµα της τελευταίας φράσης του λόγου του Κλεοκρίτου (Αλλ’ εὖ γε ... κατεδακρύσαµεν);
 
Ο Κλεόκριτος επισημαίνει στους ολιγαρχικούς πως η εμφύλια αυτή σύγκρουση αποτέλεσε μια αναγκαστική και επώδυνη διαδικασία για τους δημοκρατικούς, οι οποίοι ουδέποτε θέλησαν να στραφούν ενάντια σε συγγενικά και φιλικά τους άτομα. Η αρνητική αυτή εξέλιξη της εμφύλιας διαμάχης ανάγκασε τους δημοκρατικούς να σκοτώσουν άτομα που τους ήταν αγαπητά. Δεν μπορούσαν, ωστόσο, να πράξουν αλλιώς, αφού δεν υπήρχε άλλος τρόπος να τερματίσουν την ασυδοσία και τη ζημιογόνο δράση των Τριάκοντα. Επιδιώκει, άρα, ο Κλεόκριτος να τονίσει πως τα όσα εκτυλίχθηκαν στο πεδίο της μάχης αποτέλεσαν πηγή ψυχικής οδύνης για τους δημοκρατικούς, αφού ό,τι επιθυμούσαν εκείνοι ήταν η διασφάλιση της ειρηνικής συνύπαρξης.
 
9. Ποιοι δεσµοί µεταξύ των πολιτών, κατά την άποψη του κήρυκα, θα πρέπει να αποτρέψουν τους αντιπάλους από τις εχθρικές τους ενέργειες; Να τους καταγράψετε και να εκτιµήσετε την αξία τους για την ειρηνική συµβίωση των Αθηναίων.
 
Ο Κλεόκριτος στον σύντομο λόγο του κάνει έκκληση στους οπαδούς των ολιγαρχικών να αναλογιστούν τι είδους δεσμοί τους ενώνουν με τους σημερινούς εχθρούς τους, τους δημοκρατικούς της «Φυλής»: δεσμοί μεταξύ ανθρώπων μιας πολιτισμένης κοινωνίας, μεταξύ πολιτών ενός ειρηνικού-δημοκρατικού κράτους. Η συμμετοχή σε θρησκευτικές εκδηλώσεις και τελετές (μετεσχήκαμεν ὑμῖν ἱερῶν θυσιῶν), στην κοινωνική (συγχορευταί), σχολική (συμφοιτηταί) και στρατιωτική (συστρατιῶται) ζωή· στους αγώνες για την προστασία της πατρίδας («πολλὰ μεθ’ ὑμῶν κεκινδυνεύκαμεν») και επίσης η συγγένεια μεταξύ πολλών από τους αντιπάλους εξ αίματος (συγγενείας) ή εξ αγχιστείας (κηδεστίας), η συντροφικότητα σε συλλόγους ή λέσχες (ἑταιρίας), όλοι αυτοί οι δεσμοί (πάντων γὰρ τούτων πολλοὶ κοινωνοῦμεν ἀλλήλοις), πρέπει να οδηγήσουν τους ολιγαρχικούς να εγκαταλείψουν τους τριάκοντα αἰδούμενοι (από σεβασμό σε) θεούς και ανθρώπους.
Το σύνολο των δεσμών αυτών είτε πρόκειται για συγγενικές ή φιλικές σχέσεις είτε για μια κοινή πορεία ενηλικίωσης είτε για τους κοινούς αγώνες προς όφελος της πατρίδας διαμορφώνουν ένα πλαίσιο στενής οικειότητας που επιτρέπει στους πολίτες της Αθήνας να συμβιώνουν ειρηνικά και να νοιάζονται ο ένας για τον άλλον.
 
10. Στην ενότητα αυτή παρατηρούµε ότι ο Ξενοφών δε σχολιάζει τη µάχη. Πού εστιάζει ο ιστορικός την προσοχή του;
 
Ο Ξενοφώντας καταγράφει την εξέλιξη της μάχης με μία μόλις πρόταση, καθώς ό,τι τον ενδιαφέρει κυρίως είναι τα όσα συνέβησαν μετά τη νίκη των δημοκρατικών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνει στον σεβασμό που επέδειξαν οι δημοκρατικοί στους νεκρούς αντιπάλους του, αλλά και στον λόγο του Κλεόκριτου που αποτέλεσε ένα σαφές κάλεσμα στους ολιγαρχικούς να πάψουν να στηρίζουν τους Τριάκοντα και να βοηθήσουν, ώστε να ξεπεραστεί η εμφύλια διαμάχη των Αθηναίων. Ο ιστορικός εστιάζει κυρίως στην ομιλία του Κλεόκριτου, διότι μέσω αυτής γίνεται αφενός εμφανής η αγανάκτηση των δημοκρατικών για τα όσα υπέστησαν από τους ολιγαρχικούς κι αφετέρου η ευθύνη που βαρύνει τους Τριάκοντα για τη δεινή κατάσταση στην οποία περιήλθε η Αθήνα. Η συνειδητοποίηση της ευθύνης αυτής θα επιτρέψει στην ολιγαρχική παράταξη να οδηγηθεί σε μια ορθότερη στάση, προκειμένου οι Αθηναίοι να επιστρέψουν στην πρότερη ομαλή συμβίωσή τους.
Ο Ξενοφώντας επικεντρώνει την προσοχή του σε δύο πρόσωπα, στον μάντη και στον κήρυκα των μυστών, στον Κλεόκριτο. Στην ολοζώντανη παρουσίαση των δύο αυτών προσώπων φαίνεται καθαρά ότι στις καλές στιγμές της η αρχαία κοινωνία ήταν μια πραγματική «κοινωνία πολιτών». Το πρώτο δείγμα είναι η εθελούσια θυσία του μάντη. Το δεύτερο, η ομιλία του Κλεοκρίτου προς τους αντιπάλους, με τον πλούτο των λέξεων και των όρων που σημαίνουν κοινωνία, μέθεξη, συμμετοχή.
 
§ 23
 
1. α) Με ποια συναισθήµατα προσήλθαν οι ολιγαρχικοί την εποµένη της µάχης στο συνέδριο;
β) Ποιες τάσεις εµφανίστηκαν ανάµεσά τους σχετικά µε το τι θα έπρεπε να γίνει στη συνέχεια; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας και στα δύο ερωτήµατα.
 
α. Η επόμενη μέρα για τους τριάκοντα ήταν εξαιρετικά δύσκολη, καθώς πέρα από το γεγονός ότι είχαν χάσει τον άτυπο αρχηγό τους, τον Κριτία, είχαν χάσει και την κρίσιμη μάχη με τους δημοκρατικούς. Αισθάνονταν έτσι πως είχαν ταπεινωθεί στο πεδίο της μάχης και συνάμα πως είχαν χάσει τη στήριξη των τριών χιλιάδων ολιγαρχικών. Βρέθηκαν, έτσι, στο συνέδριο γνωρίζοντας πως επί της ουσίας θα κρινόταν η τύχη της εξουσίας τους.
β. Ανάμεσα στους τρεις χιλιάδες ολιγαρχικούς -είτε εκείνοι βρίσκονταν στο συνέδριο είτε αλλού- υπήρξε διαφωνία για το πώς θα έπρεπε να συνεχίσουν ύστερα από την ήττα τους από τους δημοκρατικούς. Από τη μία υπήρχαν εκείνοι που έχοντας διαπράξει σοβαρά αδικήματα θεωρούσαν πως δεν έπρεπε να υποχωρήσουν στο κάλεσμα των δημοκρατικών για ειρήνευση, διότι φοβόντουσαν πως θα τιμωρηθούν για τις πράξεις τους. Από την άλλη, ωστόσο, υπήρχαν εκείνοι που δεν είχαν παρασυρθεί σε βιαιότητες, παρά τη συνεχή πίεση που δέχονταν από τους Τριάκοντα. Αυτοί, λοιπόν, θεωρούσαν πως θα έπρεπε να συμφιλιωθούν με τους δημοκρατικούς, προκειμένου να προστατεύσουν την πατρίδα και τους εαυτούς τους από περαιτέρω δεινά. Η δική τους πρόταση, επομένως, ήταν να αποσύρουν την υποστήριξή τους στους Τριάκοντα, αφού ήταν σαφές πως εκείνοι τους οδηγούσαν σε ακρότητες.
 
