Κωνσταντίνος Καβάφης «Εις Ιταλικήν παραλίαν»

Thomas Allom

Κωνσταντίνος Καβάφης «Εις Ιταλικήν παραλίαν»

Ο Κήμος Μενεδώρου,                Ιταλιώτης νέος,

τον βίον του περνά        μέσα στες διασκεδάσεις·

ως συνειθίζουν τούτο                οι απ’ την Μεγάλη Ελλάδα

μες στα πολλά τα πλούτη                αναθρεμένοι νέοι.

Μα σήμερα είναι λίαν,                παρά το φυσικό του,

σύννους και κατηφής.                Κοντά στην παραλίαν,

με άκραν μελαγχολίαν                βλέπει που εκφορτώνουν

τα πλοία με την λείαν                εκ της Πελοποννήσου.

Λάφυρα ελληνικά·                        η λεία της Κορίνθου.

A σήμερα βεβαίως        δεν είναι θεμιτόν,

δεν είναι δυνατόν        ο Ιταλιώτης νέος

νάχει για διασκεδάσεις                καμιάν επιθυμίαν.

Το 146 π.Χ. η τελευταία προσπάθεια των Ελλήνων και ειδικότερα της Αχαϊκής Συμπολιτείας (δείτε «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες») να αντισταθούν στους Ρωμαίους καταλήγει στη συντριβή των Ελλήνων στη μάχη της Λευκόπτετρας και στην ολοκληρωτική καταστροφή της Κορίνθου, η οποία θα γνωρίσει τη δίχως προηγούμενο αγριότητα του ρωμαϊκού στρατού. Η μάχη αυτή θα σημάνει την ολοκλήρωση της υποταγής του ελληνικού χώρου στους Ρωμαίους.

Ο ποιητής επιλέγει να προσεγγίσει τη δεινή αυτή ήττα όχι καταγράφοντας την άμεση εμπειρία που βίωσαν οι Κορίνθιοι, αλλά παρουσιάζοντας τον αντίκτυπο που είχε η λεηλασία της Κορίνθου σ’ έναν Ιταλιώτη νέο, σ’ έναν νέο δηλαδή που αντλεί την καταγωγή του από την κυρίως Ελλάδα, ζει όμως στην Ιταλία.

Ο Κήμος Μενεδώρου και η σκηνή -πιθανότατα φανταστικά-, τοποθετούνται στο 146 π.Χ., όταν ο Ρωμαίος ύπατος Μόμμιος, αφού συνέτριψε την Αχαϊκή Συμπολιτεία στην Λευκόπετρα, κούρσεψε την Κόρινθο, σκοτώνοντας όλους τους άντρες, εξανδραποδίζοντας όλα τα γυναικόπαιδα, και γκρεμίζοντας όλα τα σπίτια.

Ο Κήμος Μενεδώρου,                Ιταλιώτης νέος,

τον βίον του περνά        μέσα στες διασκεδάσεις∙

ως συνειθίζουν τούτο                οι απ’ την Μεγάλη Ελλάδα

μες στα πολλά τα πλούτη                αναθρεμένοι νέοι.

Ο ήρωας του ποιήματος, ο Κήμος Μενεδώρου, περνά τη ζωή του μέσα στις διασκεδάσεις, όπως ακριβώς το συνηθίζουν όλοι οι νέοι άνθρωποι της Μεγάλης Ελλάδας, που έχουν ανατραφεί μέσα στα πολλά πλούτη. Με τον όρο Μεγάλη Ελλάδα αποδίδεται το σύνολο των ελληνικών αποικιών στη Σικελία και τη Νότια Ιταλία, όπου οι Έλληνες είχαν επεκτείνει κατά τρόπο επικερδή τις εμπορικές τους δραστηριότητες.

