Οδυσσέας Ελύτης «Τό Ἄξιον Ἐστί» Άσμα Δ΄

Ryan P

Οδυσσέας Ελύτης «Τό Ἄξιον Ἐστί»

Άσμα Δ΄

ΕΝΑ τό χελιδόνι * κι ἡ Ἄνοιξη ἀκριβή

Γιά νά γυρίσει ὁ ἥλιος * θέλει δουλειά πολλή

Θέλει νεκροί χιλιάδες * νά ‘ναι στους Τροχούς

Θέλει κι οἱ ζωντανοί * νά δίνουν τό αἷμα τους.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔχτισες μέσα στά βουνά

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔκλεισες μές στή θάλασσα!

Πάρθηκεν ἀπό Μάγους * τό σώμα τοῦ Μαγιοῦ

Τό ‘χουνε θάψει σ’ ἕνα * μνῆμα τοῦ πέλαγου

Σ’ ἕνα βαθύ πηγάδι * τό ‘χουνε κλειστό

Μύρισε τό σκοτά * δι κι ὅλη ἡ Ἄβυσσο.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μέσα στίς πασχαλιές καί Σύ

Θέ μου Πρωτομάστορα * μύρισες τήν Ἀνάσταση!

Σάλεψε σάν τό σπέρμα * σέ μήτρα σκοτεινή

Τό φοβερό τῆς μνήμης * ἔντομο μές στή γῆ

Κί ὅπως δαγκώνει ἀράχνη * δάγκωσε τό φῶς

Ἔλαμψαν οἱ γιαλοί * κι ὅλο τό πέλαγος.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔζωσες τίς ἀκρογιαλιές

Θέ μου Πρωτομάστορα * στά βουνά μέ θεμέλιωσες!

Το ποίημα γεννημένο απ’ την επώδυνη εμπειρία της γερμανικής κατοχής, αποδίδει την απόγνωση των Ελλήνων μπροστά στη φονική δράση των Γερμανών, στην πείνα που θέριζε κατά χιλιάδες τους πολίτες και στην αδυναμία ουσιαστικής αντίδρασης. Στις δραματικές αυτές στιγμές για το ελληνικό έθνος καθίσταται σαφές πως οι άνθρωποι οφείλουν να δράσουν συλλογικά, αποδεχόμενοι πως η ατομική δράση δεν επαρκεί και πως το βίωμα του πολέμου είναι καθολικό. Μια κοινή εμπειρία που καλεί τους πολίτες να ενωθούν, για να αντιμετωπίσουν μαζί τον πόνο και να δώσουν μαζί το σημαντικότερο αγώνα της ζωής τους.

Η αγωνιστική διάθεση πάντως του ποιήματος και η απουσία συγκεκριμένων αναφορών, το αποδεσμεύουν απ’ τη δεδομένη ιστορική περίοδο και το καθιστούν διαχρονικό σύμβολο ελπίδας για τον πολύπαθο ελληνισμό. Ο Ελύτης, άλλωστε, αξιοποιεί στο Άξιον Εστί ολόκληρη την πορεία του ελληνισμού, τόσο σε επίπεδο γλωσσικό όσο και σε επίπεδο ποιοτικής απόδοσης της ελληνικής ταυτότητας. Ο ποιητής αναδεικνύει το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο της ελληνικής ψυχής, που έχει δώσει σ’ αυτό το λαό τη δυνατότητα να αντιστέκεται και να επιβιώνει παρά τις πλείστες δυσκολίες που έχει συναντήσει στη μακραίωνη πορεία του.

Αναλυτικότερα:

ΕΝΑ τό χελιδόνι * κι ἡ Ἄνοιξη ἀκριβή

Γιά νά γυρίσει ὁ ἥλιος * θέλει δουλειά πολλή

Θέλει νεκροί χιλιάδες * νά ‘ναι στους Τροχούς

Θέλει κι οἱ ζωντανοί * νά δίνουν τό αἷμα τους.

