Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Συνιστώσες της κριτικής σκέψης [Κριτήριο αξιολόγησης]

St phane Breton

 
Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Συνιστώσες της κριτικής σκέψης [Κριτήριο αξιολόγησης]
 
Κείμενο 1: Συνιστώσες της κριτικής σκέψης
 
     Οι βασικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης είναι η ερμηνεία (με επιμέρους δεξιότητές της: την κατηγοριοποίηση, την αποκωδικοποίηση σημασίας, την αποσαφήνιση νοήματος), η ανάλυση (με επιμέρους δεξιότητές της: την εξέταση ιδεών, την αναγνώριση επιχειρημάτων, την ανάλυση επιχειρημάτων), η αξιολόγηση (με επιμέρους δεξιότητές της: την αποτίμηση ισχυρισμών, την αποτίμηση επιχειρημάτων), η συνεπαγωγή (με επιμέρους δεξιότητές της: τη διερεύνηση τεκμηρίων, την εικασία εναλλακτικών θεωρήσεων, την εξαγωγή συμπερασμάτων), η εξήγηση (με επιμέρους δεξιότητές της: την έκθεση αποτελεσμάτων, την αιτιολόγηση διαδικασιών, την παρουσίαση επιχειρημάτων) και η αυτορρύθμιση (με επιμέρους δεξιότητές της: την αυτοεξέταση, την αυτοδιόρθωση).
     Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης δεν είναι δυνατόν να γίνει εύκολα ή γρήγορα, όπως πολλοί μελετητές τονίζουν. Προκειμένου να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν δύσκολες διαδικασίες, όπως η διαμόρφωση, η πρόκληση και η αμφισβήτηση των προσωπικών υποθέσεων ενός ατόμου χωρίς οποιαδήποτε μορφή βοήθειας από τους άλλους. Η κριτική σκέψη δεν είναι ένα σύνολο δεξιοτήτων που μπορούν να αναπτυχθούν ανά πάσα στιγμή, σε οποιοδήποτε πλαίσιο. Για να καταστεί δυνατόν να σκεφθεί κάποιος κριτικά δεν αρκεί μόνο να καλλιεργηθούν οι δεξιότητες της κριτικής σκέψης, αλλά επιπροσθέτως είναι απαραίτητο να συνδυαστούν αυτές σωστά.
     Εκτός από την κριτική σκέψη καθαυτή, μελετητές ενδιαφέρονται και για τα χαρακτηριστικά του ατόμου που σκέπτεται κριτικά δηλαδή του κριτικού στοχαστή. Κερδίζει έδαφος η άποψη ότι το να είσαι κριτικός στοχαστής είναι μια επιθυμητή ανθρώπινη ικανότητα που πρέπει να καλλιεργείται στα σχολεία. Ένας κριτικός στοχαστής είναι ευρύνους και ικανός να κατασκευάσει λογικές κρίσεις και επιχειρήματα προκειμένου να καταλήξει σε συμπεράσματα που βασίζονται σε αποδεικτικά στοιχεία. Ένας κριτικός στοχαστής κατανοεί πώς να χρησιμοποιεί τη γνώση για την αντιμετώπιση δυσκολιών.
     Οι έμπειροι κριτικοί στοχαστές είναι απροκατάληπτοι, γνώστες, διανοητικά δραστήριοι, περίεργοι, ανεξάρτητοι στοχαστές, επιδέξιοι συζητητές, διορατικοί, αυτεπιγνωστικοί, δημιουργικοί, παθιασμένοι με την κατανόηση και τη σαφήνεια.
 
