Ρόζα Σταμούλη-Τούντα «Οι Αλυσίδες» ως παράλληλο στο «Σημείο Αναγνωρίσεως»

Catf 

Ρόζα Σταμούλη-Τούντα «Οι Αλυσίδες» ως παράλληλο στο «Σημείο Αναγνωρίσεως»

Οι Αλυσίδες

Το πρώτο δώρο ήταν μια χρυσή αλυσίδα του λαιμού

Το δεύτερο, αλυσίδα του χεριού.

Το τρίτο, ένας χαλκάς στο δάχτυλο.

Τα φορούσες, καμάρωνες τη λάμψη τους.

Το κοίταγμα σου ‘δινε μια ηδονική ανακούφιση

πώς κάτι είχες να επιδείξεις,

κάτι σ’ έκανε να υπερέχεις.

Όμως οι αλυσίδες στο βάθος

έχουν το ίδιο νόημα.

Κάποτε ακινητούσαν τα πόδια των δούλων,

στερώντας τους το λεύτερο τρέξιμο

ή τα έκπληκτα χέρια, τα διψασμένα

κι ανυπόμονα χέρια.

Τώρα οι αλυσίδες ακινητούν τις ψυχές

νεκρώνουν τον αυθορμητισμό, την ελευθερία.

[Ταλμούδ] 

Κική Δημουλά «Σημείο Αναγνωρίσεως»

Σημείο Αναγνωρίσεως

άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια

Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,

εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν.

Στολίζεις κάποιο πάρκο.

Από μακριά εξαπατάς.

Θαρρεί κανείς  πως έχεις ελαφρά ανακαθήσει

να θυμηθείς ένα ωραίο όνειρο που είδες,

πως παίρνεις φόρα να το ζήσεις.

Από κοντά ξεκαθαρίζει το όνειρο:

δεμένα είναι πισθάγκωνα τα χέρια σου

μ’ ένα σκοινί μαρμάρινο

κι η στάση σου είναι η θέλησή σου

κάτι να σε βοηθήσει να ξεφύγεις

την αγωνία του αιχμαλώτου.

Έτσι σε παραγγείλανε στο γλύπτη:

αιχμάλωτη.

Δεν μπορείς ούτε μια βροχή να ζυγίσεις στο χέρι σου,

ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα.

Δεμένα είναι τα χέρια σου.

Και δεν είν’ το μάρμαρο μόνο ο Άργος.

Αν κάτι πήγαινε ν’ αλλάξει

στην πορεία των μαρμάρων,

αν άρχιζαν τ’ αγάλματα αγώνες

για ελευθερία και ισότητες,

όπως οι δούλοι,

οι νεκροί

και το αίσθημά μας,

εσύ θα πορευόσουνα

μες στην κοσμογονία των μαρμάρων

με δεμένα πάλι τα χέρια, αιχμάλωτη.

Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,

εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως.

Όχι γιατί γυναίκα σε παρέδωσε

στο μάρμαρο ο γλύπτης

κι υπόσχονται οι γοφοί σου

ευγονία αγαλμάτων,

καλή σοδειά ακινησίας.

Για τα δεμένα χέρια σου, που έχεις

όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω,

σε λέω γυναίκα.

Σε λέω γυναίκα

γιατ’ είσ’ αιχμάλωτη.

[Το λίγο του κόσμου, 1971]

Ποια είναι η κατάσταση ανελευθερίας που παρουσιάζει η Ρόζα Σταμούλη-Τούντα και πώς διαφοροποιείται από την αιχμαλωσία των γυναικών που πραγματεύεται η Κική Δημουλά;

Στο ποίημα Οι Αλυσίδες της Σταμούλη-Τούντα παρουσιάζεται η σταδιακή αιχμαλωσία μιας γυναίκας στο στενό και ασφυκτικό πλαίσιο ενός γάμου. Η γυναίκα χάνει την ελευθερία της, θυσιάζει τον αυθορμητισμό της και βιώνει την ακινητοποίηση της ψυχής της, εισερχόμενη σ’ ένα θεσμό που, ενώ μοιάζει επιθυμητός και σε μεγάλο βαθμό προσδοκώμενος, δεν παύει να λειτουργεί κατασταλτικά για την περαιτέρω προσωπική της εξέλιξη.

Δεχόμενη από τον σύντροφό της τρία δώρα -τα οποία αντιστοιχούν σε μεταφορικό επίπεδο στις αλυσίδες που κρατούν δέσμιους τους δούλους- η γυναίκα παραχωρεί οικειοθελώς την ελευθερία της. Μια αλυσίδα για το λαιμό, μια αλυσίδα για το χέρι και τέλος ένα δαχτυλίδι -ένας χαλκάς, όπως τον αποκαλεί η ποιήτρια για να εκφράσει παραστατικότερα τον τελειωτικό χαρακτήρα της υποδούλωσης που εκπροσωπεί το δαχτυλίδι του γάμου- είναι τα δώρα που επισφραγίζουν την αιχμαλωσία της γυναίκας. Είναι, βέβαια, σαφές πως κάθε επόμενο δώρο αποτελεί και μια πιο στενή, μια πιο μικρή αλυσίδα, καθώς όσο προχωρά η σχέση και όσο πιο κοντά φτάνει στο γάμο, τόσο περισσότερο περιορίζονται τα όρια ελευθερίας της γυναίκας. Από την αλυσίδα του λαιμού, που συνιστά έναν πρώτο περιορισμό, μια πρώτη ένδειξη πως η γυναίκα «ανήκει» ή έστω «διεκδικείται» από κάποιον, φτάνουμε στον χαλκά, στη γαμήλια βέρα, που είναι η μικρότερη, αλλά και ισχυρότερη αλυσίδα, καθώς υποδηλώνει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο πως η γυναίκα είναι δεσμευμένη.