Οι δεινές συνθήκες κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής θέτουν σε σκληρή δοκιμασία το ηθικό σθένος των Ελλήνων κι εκμηδενίζουν τις ελπίδες τους για την πολυπόθητη απελευθέρωση. Το ένα και μοναδικό χελιδόνι δεν επαρκεί για να φέρει τη δυσεπίτευκτη άνοιξη. Τα ελάχιστα μηνύματα αισιοδοξίας και οι μεμονωμένες προσπάθειες, δεν αρκούν για να αλλάξουν την επώδυνη κατάσταση που βιώνει ο ελληνικός λαός.

Η δύσκολη αυτή εμπειρία είναι ένα δίδαγμα συλλογικότητας και σύμπνοιας. Ο μόνος τρόπος για να γυρίσει ο ήλιος, για να αλλάξει η ροή της ιστορίας, είναι να τεθεί στον αγώνα το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Ο αγώνας απαιτεί χιλιάδες νεκρούς, αλλά και πολλαπλές θυσίες απ’ όσους παραμένουν ζωντανοί.

Ο θάνατος εκείνων που αγωνίζονται πρέπει να αναγνωρίζεται από τους υπόλοιπους και να αποτελεί πολύτιμο παράδειγμα για τη δική τους στάση. Ο αγώνας για την ελευθερία, ο αγώνας για την αλλαγή κάθε δύσκολης κατάστασης, δεν είναι υποχρέωση ή κατάκτηση λίγων ανθρώπων, είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας, στα πλαίσια της οποίας όλοι καλούνται να προσφέρουν ό,τι περισσότερο μπορούν, ακόμη και την ίδια τους τη ζωή.

Η ελευθερία δεν κερδίζεται με την προσπάθεια και τη θυσία του ενός, η ελευθερία είναι ένα ακριβό αγαθό, που απαιτεί κόπους, αγώνες και διάθεση αυτοθυσίας από κάθε πολίτη. Μόνο έτσι, το ένα χελιδόνι, το πρώτο και μικρό προανάκρουσμα ελπίδας, θ’ αποκτήσει τη σαρωτική δύναμη που χρειάζεται, για να γυρίσει τον ήλιο, για ν’ αλλάξει τα δεδομένα.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔχτισες μέσα στά βουνά

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔκλεισες μές στή θάλασσα!

Η φωνή του ποιητή εκπροσωπεί τον Έλληνα, τον κάθε Έλληνα πολίτη και αποκαλύπτει το βαθύ δέσιμο με τον τόπο του. Μες στα βουνά και μες στη θάλασσα, σε όλο το ιδιαίτερο τοπίο της χώρας μας, βρίσκεται αξεδιάλυτα ενωμένη η ελληνική ψυχή με τον ελληνικό τόπο. Ο νησιώτης ποιητής έχει σαφώς την προτίμησή του στη θάλασσα, χωρίς ποτέ όμως να αδιαφορεί και για την ομορφιά των ορεινών περιοχών.

Ο Θεός προσφωνείται πρωτομάστορας, ως ο πρώτος -χρονικά και ποιοτικά- όλων των δημιουργών και του αποδίδεται η ακατάλυτη αγάπη του Έλληνα για τον τόπο του, μιας κι έχτισε κομμάτι της ψυχής των Ελλήνων σε κάθε σημείο της ελληνικής γης, συνδέοντας έτσι δια παντός τους ανθρώπους με τον όμορφο αυτό τόπο.

Μονάχα η θεϊκή παρέμβαση μπορεί να εξηγήσει την ομορφιά αυτού του τόπου, που περιτριγυρισμένος (κλεισμένος) στο μεγαλύτερο μέρος του απ’ τη θάλασσα, κρατά κλεισμένους κοντά του και τους ανθρώπους, που δε θέλουν και δε μπορούν να απαρνηθούν την ομορφιά της Ελλάδας, που μέσα της έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει.