Ιωάννης Οικονομίδης, Κριτική σκέψη και Πληροφορική, Αθήνα, 2023
 
Κείμενο 2: Σύγχρονες προκλήσεις και προσαρμογή
 
     Στην ψηφιακή εποχή, η κριτική σκέψη αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, όπως η αξιολόγηση των πληροφοριών στο διαδίκτυο και η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Η Halpern συνδύασε την κριτική σκέψη με τη μεταγνώση*, υπογραμμίζοντας τη σημασία της αυτοσυγκέντρωσης και της συνεχούς αξιολόγησης των γνωστικών διεργασιών. Αυτή η προσέγγιση είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση της πληροφοριακής υπερφόρτωσης και της πολυπλοκότητας των σύγχρονων προβλημάτων.
     Η κριτική σκέψη έχει εξελιχθεί από μια θεωρητική έννοια σε μια πολυδιάστατη ικανότητα που ενσωματώνει λογική, ηθική, κοινωνικές και μεταγνωστικές πτυχές. Αυτή η εξέλιξη αντανακλά τις ανάγκες της κάθε εποχής και υπογραμμίζει τη σημασία της κριτικής σκέψης ως βασικού εργαλείου για την κατανόηση και την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων. Η δυναμική της φύσης της κριτικής σκέψης δείχνει ότι θα συνεχίσει να προσαρμόζεται και να αναπτύσσεται, ανταποκρινόμενη στις αλλαγές της κοινωνίας, της τεχνολογίας και της γνώσης.
     Σημαντικά χαρακτηριστικά ενός κριτικά σκεπτόμενου ατόμου είναι οι ικανότητες να οργανώνει τις σκέψεις του και να τις διατυπώνει συνοπτικά και συνεκτικά, να διατυπώνει με απλότητα και σαφήνεια τα επιχειρήματά του, να μην εξάγει βιαστικά συμπεράσματα όταν τα αποδεικτικά στοιχεία δεν επαρκούν, αλλά να αναγνωρίζει την πιθανότητα δικού του σφάλματος, την πιθανότητα συστηματικού σφάλματος, καθώς και τον κίνδυνο να επηρεάζεται από τις προσωπικές του προτιμήσεις. Το κριτικά σκεπτόμενο άτομο μπορεί να προβλέψει πιθανές εναλλακτικές λύσεις, να βρίσκει ομοιότητες και αναλογίες που δεν είναι πάντοτε προφανείς και να εφαρμόζει τεχνικές επίλυσης προβλημάτων σε τομείς διαφορετικούς από εκείνους στους οποίους έχει εκπαιδευτεί. Επιπλέον δεν κρίνει την εγκυρότητα μιας άποψης, από την ένταση με την οποία υποστηρίζεται από τους άλλους και γνωρίζει τα όρια των αντιληπτικών ικανοτήτων του.
 
Σωτήριος Μανδαλίδης, Η συμβολή της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης, Θεσσαλονίκη, 2025
 
*μεταγνώση: αναφέρεται στην επίγνωση που έχει το άτομο για τις γνώσεις που κατέχει, καθώς και στις ενέργειες που κάνει, ώστε να διορθώσει πιθανά προβλήματά του στη διαδικασία της μάθησης
 
Κείμενο 3: Μεταρσίωση  
 
Το πνεύμα μου, σαν ουρανός, σαν ωκεανός, σαν θάλασσα,
λύνεται απόψε στο άπειρο χωρίς να βρίσκει αναπαμό.
Τις ζώνες γύρω του έσπασε και ανατινάζεται θερμό
το πνεύμα μου σαν ουρανός, σαν ωκεανός, σαν θάλασσα.
 
Σαν γαλαξίας απέραντος το σύμπαν σέρνω στο χορό.
 
Ήλιο τον ήλιο γκρέμισα, θόλο το θόλο χάλασα,
κι είμαι σαν μίαν απέραντη, πλατιά γαλάζια θάλασσα,
που οι στενοί πάνω μου ουρανοί δε μου σκεπάζουν το νερό.
 
Νικηφόρος Βρεττάκος, Η εκλογή μου (Ποιήματα 1933-1991), Εκδόσεις Ποταμός
 
Θέμα Α
Να αποδώσετε συνοπτικά σε μία παράγραφο 50-60 λέξεων το περιεχόμενο της τελευταίας παραγράφου του Κειμένου 2 («Σημαντικά χαρακτηριστικά ενός κριτικά… τα όρια των αντιληπτικών ικανοτήτων του»).
Μονάδες 20
 
Το σκεπτόμενο άτομο οργανώνει τις σκέψεις του και διατυπώνει συνεκτικά και με σαφήνεια τα επιχειρήματά του. Δεν οδηγείται σε συμπεράσματα χωρίς επαρκή στοιχεία και αναγνωρίζει το ενδεχόμενο να λανθάνει ή να μεροληπτεί. Συνάμα, βρίσκει εναλλακτικές λύσεις, εντοπίζει μη εμφανή μοτίβα και εφαρμόζει τεχνικές επίλυσης και σε ανοίκειους τομείς. Αναγνωρίζει τα όρια της αντίληψής του και αξιολογεί απόψεις ανεπηρέαστος από την ένταση των υποστηρικτών τους.
 