2. Πιστεύετε ότι ο λόγος του κήρυκα συνετέλεσε στις αποφάσεις που πήραν οι ολιγαρχικοί; Να αιτιολογήσετε τη γνώµη σας.
Ο λόγος του κήρυκα Κλεόκριτου είναι σαφές πως επηρέασε τις αποφάσεις που έλαβαν οι ολιγαρχικοί. Αυτό γίνεται αντιληπτό από το γεγονός πως τα επιχειρήματα εκείνων των ολιγαρχικών που επιδίωξαν την ειρήνευση και την αφαίρεση της εξουσίας από τους Τριάκοντα βασίζονταν ακριβώς σε όσα είχε πει ο Κλεόκριτος. Όπως, δηλαδή, είχε τονίσει ο κήρυκας πως τα δεινά που βίωνε η Αθήνα οφείλονταν στους τριάκοντα και πως, αν εκείνοι δεν είχαν τη στήριξη των ολιγαρχικών, η πόλη θα γλίτωνε από πρόσθετες συμφορές, τα ίδια επισημαίνουν οι ολιγαρχικοί στο συνέδριο και στις μεταξύ τους συζητήσεις. Κανένα από τα δεινά που ζούσαν οι ολιγαρχικοί δεν θα συνέβαινε, αν δεν είχαν τον έλεγχο της πόλης οι Τριάκοντα. Αποτελούσε, άρα, προφανές συμπέρασμα πως αν εξεδίωκαν τους Τριάκοντα θα γλίτωναν τόσο εκείνοι ως πολίτες όσο και η πόλη στο σύνολό της.
 
3. Με ποιους συλλογισµούς κατέληξε στο να αφαιρέσει την εξουσία από τους Τριάκοντα η συγκεκριµένη µερίδα των ολιγαρχικών;
 
Η μερίδα των ολιγαρχικών που δεν είχε διαπράξει αδικήματα και δεν είχε τον φόβο πως θα υποστεί κάποια τιμωρία οδηγήθηκε στην απόφαση να αφαιρέσει την εξουσία από τους Τριάκοντα ακολουθώντας επί της ουσίας την επιχειρηματολογία του Κλεόκριτου. Αν δεν υπάκουαν στις διαταγές των Τριάκοντα μήτε δολοφονίες δημοκρατικών θα είχαν γίνει μήτε θα είχε οδηγηθεί η πόλη σε εμφύλια σύγκρουση. Οπότε, αν ήθελαν να διασώσουν την πόλη τους και να γλιτώσουν από νέα δεινά δεν είχαν άλλη επιλογή πέρα από το να διώξουν τους βασικούς υπαίτιους αυτής της κατάστασης, τους Τριάκοντα.

Ιστορία Α΄ Λυκείου: Ιστορικοί όροι (ορισμοί)

Ιστορία Α΄ Λυκείου: Ιστορικοί όροι (ορισμοί)
 
Να εξηγήσετε το περιεχόμενο των παρακάτω ιστορικών όρων:
 
2. Η Αίγυπτος. 2.1 Η χώρα. 2.2 Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση
 
φαραώ: Στην κορυφή βρισκόταν ο φαραώ, ο οποίος ενσάρκωνε τον επίγειο θεό αλλά και το κράτος. Σ’ αυτόν ο λαός εναπέθετε τις ελπίδες του για την επιτυχία των συλλογικών του προσπαθειών. Ήταν απροσπέλαστος και η θέληση του αποτελούσε νόμο για τους υπηκόους.
 
δούλοι (Αιγύπτου): Οι δούλοι προέρχονταν από τους πολέμους ή αγοράζονταν από τους εμπόρους. Υπήρχαν ιδιωτικοί δούλοι, που σπανίως ξεπερνούσαν τους δύο σε κάθε οικογένεια και κρατικοί, που ανήκαν στο φαραώ και εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναούς, στα ορυχεία, τα λατομεία κ.ά.
 
2.4 Ο πολιτισμός
 
στήλη της Ροζέτας: Η αποκρυπτογράφησή των ιερογλυφικών οφείλεται στο Γάλλο αιγυπτιολόγο J. Champollion, ο οποίος το 1822 διάβασε το κείμενο μιας τρίγλωσσης επιγραφής, που ήταν χαραγμένο σε στήλη με ιερογλυφικά∙ με απλοποιημένα ιερογλυφικά της ελληνιστικής περιόδου και με ελληνικά στοιχεία. Η στήλη της Ροζέτας, όπως είναι γνωστή από το όνομα της πόλης όπου ανακαλύφθηκε, είχε χαραγμένο ένα κείμενο που υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε΄, βασιλιά της Αιγύπτου.
 
ιερογλυφικά: Καθοριστική για τη γνώση της ιστορίας της Αιγύπτου ήταν η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών, δηλαδή των χαρακτήρων συμβόλων που χρησιμοποιούσαν από την 4η χιλιετία π.χ. οι κάτοικοι της χώρας στη γραφή. Η επινόηση και η χρησιμοποίηση της γραφής είναι χωρίς αμφιβολία ένα από τα στοιχεία που δηλώνουν το πολιτιστικό τους επίπεδο.
 
1.2 Ο μυκηναϊκός πολιτισμός
 
λααγέτας: Υποτελείς στον άνακτα ήταν τοπικοί άρχοντες, διοικητές περιφερειών. Ο τίτλος με τον οποίο τους αναγνωρίζουμε στις πινακίδες είναι λααγέτας (ra-wa-ke-ta) [από το λα-ός + ηγούμαι].
 
μέγαρο (μυκηναϊκής εποχής): Το ανάκτορο ήταν απλό στη δομή του. Πυρήνας του ήταν το μέγαρο, δηλαδή ένα ορθογώνιο οικοδόμημα που διακρίνεται σε τρία μέρη: έναν ανοικτό χώρο μπροστά που επικοινωνεί με μια μεγάλη αυλή, έναν προθάλαμο - τον πρόδομο - και το κυρίως μέγαρο με μια μεγάλη εστία στο κέντρο και τέσσερις κίονες γύρω από αυτή για τη στήριξη της οροφής. Στη δεξιά πλευρά αυτής της αίθουσας πρέπει να ήταν τοποθετημένος ο θρόνος.
 
άνακτας: Ανώτατος άρχοντας, σύμφωνα με τις πληροφορίες των πινακίδων, ήταν ο άνακτας (wa-na-ka), κύριος του ανακτόρου απ’ όπου πήγαζε κάθε εξουσία. Υποτελείς σε αυτόν ήταν τοπικοί άρχοντες, διοικητές περιφερειών.
 
βασιλεύς (μυκηναϊκά βασίλεια): Στους Μυκηναίους λιγότερο τιμητικός ήταν ο τίτλος βασιλεύς (qa-si-re-u). Έτσι ονομαζόταν ο επικεφαλής οποιασδήποτε ομάδας, ακόμα και ο αρχιτεχνίτης μιας ομάδας χαλκουργών. Αντίθετα, στα ομηρικά έπη, δηλαδή τους επόμενους αιώνες, η λέξη «βασιλεύς» στην ελληνική γλώσσα δηλώνει τον ανώτατο άρχοντα.
 
τελεστές: Σημαντικά πρόσωπα στην περιφερειακή διοίκηση φαίνεται ότι ήταν οι τελεστές (te-re-ta).
 
θολωτός τάφος: Από τις ταφικές κατασκευές, οι θολωτοί τάφοι αποτελούν το σημαντικότερο επίτευγμα της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. Διαμορφώνονταν από ένα θάλαμο εξ ολοκλήρου κτιστό σε σχήμα κυψέλης. Στη μια πλευρά του θαλάμου ανοιγόταν είσοδος μεγάλη με τριγωνική απόληξη στο επάνω μέρος. Στην είσοδο οδηγούσε μακρύς διάδρομος με κτιστές τις πλευρές του. Η είσοδος έκλεινε μάλλον με ξύλινη θύρα. Μετά την ταφή του νεκρού, όλος ο θάλαμος και ο διάδρομος καλύπτονταν με χώμα. Έτσι όλη η κατασκευή παρουσίαζε την εικόνα ενός μικρού λόφου. Το σπουδαιότερο δείγμα θολωτού τάφου είναι ο «θησαυρός τον Ατρέως» στις Μυκήνες.
 