Πάρθηκεν ἀπό Μάγους * τό σώμα τοῦ Μαγιοῦ

Τό ‘χουνε θάψει σ’ ἕνα * μνῆμα τοῦ πέλαγου

Σ’ ἕνα βαθύ πηγάδι * τό ‘χουνε κλειστό

Μύρισε τό σκοτά * δι κι ὅλη ἡ Ἄβυσσο.

Το σώμα του Μάη, το σώμα της άνοιξης, έχει παρθεί από Μάγους, που το έθαψαν βαθιά στο πέλαγος. Οι μάγοι, που μας παραπέμπουν συνειρμικά στους τρεις μάγους κατά τη γέννηση του Χριστού, έχουν θάψει το σώμα του Μαγιού σ’ ένα μνήμα, δημιουργώντας σύνδεση με το θάνατο του Χριστού και φυσικά με την προσμονή της Ανάστασης.

Το θάψιμο του σώματος της άνοιξης έχει διπλή σημασιοδότηση, καθώς από τη μία εκφράζει την απουσία της ελπίδας, όπως αυτή βιώνεται από τους Έλληνες στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, κι απ’ την άλλη γεννά την προσδοκία της ανάστασης και της κατανίκησης του ίδιου του θανάτου.

Το γεγονός ότι σταδιακά αρχίζει το σκοτάδι κι όλη η Άβυσσος να μυρίζει απ’ τις ευωδιές του Μαγιού, αποτελεί την πρώτη εκείνη ένδειξη πως η άνοιξη, που τόσο προσδοκάται απ’ τους Έλληνες, δεν μπορεί παρά να έρθει, φέρνοντας την απελευθέρωση απ’ την επαχθή γερμανική κατοχή.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μέσα στίς πασχαλιές καί Σύ

Θέ μου Πρωτομάστορα * μύρισες τήν Ἀνάσταση!

Η επανάληψη των αποστροφών προς τον πρωτομάστορα Θεό ενισχύει τη μουσικότητα του ποιήματος και συνάμα τονίζει τη βαθιά ανάγκη της θρησκευτικής συνδρομής. Οι σκληρά δοκιμαζόμενοι Έλληνες βρίσκουν παρηγοριά κι ελπίδα στην χριστιανική τους πίστη και στη σκέψη πως στον αγώνα που δίνουν δεν είναι μόνοι τους. Άλλωστε, σε όλες τις μεγάλες δοκιμασίες του ελληνισμού, οι Έλληνες βρήκαν στη χριστιανική τους πίστη μια σταθερή πηγή ελπίδας κι ένα ισχυρό σημείο αναφοράς για την κοινή τους προσπάθεια.

Ο Θεός ενυπάρχει στις πασχαλιές, ως η ζωοποιός εκείνη δύναμη που ωθεί στο πέρασμα από το θάνατο στην ανάσταση, απ’ το χειμώνα στην άνοιξη και κατ’ επέκταση απ’ τη σκλαβιά στην ελευθερία. Οι πασχαλιές, άρρηκτα συνδεδεμένες με το Πάσχα, αποτελούν ένα διττό σύμβολο υπό την έννοια ότι συμβολίζουν τόσο την άνοιξη, όσο και την ιερή γιορτή. Κι αν η άνοιξη, διαχρονικό σύμβολο ελπίδας, είναι το απλούστερο πέρασμα απ’ την αδράνεια του χειμώνα σε μια έκρηξη ανθοφορίας και στο ζωντάνεμα της φύσης, το Πάσχα είναι το ισχυρότερο σύμβολο της ανατροπής μιας κατάστασης που θεωρείται ανέκκλητη. Το Πάσχα συμβολίζει το πέρασμα από το θάνατο στη ζωή, από τη Σταύρωση στην Ανάσταση.

Ο Θεός που έδωσε στον Ιησού Χριστό τη δύναμη να νικήσει το θάνατο και να προσφέρει στην ανθρωπότητα το ισχυρότερο μήνυμα ελπίδας, όχι μόνο βρίσκεται μέσα στις πασχαλιές, αλλά «μυρίζει» μαζί με τους ανθρώπους το μήνυμα της επερχόμενης Ανάστασης, συνυπάρχει μαζί τους, είναι πλάι τους, παντοτινός ηγέτης και συνοδοιπόρος.