Θέμα Β
Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση το Κείμενο 1, τις παρακάτω περιόδους λόγου, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος (χωρίς αναφορά σε χωρία του κειμένου):
 
α. Η αυτοδιόρθωση συνιστά βασική δεξιότητα της κριτικής σκέψης.
β. Η κριτική σκέψη απαρτίζεται από επιμέρους δεξιότητες.
γ. Η ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται κριτικά αποτελεί διαχρονική επιδίωξη της εκπαίδευσης.
δ. Η κριτική σκέψη συνιστά εσωτερική διεργασία, η οποία δεν συνδέεται με την έννοια της γνώσης.
ε. Τα άτομα που σκέφτονται κριτικά δεν έχουν απαραίτητα επίγνωση των ελαττωμάτων τους.
Μονάδες 15
 
α. Λάθος
β. Σωστό
γ. Λάθος
δ. Λάθος
ε. Λάθος
 
Β2. Το Κείμενο 1 αποτελεί δείγμα επιστημονικού λόγου. Να εντοπίσετε δύο γλωσσικές επιλογές που το επιβεβαιώνουν (μονάδες 2) δίνοντας τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 2) και να αιτιολογήσετε την επιλογή σας (μονάδες 6). Μονάδες 10
 
Ο επιστημονικός χαρακτήρας του κειμένου γίνεται αντιληπτός από διάφορες γλωσσικές επιλογές, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν η συχνή χρήση ονοματοποίησης («ερμηνεία», «κατηγοριοποίηση», «αποκωδικοποίηση», «αποσαφήνιση» κ.ά.) μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η διαμόρφωση νοηματικά πυκνού λόγου, δοθέντος πως οι ονοματοποιημένοι όροι ενέχουν διττή σημασία -δηλώνουν, δηλαδή, τόσο τη ρηματική διαδικασία όσο και το αποτέλεσμα αυτής-, ενώ, συνάμα, επιτρέπουν την επεξεργασία αφηρημένων εννοιών και κατ’ επέκταση την εμβάθυνση σε εσωτερικές διεργασίες, όπως είναι αυτή της νοητικής προσέγγισης ιδεών, πληροφοριών και επιχειρημάτων. Παραλλήλως, στο κείμενο γίνεται χρήση επιστημικής τροπικότητας «Προκειμένου να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν δύσκολες διαδικασίες…», μέσω της οποίας εκφράζεται η βεβαιότητα του γράφοντος για την αλήθεια και την εγκυρότητα όσων καταγράφει. Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, για παράδειγμα, είναι σαφές πως δεν μπορεί να ευοδωθεί χωρίς την επίτευξη συγκεκριμένων απαιτητικών διαδικασιών.                                                                                                                                                                                                                        

Β3.α. Να προσδιορίσετε τη λειτουργία του ασύνδετου σχήματος στην καταληκτική περίοδο του Κειμένου 1. (μονάδες 3)
 
Ο γράφων αξιοποιεί ασύνδετο σχήμα, χρησιμοποιώντας αλλεπάλληλα επίθετα, προκειμένου να αποδώσει με συνοπτικό, γοργό και νοηματικά μεστό τρόπο τα γνωρίσματα των κριτικών στοχαστών. Κατ’ αυτό τον τρόπο επιτυγχάνει να δημιουργήσει δραστική εντύπωση στον αναγνώστη και να αναδείξει το πλήθος των αρετών και γνωρισμάτων που διακρίνουν ένα κριτικά σκεπτόμενο άτομο.
 
β. Να συγκρίνετε τις απόψεις των συγγραφέων στα δύο χωρία: «Προκειμένου να καλλιεργηθεί η κριτική σκέψη… βοήθειας από τους άλλους» (Κείμενο 1) και «Η Halpern συνδύασε την… αξιολόγησης των γνωστικών διεργασιών» (Κείμενο 2) ως προς τη συμβολή του ίδιου του ατόμου στην καλλιέργεια της κριτικής του σκέψης (70-80 λέξεις). (μονάδες 7)
Μονάδες 10
 
Οι συγγραφείς των δύο κειμένων συμφωνούν στο γεγονός πως η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης απαιτεί συνειδητή προσπάθεια από το ίδιο το άτομο. Εστιάζουν, ωστόσο, σε διαφορετικές πτυχές της προσπάθειας αυτής, καθώς στο Κείμενο 1 δηλώνεται πως το άτομο οφείλει όχι μόνο να διαμορφώνει αυτόνομα τις προσωπικές του απόψεις, αλλά να προχωρά και στην αμφισβήτησή τους, ώστε να ελέγχει την ορθότητά τους. Ενώ, στο Κείμενο 2 δίνεται έμφαση στον αυτοέλεγχο και στη συνεχή αξιολόγηση των διεργασιών που επιτρέπουν στο άτομο να επεξεργάζεται και να κατανοεί νέες πληροφορίες.
 
