Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Ζηνοβία»

Herbert Schmalz

Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Ζηνοβία»

Τώρα που έγινε η Ζηνοβία βασίλισσα πολλών χωρών μεγάλων,

τώρα που την θαυμάζει όλη η Ανατολή,

και την φοβούνται κ’ οι Ρωμαίοι ακόμη,

γιατί το μεγαλείον της να μη είναι πλήρες;

Γιατί να λογαριάζεται ως μια Ασιανή γυναίκα;

Τη γενεαλογία της ευθύς να κάμουν.

Ιδού ολοφάνερα κατάγετ’ απ’ τους Λαγίδας.

Ιδού ολοφάνερα από την Μακεδονία + +.

Κ. Π. Καβάφης «Ατελή Ποιήματα, 1918-1932», Φιλολογική έκδοση και σχόλια RENATA LAVAGNINI, Εκδόσεις Ίκαρος

Η Ζηνοβία ήταν βασίλισσα της Παλμύρας της Συρίας (267-273 μ.Χ.). Παντρεύτηκε το βασιλιά της Παλμύρας Οδέναθο και υπήρξε πολύτιμη συνεργάτιδά του στη διακυβέρνηση των ανατολικών επαρχιών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Μετά τη δολοφονία του συζύγου της, ανέβηκε στο θρόνο, ως επίτροπος του ανήλικου γιου της Αθηνόδωρου και θέλησε να καταστήσει το κράτος της ανεξάρτητο και κυρίαρχο. Πήρε τον τίτλο της βασίλισσας και προσπάθησε να οργανώσει το στρατό και τη διοίκηση. Έκοψε νομίσματα και έδωσε αίγλη στη χώρα της. Όταν αισθάνθηκε τον εαυτό της αρκετά ισχυρό στράφηκε προς τη Συρία, τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, τις οποίες και κατέλαβε. Ακόμη επέκτεινε το κράτος της μέχρι τις ακτές της Μικράς Ασίας. Και όλα αυτά η διπλωματική Ζηνοβία τα έκανε στο όνομα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Η δύναμή της όμως γρήγορα δυσαρέστησε τους Ρωμαίους γι’ αυτό ο ίδιος ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός εκστράτευσε εναντίον της.

Ο ρωμαϊκός στρατός είχε συνεχείς επιτυχίες και κατέλαβε την Αντιόχεια και την Έμεσα, αφού σύντριψε το στρατό της Ζηνοβίας. Η Ζηνοβία κλείστηκε με τα λείψανα του στρατού της στην Παλμύρα, ελπίζοντας ότι τελικά οι Ρωμαίοι θα έλυναν την πολιορκία εξαιτίας της δυσκολίας του ανεφοδιασμού τους. Η πολιορκία όμως τραβούσε σε μάκρος και η Ζηνοβία προσπάθησε να διαφύγει. Τελικά πιάστηκε αιχμάλωτη και κόσμησε το θρίαμβο του αυτοκράτορα στη Ρώμη. Πολλοί συνεργάτες της θανατώθηκαν και ανάμεσά τους ο γνωστός νεοπλατωνικός φιλόσοφος Λογγίνος.

Ο Γεώργιος Σύγκελλος στη χρονογραφία του «Εκλογή Χρονογραφίας» αναφέρει ότι ο Αυρηλιανός, αφού συνέλαβε τη Ζηνοβία, την αντιμετώπισε ύστερα με μεγάλη φιλανθρωπία και την πάντρεψε κατά τρόπο τιμητικό μ’ ένα μέλος της Ρωμαϊκής γερουσίας (Συγκλήτου). (Ζηνοβίαν δέ χειρωσάμενος εἰς Ῥώμην ἤγαγε, καί φιλανθρωπίᾳ χρησάμενος πολλῇ συνάπτει ταύτην ἐνδόξως ἀνδρί τῶν ἐν γερουσίᾳ.)

Τώρα που έγινε η Ζηνοβία βασίλισσα πολλών χωρών μεγάλων,

τώρα που την θαυμάζει όλη η Ανατολή,

και την φοβούνται κ’ οι Ρωμαίοι ακόμη,

γιατί το μεγαλείον της να μη είναι πλήρες;

Γιατί να λογαριάζεται ως μια Ασιανή γυναίκα;

Το ποίημα του Καβάφη μάς τοποθετεί χρονικά αμέσως μετά την επίτευξη των μεγάλων κατακτήσεων από τη Ζηνοβία, όταν η ίδια ως βασίλισσα πια μιας αρκετά εκτεταμένης γεωγραφικής περιοχής έχει σίγουρα κερδίσει τον θαυμασμό όλης της Ανατολής κι έχει σαφώς προκαλέσει ανησυχία στους Ρωμαίους. Η Ζηνοβία, που ήταν περιβόητη τόσο για την ομορφιά της, όσο και για τον δυναμισμό της, είχε πετύχει ήδη πολύ περισσότερα από τον σύζυγό της, αλλά το μεγαλείο της δεν ήταν πλήρες, εφόσον η εθνική της ταυτότητα δεν ήταν συνδεδεμένη με τη μητέρα γη των ελληνιστικών βασιλείων. Αν δεν της αναγνώριζαν ελληνική καταγωγή από τη Μακεδονία, και τη θεωρούσαν Ασιανή, αυτό όχι μόνο μείωνε το κύρος της, αλλά έθετε, ως ένα βαθμό, σε αμφιβολία και το δικαίωμά της να ηγείται όλων αυτών των εθνοτήτων που είχε μόλις κατακτήσει.