Σάλεψε σάν τό σπέρμα * σέ μήτρα σκοτεινή

Τό φοβερό τῆς μνήμης * ἔντομο μές στή γῆ

Κί ὅπως δαγκώνει ἀράχνη * δάγκωσε τό φῶς

Ἔλαμψαν οἱ γιαλοί * κι ὅλο τό πέλαγος.

Η μνήμη των Ελλήνων, η μνήμη της ελευθερίας, που αποτέλεσε πάντοτε τη βασική επιδίωξη τους και συνάμα η μνήμη όλων των παλαιότερων αγώνων που απέβλεπαν στην απελευθέρωση από εισβολείς και κατακτητές, αποτελεί άρρηκτο τμήμα της υπόστασής τους. Η μνήμη αυτή, ως ανεκτίμητη παρακαταθήκη των προηγούμενων γενιών, διατρέχει πάντοτε το είναι των Ελλήνων και δεν τους επιτρέπει να αφεθούν σε μια κατάσταση παραίτησης. Βρίσκεται πάντοτε εκεί για να τους υπενθυμίσει πως οι Έλληνες δεν μπορούν να ζήσουν σκλαβωμένοι, υποταγμένοι και ηττημένοι.

Το ηρωικό παράδειγμα των προηγούμενων γενιών, οι αγώνες και οι θυσίες των προγόνων, δίνουν ζωή -όπως το σπέρμα- στην ακατάλυτη θέληση των Ελλήνων και τους ωθούν ακατάπαυστα στην υπέρβαση κάθε δυσκολίας.

Έτσι, το «έντομο» της μνήμης, παρόλο που βρίσκεται θαμμένο στο πέλαγος και κλεισμένο σε βαθύ πηγάδι, μαζί με το σώμα του Μαγιού -μαζί με την ελπίδα-, λαμβάνει εκ νέου ζωή και αντιδρά. Το ζωντανό παρελθόν, η επίγνωση όλων εκείνων των δυσκολιών που υπερνικήθηκαν παλιότερα, η αθάνατη ψυχή των Ελλήνων, μετουσιώνεται σε φως και φωτίζει πέρα ως πέρα τους γιαλούς και το πέλαγος.

Ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές του ελληνισμού, ακόμη και στις πιο σκληρές δοκιμασίες, όταν η ελπίδα μοιάζει χαμένη, οι Έλληνες έχουν στη σκέψη τους το ηρωικό τους παρελθόν και την ένδοξη ιστορία τους. Οι Έλληνες δεν ξεχνούν τις πλείστες δοκιμασίες του έθνους τους και δεν ξεχνούν πως, έστω και μετρώντας χιλιάδες νεκρούς, κατόρθωσαν πάντοτε να νικήσουν όποιον προσπάθησε να τους στερήσει την ελευθερία τους.

Η μνήμη του παρελθόντος, επομένως, λειτουργεί ως ασίγαστη μήτρα που γεννά δύναμη, κουράγιο κι ελπίδα, ωθώντας τους Έλληνες σε δράση και αγώνες. Η μνήμη του παρελθόντος δεν επιτρέπει στους Έλληνες να δειλιάζουν και να μένουν άπραγοι στη δυστυχία τους, έρχεται σαν αιφνίδιο δάγκωμα αράχνης και τους ξυπνά απ’ το λήθαργο του πόνου και της σκλαβιάς. Έρχεται ως αιφνίδια στιγμή διαύγειας και φωτίζει το νου τους με την αλήθεια της υπόστασής τους. Οι Έλληνες δεν γεννήθηκαν για να ζουν σκλαβωμένοι, γεννήθηκαν για να ζουν ελεύθεροι, γεννήθηκαν για να προασπίζονται με κάθε κόστος την ελευθερία τους.