Ο Κήμος Μενεδώρου ζει στο χώρο της Ιταλίας και βρίσκεται έτσι υπό την προστασία των αήττητων ρωμαϊκών δυνάμεων, οι οποίες έχουν διασφαλίσει πλέον τόσο τον έλεγχο της Ανατολής όσο και τον έλεγχο του ελληνικού χώρου.

Μα σήμερα είναι λίαν,                παρά το φυσικό του,

σύννους και κατηφής.                Κοντά στην παραλίαν,

με άκραν μελαγχολίαν                βλέπει που εκφορτώνουν

τα πλοία με την λείαν                εκ της Πελοποννήσου.

Ο νεαρός ήρωας, ωστόσο, παρά το γεγονός ότι ζει σ’ ένα νικηφόρο κράτος που αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη δύναμη, εμφανίζεται -αντίθετα προς τη φυσική του προδιάθεση- ιδιαίτερα συλλογισμένος και δύσθυμος. Εμφανίζεται να παρακολουθεί με έντονη μελαγχολία το χώρο της παραλίας, όπου ξεφορτώνουν τα πλοία που μεταφέρουν τα λάφυρα από την Πελοπόννησο.

Ο Κήμος Μενεδώρου ζει στην Ιταλία, αλλά δεν παύει να νιώθει και να είναι Έλληνας, γι’ αυτό και το θέαμα των γεμάτων με λάφυρα πολέμου πλοίων που έρχονται από την Πελοπόννησο του προκαλεί ανυπόφορο ψυχικό άλγος. Ο νεαρός αντιλαμβάνεται τι σημαίνει το θέαμα που αντικρίζει.

Λάφυρα ελληνικά∙                        η λεία της Κορίνθου.

Τα λάφυρα αυτά είναι λάφυρα ελληνικά, είναι η λεία που αποκόμισαν οι Ρωμαίοι από τη λεηλασία της Κορίνθου, κι αποτελούν άρα μια αναμφισβήτητη απόδειξη πως η αναμέτρησή τους με τους Έλληνες ολοκληρώθηκε επιτυχώς γι’ αυτούς. Η μητέρα πατρίδα του Ιταλιώτη νέου υπέκυψε στις υπέρτερες ρωμαϊκές δυνάμεις κι έχασε οριστικά την αυτονομία της. Η ένδοξη Ελλάδα που αποτελούσε για αιώνες πηγή περηφάνειας για όλους τους Έλληνες, όπου κι αν ζούσαν αυτοί, είχε πια υποταχτεί.

A σήμερα βεβαίως        δεν είναι θεμιτόν,

δεν είναι δυνατόν        ο Ιταλιώτης νέος

νάχει για διασκεδάσεις                καμιάν επιθυμίαν.

Είναι προφανές, σχολιάζει η αφηγηματική φωνή, πως σήμερα δεν είναι ούτε θεμιτό, μα ούτε και δυνατό, να έχει ο Ιταλιώτης νέος επιθυμία για διασκεδάσεις. Σήμερα είναι μια μέρα καθοριστική, μια μέρα ιστορικής σημασίας, αφού σηματοδοτεί το οριστικό πέρασμα του περίφημου ελληνικού κόσμου στα χέρια και στον έλεγχο των Ρωμαίων.

Πρόκειται για μια ήττα που σήμανε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής∙ γεγονός που συγκινεί ιδιαίτερα τον Καβάφη.

Ιταλιώτης: Έλληνας της Κάτω Ιταλίας∙ λέγεται πως ο Καβάφης ήταν που έπλασε, κατ’ αναλογία, την λέξη «Αιγυπτιώτης».