γραμμική B΄ γραφή: Αποκορύφωμα όλων των ερευνών που αφορούν το μυκηναϊκό πολιτισμό ήταν η αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β΄ γραφής από τον Μ. Ventris και τον J. Chadwick (1952). Η γραμμική Β΄ χρησιμοποιήθηκε από ειδικευμένους γραφείς στα μυκηναϊκά ανάκτορα. Η ανάγνωση των πινακίδων που βρέθηκαν στην Πύλο, στην Κνωσό, στις Μυκήνες και στη Θήβα έδειξε ότι η γραμμική Β΄ είναι συλλαβική γραφή. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι επικύρωσε την ελληνικότητα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Αποδείχθηκε ότι τα σύμβολα της αποδίδουν λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Αποδίδουν στην πραγματικότητα μια πρώιμη μορφή της ελληνικής γλώσσας, αρχαιότερη και από εκείνη των ομηρικών επών.
 
μυκηναϊκός πολιτισμός: Στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την ύστερη εποχή του χαλκού (1600-1100 π.Χ.) διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε ο πρώτος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός. Έχει ονομαστεί συμβατικά μυκηναϊκός από τους ερευνητές, γιατί το σπουδαιότερο κέντρο του ήταν η «πολύχρησος Μυκήνη», όπως αναφέρεται στα ομηρικά έπη. 
 
2.1 Ομηρική εποχή (1100-750 π.Χ.)
 
άριστοι (ομηρικού οίκου): Με τον τερματισμό των μετακινήσεων των ελληνικών φύλων και την απόκτηση μόνιμων εγκαταστάσεων, τα μέλη του οίκου, που συνδέονταν με συγγενικούς δεσμούς, γίνονταν κάτοχοι της γης και αποκτούσαν οικονομική ισχύ. Ήταν οι άριστοι (ευγενείς), που τους γνωρίζουμε από τις διηγήσεις του Ομήρου.
 
πλήθος (ομηρικού οίκου): Στο πλαίσιο του οίκου, ωστόσο, ζούσαν και πολλοί άνθρωποι που δεν είχαν άμεσους συγγενικούς δεσμούς με τους ευγενείς. Αυτοί αποτελούσαν μια πολυάριθμη κοινωνική ομάδα γνωστή με την ονομασία πλήθος.
 
δούλοι (ομηρικού οίκου): Οι δούλοι αποτελούσαν περιουσιακό στοιχείο του οίκου. Οι περισσότεροι είχαν αποκτηθεί από τους πολέμους ή την πειρατεία.
 
δημιουργοί: Ανεξάρτητοι από τον οίκο αλλά οικονομικά εξαρτώμενοι από τους οίκους μιας ευρύτερης περιοχής, ήταν εκείνοι των οποίων η εργασία προϋπέθετε κάποια ειδίκευση, όπως ο ξυλουργός, ο αγγειοπλάστης, ο χαλκουργός κ.ά. Αυτοί ονομάζονταν δημιουργοί και ασκούσαν την εργασία τους για να καλύψουν τις ανάγκες μιας κοινότητας που περιλάμβανε τους οίκους μιας περιοχής.
 
βασιλιάς (ομηρικών κοινωνιών): Ο βασιλιάς των ομηρικών κοινωνιών, δηλαδή αυτών που προέκυψαν μετά τις μετακινήσεις των ελληνικών φύλων, ήταν ο αρχηγός του στρατού σε εποχή πολέμου και ο κυβερνήτης με θρησκευτική και δικαστική εξουσία σε περίοδο ειρήνης.
 
βουλή των γερόντων: Δίπλα στο βασιλιά υπήρχε ένα συμβούλιο που αποτελούνταν από τους αρχηγούς των ισχυρών γενών, οι οποίοι ονομάζονταν και αυτοί βασιλείς. Το συμβούλιο αυτό των ευγενών (βουλή των γερόντων) βαθμιαία περιόρισε τη βασιλική εξουσία.
 
εκκλησία του δήμου (ομηρικών κοινωνιών): Όταν ο βασιλιάς έπαιρνε κάποια σημαντική απόφαση, συγκαλούσε σε σύνοδο το πλήθος, κυρίως τους πολεμιστές για να ζητήσει τη γνώμη τους (εκκλησία τον δήμου).
 
γεωμετρική τέχνη: Η τέχνη των ομηρικών χρόνων ονομάστηκε συμβατικά από τους ερευνητές γεωμετρική. Η ίδια ονομασία χρησιμοποιείται πολλές φορές για να χαρακτηρίσει την ίδια την εποχή, εξαιτίας των γεωμετρικών σχεδίων που κυριάρχησαν στη διακόσμηση των αγγείων αλλά και στην κατασκευή των έργων της μικροτεχνίας.
 
ραψωδοί: Το περιεχόμενο των τραγουδιών ήταν γνωστό στους ποιητές των ομηρικών χρόνων, τους ραψωδούς, οι οποίοι το τραγουδούσαν προσθέτοντας πολλές φορές καινούργια στοιχεία για να διασκεδάσουν το λαό στα πανηγύρια ή τους ευγενείς στα μέγαρά τους.
 
πρώτος ελληνικός αποικισμός: Τα ελληνικά φύλα από τα μέσα περίπου του 11ου αι. π.Χ. μέχρι και τον 9ο αι. π.Χ. εξαπλώθηκαν, με γέφυρα τα νησιά του Αιγαίου, στις δυτικές ακτές της Μ. Ασίας. Οι μεταναστευτικές αυτές κινήσεις είναι γνωστές ως πρώτος ελληνικός αποικισμός.
 
ελληνικός μεσαίωνας (σκοτεινοί χρόνοι): Η ομηρική εποχή έχει χαρακτηριστεί και ως ελληνικός μεσαίωνας ή σκοτεινοί χρόνοι, γιατί παλαιότερα τη θεωρούσαν εποχή παρακμής και οι γνώσεις μας γι’ αυτήν ήταν περιορισμένες.
 
σκοτεινοί χρόνοι: Η ομηρική εποχή έχει χαρακτηριστεί και ως ελληνικός μεσαίωνας ή σκοτεινοί χρόνοι, γιατί παλαιότερα τη θεωρούσαν εποχή παρακμής και οι γνώσεις μας γι’ αυτήν ήταν περιορισμένες.
 
Πανιώνιο: Οι Ίωνες, άλλο ελληνικό φύλο, από τη βορειοανατολική Πελοπόννησο, την Αττική, την Εύβοια συμπαρασύροντας «άλλα τε έθνεα πολλά», όπως Δρύοπες, Μολοσσούς, Αρκάδες, Φωκείς, Μάγνητες κ.ά., με γέφυρα τις Κυκλάδες μετακινήθηκαν προς τη Σάμο, τη Χίο και τις απέναντι ακτές της Μ. Ασίας, όπου ίδρυσαν δώδεκα νέες πόλεις. Αυτές οι πόλεις στη συνέχεια συγκρότησαν θρησκευτική ένωση, το Πανιώνιο, με κέντρο το ιερό του Ποσειδώνα, στο ακρωτήριο της Μυκάλης.
 
αλφαβητική γραφή (ελληνική): Η ελληνική αλφαβητική γραφή προέκυψε κατά τρόπο αφομοιωτικό από το φοινικικό αλφάβητο. Οι Έλληνες προσάρμοσαν τα σύμβολα στις φωνητικές αξίες της ελληνικής γλώσσας και επιπλέον πρόσθεσαν τα φωνήεντα που έλειπαν από το φοινικικό αλφάβητο. Έτσι έγιναν οι δημιουργοί του πρώτου πραγματικού αλφαβήτου. 
 
2.2 Αρχαϊκή εποχή (750-480 π.Χ.)
 
ισονομία: Στο δημοκρατικό πολίτευμα κυρίαρχο πολιτειακό όργανο αναδεικνύεται η εκκλησία του δήμου, δηλαδή η συνέλευση όλων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Σε κάθε πολίτη δινόταν η δυνατότητα να παίρνει το λόγο, να διατυπώνει ελεύθερα την άποψή του (ισηγορία), και να συμμετέχει στη διαμόρφωση και στην ψήφιση των νόμων (ισονομία).
 