Το τελευταίο αυτό δώρο και η μετάβαση στην έγγαμη ζωή συνιστούν για τη γυναίκα το πέρασμα σε μια κατάσταση ανελευθερίας, κατά την οποία, έστω και σταδιακά, η γυναίκα συνειδητοποιεί πως δεν έχει πια τη δυνατότητα να ζει όπως πριν. Οι υποχρεώσεις του έγγαμου βίου, οι απαιτήσεις που έχει ο κοινωνικός περίγυρος από μια παντρεμένη γυναίκα, αλλά και η προσωπική αίσθηση ευθύνης και σεβασμού της ίδιας της γυναίκας απέναντι στο σύζυγο και την οικογένειά της, αλλάζουν ριζικά τον τρόπο ζωής της. Πλέον δεν υπάρχουν περιθώρια αυθορμητισμού και τυχαίων επιλογών, δεν υπάρχει η δυνατότητα μιας ανέμελης και χωρίς περιορισμούς καθημερινότητας. Καθετί οφείλει να υπακούει στους άγραφους, αλλά σαφείς κανόνες της έγγαμης συνύπαρξης, κάτι που κρατά τη γυναίκα δέσμια σε τέτοιο σημείο, ώστε η ίδια να αισθάνεται πως έχει πια ακινητοποιηθεί η ψυχή της και πως έχει τερματιστεί η ελευθερία της.

Σε σύγκριση με το ποίημα της Δημουλά, όπου γίνεται επίσης λόγος για την αιχμαλωσία των γυναικών, παρατηρούμε τα εξής:

Στο ποίημα Οι Αλυσίδες καθίσταται σαφές πως ο περιορισμός και η αιχμαλωσία της γυναίκας πηγάζουν από το θεσμό του γάμου, ενώ στο Σημείο Αναγνωρίσεως η αιχμαλωσία των γυναικών δίνεται ως μια ευρύτερη κατάσταση που δεν περιορίζεται μόνο στον έγγαμο βίο. Η Δημουλά εκλαμβάνει τις γυναίκες συλλήβδην ως αιχμάλωτες υπό την έννοια πως η θέση που επιφυλάσσει γι’ αυτές η κοινωνία είναι κοινή και αναπόδραστη.

Στο Σημείο Αναγνωρίσεως οι γυναίκες παρουσιάζονται ως δεδομένα αιχμάλωτες, καθώς όπως παραγγέλνουν στον γλύπτη το άγαλμα αιχμάλωτο, έτσι ακριβώς επιθυμεί κι η κοινωνία να διαμορφώνει τις γυναίκες εξαρχής, με πλήρη δηλαδή επίγνωση των στενών ορίων στα οποία μπορούν να κινούνται. Αντιθέτως, στο ποίημα της Σταμούλη-Τούντα η γυναίκα εισέρχεται στην αιχμαλωσία της οικειοθελώς, υποκύπτοντας στη θελκτική επίδραση των δώρων που λαμβάνει. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, θεωρώντας πως με τα δώρα αυτά, με την υπόσχεση και προοπτική του γάμου -και άρα της τελικής της αιχμαλωσίας- έχει κάτι να επιδεικνύει, έχει κάτι που να επικυρώνει την υπόστασή της. Η γυναίκα δεν είναι εξαρχής αιχμάλωτη, προχωρά όμως με τη θέλησή της σε αυτή την κατάσταση, καθώς διακατέχεται από την εντύπωση πως η δέσμευσή της, η σχέση της με τον άντρα-σύζυγο, της προσφέρουν ένα λόγο προσωπικής υπερηφάνειας και υπεροχής. Η παραχώρηση της ελευθερίας λειτουργεί έτσι ως αντάλλαγμα για την κάλυψη προσωπικών ανασφαλειών, αλλά και για την εκπλήρωση του νομιζόμενου προορισμού.

Το ποίημα Οι Αλυσίδες λειτουργεί περισσότερο ως αυτοκριτική για μιαν προσωπική επιλογή που έχει ένα εξαιρετικά υψηλό κόστος, καθώς περιορίζει τη θεματική του στο θεσμό του γάμου∙ δεν επιχειρεί ωστόσο να ασκήσει ανοιχτά κριτική στην εν γένει θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Από την άλλη το ποίημα Σημείο Αναγνωρίσεως απέχοντας από έναν σαφή προσδιορισμό της αιχμαλωσίας των γυναικών, κατορθώνει να περικλείσει όλες τις πιθανές μορφές καταπίεσης και περιορισμού που βιώνουν οι γυναίκες και λειτουργεί έτσι ως ένα ευρύτερο κείμενο καταγγελίας και αιχμηρής κριτικής.