Με όπλα τη γνώση της ιστορίας τους και την πίστη τους στο Θεό, οι Έλληνες είναι ικανοί να δουν τα σημάδια της ελπίδας, τα σημάδια της επερχόμενης Ανάστασης, όσο καλά κι αν προσπαθούν οι εχθροί να τους τα κρύψουν. Ακόμη κι αν θάψουν το σώμα του Μαγιού στα βάθη του πελάγους, το φως της ελπίδας, το μήνυμα της Ανάστασης, θα βρει το δρόμο του στις ψυχές των Ελλήνων.

Θέ μου Πρωτομάστορα * μ’ ἔζωσες τίς ἀκρογιαλιές

Θέ μου Πρωτομάστορα * στά βουνά μέ θεμέλιωσες!

Το δίστιχο που κλείνει το άσμα αποτελεί νοηματικά επανάληψη του πρώτου διστίχου, καθώς ο ποιητής επαναφέρει τη σκέψη πως ο Θεός έχει συνδέσει αξεδιάλυτα τον Έλληνα ποιητή και άνθρωπο με τον τόπο του (στα βουνά με θεμέλιωσες) και τον έχει συνάμα περιτριγυρίσει με ακρογιαλιές, μιας κι η χώρα αυτή δέχεται τη διαρκή ευλογία της θάλασσας, που κυριαρχεί στο ελληνικό τοπίο.

Ο Θεός πρωτομάστορας που χτίζει και θεμελιώνει τον ποιητή -και κατ’ επέκταση κάθε Έλληνα- στα βουνά, μας παραπέμπει στο δημοτικό τραγούδι «Της Άρτας το γιοφύρι», όπου η γυναίκα του πρωτομάστορα χτίζεται στα θεμέλια του γεφυριού. Όπως χρειάστηκε η θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα, για να μπορέσει να χτιστεί και να παραμείνει γερό το γεφύρι της Άρτας, έτσι κι ο τόπος αυτός έχει δεχτεί τις θυσίες χιλιάδων Ελλήνων, προκειμένου να διατηρηθεί ελεύθερος κι ελληνικός.

Το θεμελίωμα, βέβαια, του ποιητή στα βουνά της Ελλάδας, δεν υποδηλώνει αναγκαία την έννοια της θυσίας, φανερώνει ωστόσο τον ισχυρό δεσμό του με τον τόπο αυτό. Ο ποιητής και μαζί του οι Έλληνες, είναι δεμένοι μ’ αυτή τη χώρα και δεν μπορούν να την απαρνηθούν.

Το ποίημα είναι χωρισμένο σε τρεις τετράστιχες στροφές και τρεις δίστιχες. Οι δίστιχες στροφές, με την επαναφορά του πρώτου ημιστιχίου «Θε μου Πρωτομάστορα» έχουν δεκαπεντασύλλαβους στίχους, ενώ στις τετράστιχες στροφές έχουμε δεκατρισύλλαβους τους δύο πρώτους στίχους και δωδεκασύλλαβους τους δύο επόμενους. Το τυπογραφικό σύμβολο, που χωρίζει τα δύο ημιστίχια των στίχων, τίθεται στην τομή της έβδομης συλλαβής, με εξαίρεση τον τέταρτο στίχο κάθε τετράστιχου, όπου έχουμε τομή μετά την έκτη συλλαβή.

Ε / ΝΑ / τό / χε / λι / δό / ν ι  (7) * κι ἡ Ἄ / νοι / ξη / ἀ / κρι / βή (6)

Γιά  / νά  / γυ / ρί / σει / ὁ ἥ /λιος (7) * θέ / λει / δου / λειά / πολ / λή (6)

Θέ / λει / νε / κροί / χι /λιά / δες (7) * νά  /‘ναι / στους / Τρο / χούς (5)

Θέ / λει / κι οἱ / ζω / ντα / νοί  (6) * νά / δί / νουν / τό αἷ /μα / τους. (6)