αυτάρκεια (πόλη-κράτος): Οι πολίτες είχαν τρεις βασικές επιδιώξεις που παράλληλα αποτελούσαν και προϋποθέσεις ύπαρξης της πόλης-κράτους: την ελευθερία, την αυτονομία και την αυτάρκεια. Οι πολίτες δηλαδή αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους υπερασπίζοντας την ελευθερία της πόλης, συνέβαλλαν στη διακυβέρνηση με νόμους που οι ίδιοι είχαν θεσπίσει για να επιτύχουν την αυτονονομία της και συμμετείχαν στην παραγωγή για να καλύψουν τις ανάγκες τους και να ενισχύσουν την αυτάρκεια της πόλης τους.
 
αυτονομία: Οι πολίτες της πόλης-κράτους συνέβαλλαν στη διακυβέρνηση με νόμους που οι ίδιοι είχαν θεσπίσει για να επιτύχουν την αυτονονομία της.
 
μητρόπολη: Η ίδρυση αποικιών την αρχαϊκή εποχή ήταν επιχείρηση οργανωμένη εξ ολοκλήρου από τη μητέρα-πόλη (μητρόπολη). Οι αποικίες, ωστόσο, ήταν νέες πόλεις-κράτη, αυτόνομες και αυτάρκεις. Οι δεσμοί τους με τις μητέρες-πόλεις ήταν χαλαροί, σε μερικές περιπτώσεις ανύπαρκτοι, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις οι σχέσεις ήταν εχθρικές.
 
ολιγαρχικό (ή τιμοκρατικό) πολίτευμα: Με την καταγραφή των νόμων στις περισσότερες πόλεις διευρύνθηκε η πολιτική βάση, εφόσον η συμμετοχή στη διακυβέρνηση της πολιτείας έγινε ανάλογα με την οικονομική κατάσταση των πολιτών, όπως συνέβη στην Αθήνα με τη νομοθεσία του Σόλωνα. Το πολίτευμα κατ’ αυτόν τον τρόπο μεταβλήθηκε σε ολιγαρχικό ή, όπως ονομάστηκε διαφορετικά, τιμοκρατικό (ή ἐκ τιμημάτων πολιτεία), επειδή κριτήριο της διάκρισης των πολιτών ήταν τα «τιμήματα», δηλαδή το εισόδημα.
 
ισηγορία: Στο δημοκρατικό πολίτευμα κυρίαρχο πολιτειακό όργανο αναδεικνύεται η εκκλησία του δήμου, δηλαδή η συνέλευση όλων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώματα. Σε κάθε πολίτη δινόταν η δυνατότητα να παίρνει το λόγο, να διατυπώνει ελεύθερα την άποψή του (ισηγορία), και να συμμετέχει στη διαμόρφωση και στην ψήφιση των νόμων (ισονομία).
 
νομοθέτες (ή αισυμνήτες): Η καταγραφή των νόμων ανατέθηκε σε πρόσωπα κοινής αποδοχής, προερχόμενα κυρίως από την τάξη των ευγενών. Πρόκειται για τους γνωστούς νομοθέτες ή αισυμνήτες, όπως ο Ζάλευκος και ο Χαρώνδας στις αποικίες της Δύσης, ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ο Λυκούργος στη Σπάρτη, ο Δράκων και ο Σόλων στην Αθήνα.
 
χαλκιδικό αλφάβητο: Το χαλκιδικό αλφάβητο, μια μορφή του ελληνικού αλφαβήτου, διαδόθηκε από τους Χαλκιδείς αποίκους στους ιταλικούς λαούς και έγινε στη συνέχεια το πρότυπο διαμόρφωσης του λατινικού.
 
στενοχωρία (αρχαϊκή εποχή):  Στα αίτια που συνέβαλαν στην ίδρυση των αποικιών ήταν, μεταξύ άλλων, η στενοχωρία, όπως αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς, δηλαδή το πρόβλημα που προέκυψε από την αύξηση του πληθυσμού και τις περιορισμένες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης.
 
πόλις ή άστυ: Από άποψη γεωγραφική, η πόλη-κράτος διαμορφωνόταν συνήθως σε ένα χώρο, κέντρο άσκησης της εξουσίας, τειχισμένο τις περισσότερες φορές, που ονομαζόταν πόλις ή άστυ, και σε μια ευρύτερη περιοχή γύρω απ’ αυτόν, καλλιεργήσιμη με διάσπαρτους μικρότερους οικισμούς, τις κώμες, που ήταν η ύπαιθρος χώρα.
 
συνοικισμός (αρχαϊκή εποχή): Στον ελλαδικό χώρο ο σχηματισμός των πόλεων-κρατών πιθανώς να ακολούθησε διαφορετική πορεία: ή ανεξαρτητοποιήθηκαν τμήματα διαφορετικών φύλων και οργανώθηκαν μεταξύ τους ή γειτονικές κοινότητες ενώθηκαν σε ενιαίο χώρο ή, ακόμα, από κώμες (χωριά) αποσπάστηκαν ομάδες και συγκρότησαν δική τους ενιαία διοίκηση. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις κάνουμε λόγο για συνοικισμό.
 
οπλιτική φάλαγγα: Στην κρίση της αριστοκρατικής δομής της κοινωνίας συνέβαλε και ένας άλλος παράγοντας, η οπλιτική φάλαγγα. Ήταν ένα καινούργιο στρατιωτικό σώμα, στο οποίο ανήκαν όσοι από τους πολίτες απέκτησαν την ιδιότητα του πολεμιστή και είχαν την οικονομική ευχέρεια να εξοπλίζονται με δικά τους έξοδα. Η φάλαγγα των οπλιτών οδήγησε στην ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας ακόμη και ως προς την άσκηση της εξουσίας.
 
δεύτερος ελληνικός αποικισμός (8ος-6ος αι. π.Χ.): Ο όρος προέρχεται από το ρ. αποικίζω (στέλνω μακριά από τον οίκο, από την πατρίδα) και δηλώνει την αναγκαστική μετακίνηση, την εγκατάσταση σε άλλη περιοχή και τη δημιουργία νέας πόλης. Το φαινόμενο αυτό διαφέρει από την εξάπλωση των ελληνικών φύλων στα μικρασιατικά παράλια (11ος - 9ος αι. π.Χ.). Η ίδρυση αποικιών την αρχαϊκή εποχή ήταν επιχείρηση οργανωμένη εξ ολοκλήρου από τη μητέρα-πόλη (μητρόπολη). Οι αποικίες, ωστόσο, ήταν νέες πόλεις-κράτη, αυτόνομες και αυτάρκεις. Οι δεσμοί τους με τις μητέρες-πόλεις ήταν χαλαροί, σε μερικές περιπτώσεις ανύπαρκτοι, ενώ σε σπάνιες περιπτώσεις οι σχέσεις ήταν εχθρικές.
 
πόλη-κράτος: Οι ιστορικοί χρησιμοποίησαν τον όρο πόλη-κράτος για να δηλώσουν την έννοια του χώρου και συγχρόνως της οργανωμένης κοινότητας ανθρώπων κάτω από μια εξουσία. Η οργάνωση προϋποθέτει την κυριαρχία σε συγκεκριμένο χώρο, που αντιστοιχεί σε όρια μιας πύλης ή μιας ευρύτερης περιοχής μαζί με την πόλη, και τη συγκρότηση εξουσίας για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων.
 
εκκλησία του δήμου (δημοκρατικό πολίτευμα): Στο δημοκρατικό πολίτευμα κυρίαρχο πολιτειακό όργανο αναδεικνύεται η εκκλησία του δήμου, δηλαδή η συνέλευση όλων των ενήλικων κατοίκων που είχαν πολιτικά δικαιώματα.
 