Θέμα Γ
Το ποιητικό υποκείμενο βιώνει μια κατάσταση πνευματικής εξύψωσης. Πώς παρουσιάζεται η ανάταση αυτή -εντοπίστε τρεις διαφορετικούς κειμενικούς δείκτες- και τι, κατά τη γνώμη σας, υποδηλώνει; (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Το ποιητικό υποκείμενο βιώνει αιφνιδίως («απόψε») μια κατάσταση απόλυτης πνευματικής εξύψωσης, η οποία παραλληλίζεται με την κίνηση φυσικών στοιχείων για να γίνει αντιληπτό το εύρος της έκτασής της. Όπως χαρακτηριστικά δηλώνεται με τη χρήση παρομοιώσεων («σαν ουρανός, σαν ωκεανός, σαν θάλασσα), το πνεύμα του ποιητικού υποκειμένου ξεχύνεται «στο άπειρο», σε πλήρη εγρήγορση, κατά τρόπο πρωτόγνωρο. Ξεπερνά κάθε πρότερο περιορισμό, όπως αυτό εκφράζεται με τη χρήση μεταφοράς («Τις ζώνες γύρω του έσπασε και ανατινάζεται θερμό») και φτάνει στο σημείο να κινητοποιήσει το σύνολο του σύμπαντος («το σύμπαν σέρνω στο χορό), κατά τρόπο που υποδηλώνει πως το ανθρώπινο πνεύμα αποκτά μια σχεδόν θεϊκή παντοδυναμία. Με τη χρήση, μάλιστα, σχήματος επανάληψης («Ήλιο τον ήλιο γκρέμισα, θόλο το θόλο χάλασα»), το ποιητικό υποκείμενο φανερώνει πως στο πλαίσιο της πνευματικής του διαύγειας κατόρθωσε να συντρίψει καθετί παλιό και να αντικρίσει μια νέα πραγματικότητα, η οποία δεν αναγνωρίζει κανέναν περιορισμό του παρελθόντος. Διαφαίνεται, έτσι, πως το ποιητικό υποκείμενο κατορθώνει να οδηγηθεί σε μια τέτοια πνευματική ανάταση, ώστε τίποτε να μην παρεμποδίζει τη σκέψη του να φτάσει σε καινοφανείς συλλογισμούς, ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο επίπεδο γνώσης και αντίληψης.
Η πνευματική αυτή εξύψωση και διαύγεια συνιστά μια σπάνια κατάσταση, στο πλαίσιο της οποίας, εντούτοις, οι άνθρωποι του πνεύματος κατορθώνουν να σκεφτούν ρηξικέλευθες ιδέες και να βοηθήσουν, έτσι, την κοινωνία να προχωρήσει σε σημαντικές αλλαγές, ανατρέποντας προκαταλήψεις ή ιδεοληψίες του παρελθόντος.
 
Θέμα Δ
Τα Κείμενα 1 και 2 αναφέρονται στην κριτική σκέψη και τη σημασία της. Αξιοποιώντας δημιουργικά το περιεχόμενό τους, σε ένα άρθρο 300-350 λέξεων που θα αναρτήσετε στο προσωπικό σας ιστολόγιο, να αναφέρετε τεκμηριωμένα:
α. την αξία δύο βασικών γνωρισμάτων της κριτικής σκέψης, και
β. δύο τρόπους με τους οποίους εσείς οι ίδιοι επιδιώκετε συνειδητά την ενίσχυση της ικανότητάς σας να σκέπτεστε κριτικά.
Μονάδες 30
 