Η συντριβή του Διαίου στη Λευκόπετρα

Ο Λεύκιος Μόμμιος δεν ήταν διατεθειμένος να δώσει ειρηνική λύση στη ρωμαιοαχαϊκή διένεξη. Και δεν ενεργούσε με δική του πρωτοβουλία. Ερχόταν στην Ελλάδα κομιστής συγκλητικών διαταγών που αποσκοπούσαν σε παραδειγματική τιμωρία των Αχαιών για να καταπτοηθούν όλοι οι Έλληνες. Η παρουσία άλλωστε στο στρατόπεδο των Ρωμαίων του Λευκίου Αυρηλίου Ορέστου, που είχε προπηλακιστεί στην Κόρινθο, ήταν μια ακόμη απόδειξη των δυσμενών διαθέσεων της Συγκλήτου.

Ο Λεύκιος Μόμμιος, αφού απομάκρυνε τον Μέτελλο, δεν έσπευσε να επιτεθεί. Μολονότι έβλεπε ότι δεν είχε ισχυρό αντίπαλο, περίμενε να συγκεντρωθεί στον Ισθμό το σύνολο των δυνάμεών του, που ανήλθαν σε 3.500 ιππείς και σε 23.000 πεζούς. Σ’ αυτές ήλθαν να προστεθούν αξιόλογες ενισχύσεις από τοξότες Κρήτες και ισχυρή δύναμη Περγαμηνών υπό τον Φιλοποίμενα.

Η αριθμητική υπεροχή του Λευκίου Μομμίου δεν έκαμψε το φρόνημα του Διαίου και των Αχαιών. Βέβαια δεν έλειψαν κρούσματα λιποψυχίας και προδοσίας. Αλλά στο σύνολο ο αχαϊκός στρατός διατήρησε την ψυχραιμία του και πολέμησε με θάρρος και καρτερία. Αν μάλιστα διέθετε ικανότερη ηγεσία, θα προέβαλλε μακρότερη αντίσταση και θα προξενούσε σημαντικότερες φθορές στους Ρωμαίους. Πραγματικά μια επίθεση των Αχαιών εναντίον προφυλακών του Λευκίου Μομμίου από Ιταλούς και άλλα επικουρικά στρατεύματα, που είχαν τοποθετηθεί σε απόσταση 12 σταδίων από το ρωμαϊκό στρατόπεδο, στέφθηκε από μεγάλη επιτυχία και ενίσχυσε σημαντικά το φρόνημα των στρατιωτών της Συμπολιτείας. Ο Δίαιος όμως παρασύρθηκε σε καίριο σφάλμα. Βλέποντας ότι οι Αχαιοί είχαν κατορθώσει να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τους Ρωμαίους, που αναγκάστηκαν μάλιστα να τραπούν σε φυγή και να αφήσουν στο πεδίο της μάχης πολλούς νεκρούς, διέταξε γενική επίθεση σε ανοικτό χώρο (στη Λευκόπετρα του Ισθμού), ενώ δεν είχε τις απαιτούμενες δυνάμεις για παρόμοια μάχη. Ο Λεύκιος Μόμμιος εκμεταλλεύτηκε την άστοχη ενέργεια του Διαίου και κατόρθωσε με άμεση αντεπίθεση του ιππικού του να τρέψει σε φυγή τους Αχαιούς ιππείς. Η φάλαγγα, μολονότι αποθαρρύνθηκε από την ήττα του ιππικού, ανέταξε πεισματική αντίσταση στην ισχυρή πίεση των ρωμαϊκών λεγεώνων και δεν κάμφθηκε παρά μόνο όταν υπέστη σφοδρή πλευροκόπηση από σώμα 1.000 επίλεκτων Ρωμαίων του Λευκίου Μόμμιου. Αναρίθμητοι Αχαιοί έπεσαν στο πεδίο της μάχης, ενώ οι υπόλοιποι έσπευσαν άτακτα να καταφύγουν στην Κόρινθο.