τυραννίδα: Η επικράτηση των «ολίγων» δεν έδωσε λύσεις στα προβλήματα του πλήθους. Οι αντιθέσεις διατηρήθηκαν και σε ορισμένες περιπτώσεις υποδαυλίστηκαν από πρόσωπα που ήθελαν να εκμεταλλευτούν τις κοινωνικές αναταραχές για να επιβάλουν τη δική τους εξουσία. Τέτοια πρόσωπα συνήθως ήταν ευγενείς που είχαν αναδειχθεί ηγέτες των κατώτερων κοινωνικών ομάδων, με την υποστήριξη των οποίων κατόρθωναν να καταλάβουν την εξουσία. Η προσωπική εξουσία που επέβαλλαν ονομαζόταν τυραννίδα.
 
2.3 Κλασική εποχή (480 - 323 π.Χ.)
 
μετοίκιο: Την εποχή του Περικλή άμεση φορολογία δεν υπήρχε στην Αθήνα- ίσως εφαρμόστηκε σε στιγμές μεγάλης κρίσης. Μόνο οι εγκαταστημένοι από άλλες πόλεις στην Αθήνα πλήρωναν φόρο, το μετοίκιο, 12 δραχμές το χρόνο για τους άνδρες και 6 δραχμές για τις γυναίκες, αν είχαν εισοδήματα.
 
θεωρικά: Οι οικονομικές παροχές επεκτάθηκαν και σε δαπάνες για την πολιτιστική ανάπτυξη των Αθηναίων. Τα θεωρικά ήταν το αντίτιμο της ελεύθερης εισόδου των πολιτών στο θέατρο, το οποίο αποτελούσε χώρο παιδείας για τους Αθηναίους.
 
Θηβαϊκή ηγεμονία: Την ηγεμονία μετά τους Σπαρτιάτες θα διεκδικήσουν για μικρό χρονικό διάστημα οι Θηβαίοι. Δύο σημαντικές για τον ελληνισμό μάχες, η μια στα Λεύκτρα (371 π.Χ.) και η άλλη στη Μαντινεία (362 π.Χ.) θα κρίνουν την άνοδο και την πτώση αντίστοιχα της Θηβαϊκής ηγεμονίας. 
 
τριακοντούτεις σπονδαί: Η περίοδος της τριακονταετούς ειρήνης, που στην πραγματικότητα κράτησε μόνο δεκαπέντε χρόνια, ταυτίζεται με την ανάπτυξη της Αθήνας στο εσωτερικό της και την απόλυτη κυριαρχία επί των συμμάχων της. Κύριος συντελεστής της κατάστασης ήταν αναμφισβήτητα ο Περικλής. Η προσωπικότητα του χαρισματικού αυτού ηγέτη σφράγισε ουσιαστικά με τη δράση του την εποχή, ώστε δίκαια από πολλούς μελετητές ολόκληρος ο 5ος αι. π.Χ. να χαρακτηρίζεται για την Αθήνα ως «χρυσους αιών του Περικλέους».
 
τριηραρχία: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Μία από αυτές ήταν η τριηραρχία, κατά την οποία ο τριήραρχος είχε την υποχρέωση της συντήρησης και του εξοπλισμού μιας τριήρους.
 
Βοιωτικός ή Κορινθιακός πόλεμος: Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και την επικράτηση των Σπαρτιατών, ο περσικός παράγοντας φρόντισε να δημιουργήσει αντισπαρτιατικό συνασπισμό από τη Θήβα, την Κόρινθο, το Αργός και την Αθήνα και να υποκινήσει μια σειρά συγκρούσεων που έγιναν γνωστές ως Βοιωτικος ή Κορινθιακός πόλεμος (395-386 π.Χ.). Ο πόλεμος αυτός επισφραγίστηκε από μια μειωτική για τον Ελληνισμό ειρήνη.
 
αρχιθεωρία: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Μία από αυτές ήταν η αρχιθεωρία για τα έξοδα της επίσημης αποστολής (θεωρίας) σε πανελλήνιες γιορτές.
 
Βασίλειος (ή Ανταλκίδειος) ειρήνη: Με τη Βασίλειο, γνωστή και ως Ανταλκίδειο ειρήνη, οι Σπαρτιάτες συμφώνησαν πλέον με το Μεγάλο Βασιλιά να επιβάλουν τους όρους του τερματισμού του πολέμου. Έτσι παρέδωσαν τις ελληνικές πόλεις των παραλίων της Μ. Ασίας και την Κύπρο στο βασιλιά της Περσίας, διακήρυξαν την αυτονομία όλων των ελληνικών πόλεων -με εξαίρεση τα νησιά Ίμβρο, Λήμνο και Σκύρο που παρέμειναν στους Αθηναίους- και έγιναν οι ίδιοι τοποτηρητές της ειρήνης στην κυρίως Ελλάδα. Μεταβλήθηκαν κατ' αυτόν τον τρόπο σε όργανα της περσικής πολιτικής.
 
πεζέταιροι: Κύριο στρατιωτικό σώμα ήταν η μακεδονική φάλαγγα, αποτελούμενη από πεζέταιρους σε σχηματισμό βάθους 16 σειρών και με οπλισμό ένα μακρύ δόρυ μήκους 6μ., τη σάρισα.
 
πανελλήνια ιδέα: [Η πανελλήνια ιδέα ήταν μια νέα πολιτική έκφραση που διατυπώθηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. από το σοφιστή Γοργία, σε λόγο του στον ιερό χώρο της Ολυμπίας.] Κύριος εκφραστής αυτής της πολιτικής ήταν ο Αθηναίος ρητοροδιδάσκαλος Ισοκράτης. Σε πρώτο στάδιο, στον «Πανηγυρικό» λόγο του (380 π.Χ.) διατυπώνει την άποψη ότι τον κοινό αγώνα εναντίον των Περσών θα μπορούσε να αναλάβει η Αθήνα με την ανασύσταση της ηγεμονίας της.
 
γυμνασιαρχία: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Μία από αυτές ήταν η γυμνασιαρχία για την τέλεση αγώνων λαμπαδηδρομίας στα Παναθήναια.
 
χορηγία: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Αυτές ήταν υποχρεωτικές και είχαν τιμητικό συγχρόνως χαρακτήρα. Μία από αυτές ήταν η χορηγία, σύμφωνα με την οποία ο χορηγός είχε την υποχρέωση να δώσει τα χρήματα για τη διδασκαλία ενός θεατρικού έργου.
 
εστίαση: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Αυτές ήταν υποχρεωτικές και είχαν τιμητικό συγχρόνως χαρακτήρα. Μία από αυτές ήταν η εστίαση για τα έξοδα του δείπνου μιας φυλής σε θρησκευτικές γιορτές.
 
λειτουργία: Βασική πηγή εσόδων από έκτακτες εισφορές ήταν ο θεσμός της λειτουργίας. Πρόκειται για δαπάνες στρατιωτικών και θρησκευτικών εκδηλώσεων που αναλάμβαναν οι πλουσιότεροι πολίτες. Αυτές ήταν υποχρεωτικές και είχαν τιμητικό συγχρόνως χαρακτήρα.
 
Καλλίειος συνθήκη: Οι Αθηναίοι λέγεται ότι συνήψαν συνθήκη ειρήνης με τους Πέρσες, υποχρεώνοντάς τους να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας. Η συνθήκη αυτή είναι γνωστή ως Καλλίειος από το όνομα του αρχηγού της αθηναϊκής αποστολής στα Σούσα. Πολλοί ιστορικοί ονομάζουν την ειρήνη Κιμώνειο, υποστηρίζοντας ότι κύριος συντελεστής της ήταν ο Κίμων με τις νίκες του εναντίον των Περσών.
 
ιωνική επανάσταση: Η ατυχής εξέγερση των Ελλήνων της Ιωνίας (ιωνική επανάσταση, 499- 494 π.Χ.), οι οποίοι ήταν υποτελείς στην περσική αυτοκρατορία, έδωσε την αφορμή για μια σειρά περσικών επιχειρήσεων εναντίον της Ελλάδας.
 
1.2 Τα χαρακτηριστικά του ελληνιστικού κόσμου 2.1 Τα ελληνιστικά πνευματικά κέντρα 2.2 Η γλώσσα
 
Μουσείο της Αλεξάνδρειας: Μεταξύ των οικοδομημάτων που διακοσμούσαν την Αλεξάνδρεια ξεχώριζε το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη. Το Μουσείο ήταν ένα οικοδομικό συγκρότημα αφιερωμένο στις Μούσες, όπου συγκεντρώνονταν πνευματικοί άνθρωποι. Περιελάμβανε βοτανικό, ζωολογικό κήπο και χώρους για αστρονομικές μελέτες.
 