Καλλιεργώντας την αναγκαία κριτική σκέψη
 
     Η ικανότητα ενός ατόμου να σκέπτεται κριτικά είναι ουσιώδους σημασίας σε όλους της τομείς της ζωής του, εφόσον καλείται συνεχώς να λαμβάνει αποφάσεις μικρότερης ή μεγαλύτερης βαρύτητας. Υπ’ αυτό το πρίσμα, το να είναι σε θέση να αναλύει ιδέες και να αξιολογεί επιχειρήματα, όπως και το να προχωρά σε βελτιωτικές κινήσεις αυτορρύθμισης συνιστούν καίρια εργαλεία στην προσπάθειά του να σταθμίζει τις επιμέρους καταστάσεις και να οδηγείται σε αποφάσεις με σύνεση.
     Ένα πρώτο βασικό γνώρισμα της κριτικής σκέψης που έχει ιδιαίτερη αξία για το κάθε άτομο είναι η ικανότητα ανάλυσης τόσο ιδεών όσο και επιχειρημάτων. Πρόκειται για μια ικανότητα που καθιστά εφικτή τη σε βάθος διερεύνηση ιδεών και σκέψεων για τα ζητήματα που το απασχολούν και για τα οποία οφείλει να λάβει αποφάσεις. Μια ιδέα που ενδεχομένως μοιάζει αρχικώς υλοποιήσιμη και αποτελεσματική, είναι πιθανό να αποδειχτεί ανεπαρκής και δυσεπίτευκτη, αν εξεταστεί με συστηματικό και λογικό τρόπο. Αντιστοίχως, όταν το άτομο έρχεται σε επαφή με την επιχειρηματολογία άλλων -είτε σε προσωπικό είτε σε δημόσιο επίπεδο- είναι εξαιρετικά σημαντικό να έχει τη δυνατότητα να αξιολογεί με επάρκεια την επιχειρηματολογία τους, ώστε να αντιλαμβάνεται εγκαίρως, αν επιχειρούν να το καθοδηγήσουν σωστά ή, αντιθέτως, αν το ωθούν σε εσφαλμένες επιλογές.
     Παραλλήλως, μια τόσο σημαντική ικανότητα, όπως είναι αυτή της κριτικής σκέψης, δεν μπορεί παρά να συνιστά απόρροια κυρίως και πρωτίστως προσωπικής προσπάθειας, ώστε να βασίζεται σε ίδιες δυνατότητες και να υπηρετεί το αυτόβουλο του ατόμου. Η κριτική σκέψη, ως εκ τούτου, βασίζεται στην έννοια της αυτορρύθμισης, στο πλαίσιο της οποίας το κάθε άτομο αξιολογεί τον εαυτό του, τις γνώσεις του, τη συλλογιστική του ικανότητα, όπως και το κατά πόσο έχει τη δυνατότητα να αποκτά με ευχέρεια νέες γνώσεις. Μια τέτοια διαδικασία αυτοελέγχου επιτρέπει στο άτομο να εντοπίζει πιθανές προσωπικές δυσκολίες, ελλείψεις ή λανθασμένες πεποιθήσεις και να προχωρά στις αναγκαίες διορθώσεις, ώστε να βρίσκεται σε διαρκή πορεία βελτίωσης.
     Προσωπικά θεωρώ πως μια αποδοτική διαδικασία για την ενίσχυση της ικανότητάς μου να σκέφτομαι κριτικά είναι η προσεκτική και σταδιακή διαμόρφωση προσωπικών απόψεων για κάθε ζήτημα που εγείρεται τόσο στο δημόσιο διάλογο όσο και στην προσωπική μου ζωή. Δεν αρκούμαι στις έτοιμες απόψεις των άλλων ούτε εκλαμβάνω τις δικές μου σκέψεις και απόψεις ως βέβαιες ή ως ακλόνητες. Επιχειρώ, άλλωστε, ανά διαστήματα την αποδόμηση παλαιότερων απόψεών μου και την εκ νέου διαμόρφωσή τους, ώστε να μπορώ να διαπιστώσω τι συνεχίζει να αντέχει στον χρόνο και τι έχω πάψει να το θεωρώ σωστό ή επαρκές. Πρόκειται για μια νοητική άσκηση, η οποία συμπληρώνεται από τη συνεχή αναζήτηση πιθανών δυσχερειών στην κατανόηση νέων εννοιών ή στην επίλυση πρακτικών, καθημερινών προβλημάτων, προκειμένου να «διορθώνω» παλαιότερες τακτικές προσέγγισης της νέας γνώσης ή της διαχείρισης καταστάσεων.
     Η κατάκτηση της κριτικής σκέψης και των αρετών της, επομένως, δεν προκύπτει εύκολα ή άμεσα, γι’ αυτό και απαιτείται διαρκής πνευματική εγρήγορση. Οφείλουμε να ερχόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με νέες γνωστικές προκλήσεις και να μην επαναπαυόμαστε, καθώς η τεχνολογία, η κοινωνία και η γνώση βρίσκονται σε μια πορεία αέναης εξέλιξης.