Για την καταστροφή που επακολούθησε η ευθύνη βαρύνει κυρίως τον Δίαιο, που αντί να συγκεντρώσει τα υπολείμματα του στρατού του μέσα στα τείχη της Κορίνθου και να επιδιώξει να αποσπάσει από τον Λεύκιο Μόμμιο τους καλύτερους δυνατούς όρους, ολοκλήρωσε το σφάλμα του με την εγκατάλειψη του στρατού και τη φυγή του στην πατρίδα του Μεγαλόπολη, όπου αυτοκτόνησε, αφού πρώτα θανάτωσε τη γυναίκα του.

Ο ελληνικός κόσμος της κυρίως Ελλάδας αποτέλεσε ευάλωτη λεία για την πανίσχυρη Ρώμη. Το ατομικιστικό πνεύμα και η αμετανόητη διχόνοια των Ελλήνων υπήρξαν τα βασικότερα αίτια της υποδούλωσής τους στους Ρωμαίους, που κατόρθωσαν να γίνουν κύριων των ελληνικών χωρών και μάλιστα με τη βοήθεια Ελλήνων σε ορισμένες περιπτώσεις. Έτσι οι καθαυτό ρωμαϊκές απώλειες υπήρξαν σχεδόν μηδαμινές και ασύγκριτα μικρότερες από εκείνες που είχαν κατά την αναμέτρησή τους με λιγότερο πολιτισμένους λαούς της δυτικής Μεσογείου.

Η καταστροφή της Κορίνθου  

Τελευταίο προπύργιο των Αχαιών υπήρξε η Κόρινθος. Τα τείχη της ωστόσο έμεινα ανυπεράσπιστα. Η φυγή του Διαίου επέφερε σύγχυση στο ακέφαλο στράτευμα, που την πρώτη κιόλας νύχτα εγκατέλειψε το στρατόπεδο και διασκορπίστηκε στο εσωτερικό της Πελοποννήσου με αποτέλεσμα ο πανικός να μεταδοθεί και στους κατοίκους της Κορίνθου, που έσπευσαν επίσης να την εγκαταλείψουν. Προφανώς, επειδή η φυγή καλύφτηκε από το νυχτερινό σκοτάδι, ο Λεύκιος Μόμμιος δεν αντιλήφθηκε την εκκένωση της πόλεως και από τον φόβο ενέδρας ανέμενε τρεις ολόκληρες ημέρες για να αποτολμήσει την έφοδο εναντίον της. Χωρίς αμφιβολία ο ρωμαϊκός στρατός θα βρήκε την πόλη, που άλλοτε έσφυζε από ζωή, και ένα μέρος του πληθυσμού που παρέμεινε είτε γιατί αδυνατούσε π.χ. λόγω γηρατειών, να μετακινηθεί είτε γιατί πίστευε ότι ο Ρωμαίος ύπατος θα προστάτευε τον άμαχο πληθυσμό, και κυρίως τους φιλορωμαίους που είχαν προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες, όπως άλλωστε έκαναν και οι άλλοι Ρωμαίοι στρατηγοί και πρόσφατα ο Μέτελλος στη Θήβα. Επιπλέον δεν συνέτρεχε λόγος αντεκδικήσεων, αφού η πόλη δεν είχε προβάλει αντίσταση. Αλλά η περίπτωση της Κορίνθου δεν είχε όμοιά της. Οι Ρωμαίοι με αγριότητα έσφαξαν όλους τους άνδρες, πούλησαν ως δούλους τις αιχμάλωτες γυναίκες, τα παιδιά και τους απελεύθερους δούλους, λεηλάτησαν ολόκληρη την πόλη και τα πολύτιμα έργα τέχνης που συγκέντρωσαν τα έστειλαν στη Ρώμη. Όταν όλοι οι λεγεωνάριοι και οι σύμμαχοί τους κουράστηκαν από τη διαρπαγή, η καταστροφή ολοκληρώθηκε με την πυρπόληση της πόλεως που ήταν διακοσμημένη με τα ωραιότερα ιδιωτικά και δημόσια οικοδομήματα, ναούς και μεγαλοπρεπή μνημεία.

[Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τόμος Ε΄]