γραμματικοί: Στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας εργάζονταν οι γραμματικοί, άνθρωποι με φιλολογική παιδεία, που ασχολήθηκαν με την καταγραφή και το σχολιασμό των κειμένων των αρχαίων συγγραφέων.
 
μακεδονική φάλαγγα: Κύριο στρατιωτικό σώμα ήταν η μακεδονική φάλαγγα, αποτελούμενη από πεζέταιρους σε σχηματισμό βάθους 16 σειρών και με οπλισμό ένα μακρύ δόρυ μήκους 6μ., τη σάρισα.
 
περγαμηνή: Η έλλειψη παπύρου οδήγησε τους Περγαμηνούς στην ανακάλυψη νέας γραφικής ύλης, της περγαμηνής, που προέρχεται από την επεξεργασία του εμβρύου της κατσίκας.
 
απόλυτη μοναρχία (ελληνιστική περίοδος): Το σύστημα διακυβέρνησης στα ελληνιστικά βασίλεια ήταν η απόλυτη μοναρχία. Οι ηγεμόνες συγκέντρωσαν στο πρόσωπο τους όλες τις εξουσίες και κυβέρνησαν με ένα επιτελείο από Έλληνες και λίγους γηγενείς που ανήκαν σε ανώτερα οικονομικά στρώματα και είχαν εξελληνιστεί. Την αίγλη των ηγεμόνων επαύξανε η λατρεία που τους αποδιδόταν από τους υπηκόους. Σ’ αυτό το σύστημα της απόλυτης μοναρχίας ο πολίτης δεν είχε να διαδραματίσει κανένα ρόλο, ενδιαφερόταν μόνο για το ατομικό του συμφέρον.
 
Κοινή Ελληνική: Η μορφή της ελληνικής γλώσσας που προέκυψε και διαδόθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους είναι γνωστή ως Κοινή Ελληνική ή απλώς Κοινή. [Η διαμόρφωσή της οφείλεται στη συγχώνευση των ελληνικών διαλέκτων - έχοντας ως βάση την αττική διάλεκτο - στο χώρο της Ανατολής, όπου συνέρρεαν Έλληνες και όπου υπήρχε ανάγκη να επικοινωνήσουν με ευκολία μεταξύ τους αλλά και με τους γηγενείς. Όπως ήταν φυσικό, επικράτησαν οι απλούστερες διαλεκτικές ιδιομορφίες και έτσι διαμορφώθηκε ενιαίο γλωσσικό σύστημα γραπτής και προφορικής επικοινωνίας. Η Κοινή χρησιμοποιήθηκε στην καθημερινή επικοινωνία από το λαό αλλά και από συγγραφείς της εποχής. Αποτέλεσε το όργανο διάδοσης των κηρυγμάτων του χριστιανισμού. Η Βίβλος είναι γραμμένη σ’ αυτή τη γλώσσα.]
 
ένοπλη εξερεύνηση (εκστρατείες Μ. Αλεξάνδρου): Στον πολιτιστικό τομέα, με τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού, την υιοθέτηση πολιτιστικών στοιχείων από την παράδοση των λαών της Ανατολής, την ίδρυση νέων πόλεων που εξελίχθηκαν σε εμπορικά και πνευματικά κέντρα, τις εξερευνήσεις περιοχών, την επιθυμία για έρευνα - όπως αποδείχθηκε από τη συμμετοχή στην εκστρατεία φιλοσόφων και ερευνητών - διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις που έδωσαν στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου τη διάσταση της ένοπλης εξερεύνησης.
 
3.3 Η ίδρυση της Ρώμης και η οργάνωση της
 
πατρίκιοι: Πατρίκιοι ήταν οι Ρωμαίοι που ανήκαν στις παλαιές μεγάλες οικογένειες. Οι οικογένειες αυτές με τα άμεσα μέλη και τα παρακλάδια τους αποτελούσαν τα ρωμαϊκά γένη. Όλα τα μέλη ενός γένους ονομάζονταν πατρίκιοι, γιατί κατάγονταν από τον ίδιο πατέρα, τον οποίο αναγνώριζαν και ως αρχηγό.
 
πελάτες: Πελάτες ήταν αυτοί που ζούσαν κοντά στους πατρικίους ως υπήκοοι και δέχονταν την προστασία τους. Επρόκειτο μάλλον για τους προϊταλιώτες κατοίκους, δηλαδή τους Λίγουρες. Σταδιακά αυτοί ήρθαν σε επιμειξίες με τους πατρικίους και συγχωνεύτηκαν σε μια τάξη.
 
πληβείοι: Πληβείοι ήταν όλοι οι νεότεροι κάτοικοι της Ρώμης και των γύρω περιοχών. Όταν οι Ρωμαίοι καταλάμβαναν μια πόλη, υποχρέωναν τους κατοίκους της να μετοικήσουν κοντά στη Ρώμη. Πολλοί, εξάλλου, είχαν έρθει μόνοι τους στη Ρώμη σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Δεν είχαν κανένα δεσμό με τους πατρικίους και τους πελάτες· γι’ αυτό και ονομάστηκαν πλήθος (πληβείοι). Οι πληβείοι δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και δεν τους επιτρεπόταν να νυμφευτούν με γυναίκες από την τάξη των πατρικίων.
 
σύγκλητος (περίοδος βασιλείας στη Ρώμη, ως το 509 π.Χ.): Τις βασιλικές δικαιοδοσίες έλεγχαν δύο σώματα: η σύγκλητος και η εκκλησία του λαού. Τη σύγκλητο, που αποτελούνταν από εκατό και στη συνέχεια από τριακόσια μέλη, τη συγκροτούσαν οι αρχηγοί των ρωμαϊκών γενών. Η σύγκλητος μαζί με το βασιλιά συγκαλούσαν την εκκλησία του λαού και επικύρωναν τις αποφάσεις της. Η σύγκλητος ήταν ο θεματοφύλακας των εθίμων και των παραδόσεων της Ρώμης.
 
εκκλησία του λαού (ρωμαϊκό κράτος): Η εκκλησία του λαού ήταν η συγκέντρωση όλων των πατρικίων και των πελατών. Η εκκλησία αυτή ονομαζόταν και φρατρική, επειδή οι πατρίκιοι συγκεντρώνονταν σε τμήματα - τις φράτρες, όπως τις ονόμαζαν. Επικύρωνε ή απέρριπτε τις αποφάσεις του βασιλιά «διά βοής». Αποφάσιζε για ειρήνη ή πόλεμο και εξέλεγε το βασιλιά.
 
σύγκλητος (περίοδος βασιλείας στη Ρώμη):  Τη σύγκλητο, που αποτελούνταν από εκατό και στη συνέχεια από τριακόσια μέλη, τη συγκροτούσαν οι αρχηγοί των ρωμαϊκών γενών. Η σύγκλητος μαζί με το βασιλιά συγκαλούσαν την εκκλησία του λαού και επικύρωναν τις αποφάσεις της. Η σύγκλητος ήταν ο θεματοφύλακας των εθίμων και των παραδόσεων της Ρώμης.
 
3.4 Η συγκρότηση της ρωμαϊκής πολιτείας - Res publica
 
ρωμαϊκή δημοκρατία (Res publica): Η περίοδος της βασιλείας τελείωσε το 509 π.Χ. μετά από εξέγερση των πατρικών. Η πολιτειακή μεταβολή συμπίπτει με την απομάκρυνση των Ετρούσκων. Το νέο πολίτευμα που εγκαθιδρύθηκε οι Ρωμαίοι το ονόμαζαν δημοκρατία (Res publica)· στην πραγματικότητα όμως επρόκειτο για αριστοκρατικό καθεστώς, αφού την εξουσία είχαν πλέον οι πατρίκιοι.
 
φρατρική εκκλησία: Στο ρωμαϊκό κράτος λειτούργησαν προοδευτικά τρεις εκκλησίες. Η φρατρική, ήταν η συνέλευση των πατρικίων, έχασε τη δύναμή της την περίοδο της δημοκρατίας· διατηρήθηκε μόνο από σεβασμό στην παράδοση.
 
λοχίτιδα εκκλησία: Στο ρωμαϊκό κράτος λειτούργησαν προοδευτικά τρεις εκκλησίες. Η λοχίτιδα ήταν η συνέλευση όλων των στρατευμένων πολιτών, πατρικίων και πληβείων. Οι αποφάσεις της παίρνονταν κατά λόχους. Εξέλεγε τους υπάτους, τους τιμητές και τους πραίτωρες.
 
Δωδεκάδελτος: Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., οι πληβείοι με τους αγώνες τους πέτυχαν για πρώτη φορά την καταγραφή του εθιμικού δικαίου (Δωδεκάδελτος), αποτρέποντας έτσι τις αυθαίρετες δικαστικές αποφάσεις των πατρικίων.
 
δικτάτορας: Όταν η ρωμαϊκή πολιτεία βρισκόταν σε κρίσιμη κατάσταση, τότε για έξι μήνες όλες οι εξουσίες παραχωρούνταν σε έναν εκλεγμένο άρχοντα από τους υπάτους που ονομαζόταν δικτάτορας.
 
δήμαρχοι (Res publica): Οι πληβείοι αγωνίστηκαν δύο περίπου αιώνες για να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα. Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. κατόρθωσαν να αναδείξουν μια νέα εξουσία, που εκπροσωπούσαν οι δήμαρχοι. Οι άρχοντες αυτοί που εκλέγονταν για ένα χρόνο είχαν ως κύριο έργο την προστασία των πληβείων από τις αυθαιρεσίες των πατρικίων. Θεωρούνταν πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα. Είχαν το δικαίωμα να αρνηθούν την ψήφιση ενός νόμου, όταν αυτός προσέβαλλε τα συμφέροντα των πληβείων (veto).
 
ύπατοι (Res publica): Οι άρχοντες του ρωμαϊκού κράτους ήταν πολλοί. Εκπροσωπούσαν την εκτελεστική εξουσία της πολιτείας. Οι σπουδαιότεροι ήταν: οι δύο ύπατοι, που εκλέγονταν για ένα χρόνο αρχικά, συγκέντρωναν όλες τις εξουσίες που προηγουμένως είχε ο βασιλιάς. Είχαν μεγαλοπρεπή εμφάνιση και ακολουθούνταν από δώδεκα ραβδούχους.
 
τιμητές: Μεγάλης σπουδαιότητας αξίωμα ήταν το αξίωμα των τιμητών. Ήταν δύο και εκλέγονταν για δεκαοκτώ μήνες. Ως έργο τους είχαν: 1) την τίμηση των πολιτών, δηλαδή την κατάταξή τους ανάλογα με τα περιουσιακά τους στοιχεία, 2) τη σύνταξη του καταλόγου των συγκλητικών, δηλαδή όριζαν ποιοι από τους άρχοντες είχαν το δικαίωμα να εισέλθουν στη σύγκλητο, 3) την κατάρτιση του προϋπολογισμού του κράτους και 4) την επίβλεψη των ηθών, δηλαδή είχαν τη δικαιοδοσία να στερήσουν τα πολιτικά δικαιώματα σ' όποιον πολίτη επιδείκνυε ανήθικη συμπεριφορά.
 
φυλετική εκκλησία (ρωμαϊκής πολιτείας): Η φυλετική εκκλησία στην αρχή ήταν η συνέλευση των πληβείων, μετά όμως την εξίσωση των τάξεων την αποτέλεσαν όλοι οι Ρωμαίοι. Συγκεντρώνονταν κατά φυλές, ανάλογα δηλαδή με τον τόπο της κατοικίας τους. Στη δικαιοδοσία της ήταν η ψήφιση των νόμων και η εκλογή των κατώτερων αρχόντων.
 
2.2 Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες
 
αγροτικός νόμος: Ο Τιβέριος Γράκχος όταν εκλέχτηκε δήμαρχος (133 π.Χ.), πρότεινε την ψήφιση του αγροτικού νόμου, σύμφωνα με τον οποίο δεν επιτρεπόταν σε κανένα πολίτη να κατέχει ιδιοκτησία μεγαλύτερη από 500 πλέθρα γης. Εάν μέχρι εκείνη την εποχή κατείχε περισσότερη γη, τότε θα μπορούσε να κρατήσει επιπλέον και από 250 πλέθρα για καθένα από τα δύο αρσενικά παιδιά του. Δεν επιτρεπόταν όμως σε καμία περίπτωση η κατοχή της γης να ξεπερνά στο σύνολο τα 1000 πλέθρα. Με το νόμο αυτό προβλεπόταν αναδιανομή της δημόσιας γης στους ακτήμονες. Όση γη θα επιστρεφόταν με την εφαρμογή του νόμου θα μοιραζόταν εκ νέου ανά 30 πλέθρα σε κάθε πολίτη που δεν είχε έγγειο ιδιοκτησία.
 
1.1 Η εποχή του Αυγούστου (27 π.Χ.-14 μ.Χ.)
 
Ηγεμονία (Principatus): Ο Αύγουστος συγκέντρωσε βαθμιαία όλες τις εξουσίες στο πρόσωπο του εγκαθιδρύοντας μια μορφή μοναρχικού πολιτεύματος. Αυτή η μορφή του πολιτεύματος ονομάστηκε Ηγεμονία (Principatus) από τον τίτλο του πρώτου πολίτη (princeps).
 
συμβούλιο του αυτοκράτορα (εποχής Αυγούστου): Συγκεντρώθηκαν στο πρόσωπο του Οκταβιανού τα σπουδαιότερα αξιώματα της ρωμαϊκής πολιτείας, όπως του υπάτου, του ανθυπάτου, του δημάρχου, του ιμπεράτορα, δηλαδή του ανώτατου στρατιωτικού αρχηγού, του πρώτου πολίτη του κράτους (princeps) και του "μεγίστου αρχιερέως" (pontifex maximus), δηλαδή του ανώτατου θρησκευτικού άρχοντα. Επειδή όμως δεν ήταν δυνατό να ασκεί από μόνος του όλες αυτές τις εξουσίες δημιούργησε ένα συμβουλευτικό σώμα, το συμβούλιο του αυτοκράτορα, που τον βοηθούσε στην άσκηση της εξουσίας. Απέφυγε τις αυταρχικές μεθόδους και ακολούθησε συμβιβαστική τακτική στην κατανομή της εξουσίας.
 
δυαρχία εξουσιών: Το πολίτευμα του Principatus ήταν ουσιαστικά μια δυαρχία εξουσιών με παράγοντες λειτουργίας τον πρώτο πολίτη και τη σύγκλητο. Οι αρμοδιότητες όμως των δύο αυτών πολιτειακών παραγόντων δεν ήταν με σαφήνεια καθορισμένες, γεγονός που δημιουργούσε προστριβές.
 
Αύγουστος: Ο Οκταβιανός συγκέντρωσε σχεδόν όλες τις εξουσίες στο πρόσωπο του. όπως συνέβαινε άλλοτε με τους βασιλείς. Όταν κάποτε προσποιήθηκε ότι ήθελε να αποχωρήσει από την εξουσία και να παραιτηθεί από τα αξιώματά του, η σύγκλητος τον παρακάλεσε να παραμείνει και τον αναγόρευσε σε Αύγουστο, αποδίδοντάς του έτσι τον τίτλο του σεβαστού και αναγνωρίζοντας του θεϊκές ιδιότητες.
 
πραιτωριανοί: Στη Ρώμη, όπου ήταν η έδρα της εξουσίας, ο Οκταβιανός διατήρησε εννέα στρατιωτικές μονάδες, που αριθμούσαν χίλιους στρατιώτες η καθεμιά. Αυτές αποτελούσαν την προσωπική φρουράτου πραιτωρίου, όπου ήταν παλαιότερα η έδρα του στρατηγού. Οι πραιτωριανοί ήταν πιστοί στον αυτοκράτορα, σταδιακά όμως απέκτησαν μεγάλη δύναμη και έγιναν επικίνδυνοι για το κράτος, αφού είχαν τη δυνατότητα να ανεβάζουν και να κατεβάζουν αυτοκράτορες σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.
 
πραιτώριο: Στη Ρώμη, όπου ήταν η έδρα της εξουσίας, ο Οκταβιανός διατήρησε εννέα στρατιωτικές μονάδες, που αριθμούσαν χίλιους στρατιώτες η καθεμιά. Αυτές αποτελούσαν την προσωπική φρουρά του πραιτωρίου, όπου ήταν παλαιότερα η έδρα του στρατηγού. Οι πραιτωριανοί ήταν πιστοί στον αυτοκράτορα, σταδιακά όμως απέκτησαν μεγάλη δύναμη και έγιναν επικίνδυνοι για το κράτος, αφού είχαν τη δυνατότητα να ανεβάζουν και να κατεβάζουν αυτοκράτορες σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.
 
1.2 Οι διάδοχοι του Αυγούστου (14-193 μ.Χ.)
 
νομοδιδάσκαλοι: Το ρωμαϊκό δίκαιο έγινε πολύπλοκο και για την ερμηνεία του ήταν απαραίτητοι ειδικοί πνευματικοί άνθρωποι, που ονομάζονταν νομοδιδάσκαλοι. [Τέτοιοι νομομαθείς υπήρχαν ήδη από την περίοδο της δημοκρατίας. Οι πιο γνωστοί δραστηριοποιήθηκαν στην εποχή των Αντωνίνων, όπως ήταν ο Σάλβιος Ιουλιανός και ο Γάιος, ενώ άλλοι αργότερα, τον 4ο αι. μ.Χ.]
 
διάταγμα του Καρακάλλα: Η απόκτηση του δικαιώματος του πολίτη θα γενικευθεί αργότερα, στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ. με το διάταγμα του Καρακάλλα (212 μ.Χ.), οπότε όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας θα αναγνωριστούν ως Ρωμαίοι πολίτες.
 
ειρήνη στο ρωμαϊκό κράτος (Pax Romana): Οι Ρωμαίοι με τις κατακτήσεις τους κράτησαν ορισμένους λαούς έξω από τα σύνορα και παράλληλα σταμάτησαν τους πολέμους. Οι συγκρούσεις μεταξύ μονάδων του ρωμαϊκού στρατού για την επικράτηση κάποιου αυτοκράτορα περιορίστηκαν κυρίως στην ιταλική χερσόνησο, γεγονός που δεν τάραζε την ησυχία των επαρχιών. Έτσι στη ρωμαϊκή οικουμένη επικράτησε ειρήνη (Pax Romana) και για μεγάλο χρονικό διάστημα ευνομία.
 
1.1 Ο Διοκλητιανός και η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας
 
Τετραρχία: Η εξουσία μοιράστηκε σε τέσσερα διαφορετικά κέντρα. Στην Ανατολή, Αύγουστος ήταν ο Διοκλητιανός με έδρα τη Νικομήδεια της Βιθυνίας και Καίσαρας ο Γαλέριος με έδρα το Σίρμιο, στη σημερινή Σερβία. Παράλληλα, στη Δύση Αύγουστος ήταν ο Μαξιμιανός με έδρα το Μιλάνο στην Ιταλία και Καίσαρας ο Κωνστάντιος ο Χλωρός με έδρα τους Τρεβήρους στη Γαλατία. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε Τετραρχία και επέτυχε να διατηρήσει προς στιγμή την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας.
 
1.2 Μ. Κωνσταντίνος: Εκχριστιανισμός και ισχυροποίηση της ρωμαϊκής Ανατολής
 
Διάταγμα των Μεδιολάνων: Αποφασιστικό ρόλο στην ιστορία των σχέσεων του κράτους και της νέας θρησκείας έπαιξε το Διάταγμα των Μεδιολάνων. Με κοινή απόφαση του Κωνσταντίνου και του Λικίνιου καθιερώθηκε απόλυτη ελευθερία στην επιλογή λατρείας για τους κατοίκους της αυτοκρατορίας. Το Διάταγμα των Μεδιολάνων, γνωστό και ως Διάταγμα της ανεξιθρησκίας, υπογράφτηκε στην αρχή στο Μιλάνο (Μεδιόλανα) το Φεβρουάριο του 313 μ.Χ. και είχε ισχύ για τους κατοίκους του δυτικού τμήματος. Μερικούς μήνες αργότερα έγινε αποδεκτή η ίδια απόφαση και για τους κατοίκους του ανατολικού τμήματος, στη Νικομήδεια της Βιθυνίας. Μ’ αυτό το διάταγμα δεν υφίστατο πλέον καμία διάκριση μεταξύ των χριστιανών και μη χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας.
 
χριστόγραμμα: Ο Κωνσταντίνος υιοθέτησε ως σύμβολο το χριστόγραμμα (£), το οποίο τοποθέτησε στις ασπίδες των στρατιωτών του και στην αυτοκρατορική σημαία.
 
1.4 Ο εξελληνισμός του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους
 
αντιγερμανική-αντιγοτθική κίνηση: Είναι βέβαιο ότι μετά το θάνατο του Μ. Θεοδοσίου παρουσιάστηκε και στην Ανατολή προς στιγμή κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους. Ωστόσο, ο κίνδυνος αυτός αποσοβήθηκε με την αποτελεσματική αντίσταση που προέβαλαν Έλληνες λόγιοι και πολιτικοί. Η αντιγερμανική - αντιγοτθική - αυτή κίνηση ήταν τόσο ισχυρή, ώστε να γίνεται λόγος για τη δημιουργία εθνικού κόμματος που υποκινούσε τον αντιγοτθικό αγώνα.
 
Πανδιδακτήριο: Ο εξελληνισμός της αυτοκρατορίας ήταν μια πραγματικότητα που οφειλόταν στον πρωταγωνιστικό ρόλο της Κωνσταντινούπολης. Η πνευματική δραστηριότητα μεταφέρθηκε από την Αθήνα στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, όπου με διάταγμα του Θεοδόσιου Β΄ ιδρύθηκε το Πανδιδακτήριο (425 μ.Χ.). Με επίσημη αυτοκρατορική απόφαση υπερτερούσε η διδασκαλία της ελληνικής φιλολογίας και γλώσσας σε βάρος της λατινικής.
 
2.2 Η ελληνοχριστιανική οικουμένη
 
Corpus juris civilis (αστικό δίκαιο): Το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού είναι η σπουδαιότερη σε σημασία πλευρά της εσωτερικής του πολιτικής. Το κύριο μέρος του νομοθετικού έργου ήταν γραμμένο στη λατινική· οι καινούργιοι, ωστόσο, νόμοι εκδόθηκαν στην ελληνική γλώσσα για να είναι κατανοητοί από το λαό. Η κωδικοποίηση των νόμων της εποχής του Ιουστινιανού έγινε γνωστή το 16ο αιώνα ως Corpus juris civilis (αστικό δίκαιο) και αποτέλεσε τη βάση της νεότερης νομοθεσίας των ευρωπαϊκών κρατών.
 
Νεαρές: Με μια σειρά από καινούργια νομοθετικά διατάγματα (Νεαρές) ο Ιουστινιανός παραχώρησε την πολιτική εξουσία στους στρατιωτικούς διοικητές των περιοχών που ήταν περισσότερο εκτεθειμένες σε εχθρικές επιθέσεις.
 
δυνατοί (ύστερης αρχαιότητας): Με μια σειρά από καινούργια νομοθετικά διατάγματα (Νεαρές) ο Ιουστινιανός παραχώρησε την πολιτική εξουσία στους στρατιωτικούς διοικητές των περιοχών που ήταν περισσότερο εκτεθειμένες σε εχθρικές επιθέσεις. Αυτή η διοικητική καινοτομία ήταν η βάση ενός νέου διοικητικού συστήματος, που θα επεκτεινόταν και θα εφαρμοζόταν αργότερα σ’ όλη την αυτοκρατορία. Το μέτρο αυτό στόχευε, εκτός των άλλων, στην αντιμετώπιση της ανάπτυξης των μεγάλων γαιοκτησιών. Με επιμέρους διατάγματα προσπάθησε να πλήξει τους «δυνατούς», δηλαδή τους μεγαλοκτηματίες της εποχής.