Με ιδιαίτερη ευστοχία ο Καβάφης αξιοποιεί την επιθυμία της Ζηνοβίας να συνδέσει το όνομά της με τη Μακεδονία, ώστε να θεωρείται κι εκείνη Ελληνίδα, για να αναδείξει την αμείωτη αξία της ελληνικής ταυτότητας σε όλο τον χώρο των ελληνιστικών βασιλείων ακόμη κι όταν είχαν περάσει πέντε και πλέον αιώνες από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Βρισκόμαστε περίπου στα 270 μ.Χ. κι ακόμη το να έχεις ελληνική, μακεδονική καταγωγή θεωρείται πηγή σημαντικού κύρους, εφόσον σε συνδέει με τις γνήσιες ηγετικές δυναστείες της Μακεδονίας. Υπ’ αυτή την έννοια, το να μπορέσει η Ζηνοβία να συνδέσει το όνομά της με αυτό της Κλεοπάτρας και να διεκδικήσει για τον εαυτό της το ύψιστο δικαίωμα της ελληνικής καταγωγής, αποτελούσε ένα εξαίρετο πολιτικό εφόδιο, εφόσον θα γινόταν πολύ πιο εύκολα αποδεκτή και σεβαστή ως ηγέτιδα της περιοχής, μιας και θα εκλαμβανόταν ως φυσικός συνεχιστής μιας προγενέστερης μακεδονικής δυναστείας.

Η Ζηνοβία δεν θέλει να τη θεωρούν Ασιανή κι αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση πως απορρίπτει ή πως υποτιμά τις χώρες της Ασίας⸱ διεκδικεί πολύ ορθά τη μόνη καταγωγή που θα της διασφάλιζε εκείνη την εποχή αβίαστα τον τίτλο της βασίλισσας. Το να έχει ελληνική καταγωγή τής προσδίδει κύρος, τη φέρνει σε επαφή με τις μακεδονικές δυναστείες και την απομακρύνει όσο απαιτείται από τους υπηκόους της, προκειμένου να μην υπάρχουν αμφισβητήσεις για τα δικαιώματά της στην εξουσία.

Τη γενεαλογία της ευθύς να κάμουν.

Ιδού ολοφάνερα κατάγετ’ απ’ τους Λαγίδας.

Ιδού ολοφάνερα από την Μακεδονία + +.

Η εκπλήρωση της επιθυμίας της είναι εξαιρετικά εύκολη, καθώς έχει στην υπηρεσία της όσους ιστορικούς, σοφιστές και μελετητές χρειάζεται για να «φτιάξουν» τη ζητούμενη γενεαλογία. Έτσι, ύστερα από τις απαιτούμενες έρευνες, προκύπτει ολοφάνερα πως η Ζηνοβία κατάγεται από τους Λαγίδες, από τη δυναστεία, δηλαδή, των Πτολεμαίων, που ξεκίνησε από τον στρατηγό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον Πτολεμαίο Α΄, γιο του Μακεδόνα Λάγου. Είναι ολοφάνερο, λοιπόν, πως η Ζηνοβία αντλεί την καταγωγή της από την Μακεδονική γη, και άρα, είναι Ελληνίδα, όπως ακριβώς το επιθυμούσε.

Εμφανής στο σχήμα επαναφοράς (Ιδού ολοφάνερα) η ειρωνική χροιά του ποιητή για την τόσο βολικά επίπλαστη γενεαλογία που προσέφερε στη Ζηνοβία την τιμή που επιζητούσε. Η ειρωνεία, ωστόσο, περιορίζεται στο πόσο εύκολα η νέα βασίλισσα διασφάλισε τις «ιστορικές» διαβεβαιώσεις που ήθελε, και δεν αφορά την αξία της μακεδονικής καταγωγής. Στόχος, άλλωστε, του ποιήματος είναι ακριβώς να αναδείξει πόσο διαχρονική παραμένει η αξία αυτής της καταγωγής.

Ο τελευταίος στίχος παραμένει ανολοκλήρωτος, στοιχείο που υποδηλώνει πως ο ποιητής δεν είχε καταλήξει στο πώς θα ήθελε να συμπληρώσει την τελευταία αυτή φράση του ποιήματος.

Ζηνοβία (3^ος αιώνας μ.Χ.)

Βασίλισσα της Παλμύρας στη Συρία (267-271 μ.Χ.), σύζυγος του «εξάρχου» Οδαίναθου (που είχε αυτοανακηρυχτεί το 261 περ. βασιλιάς της υπό ρωμαϊκή επικυριαρχία Παλμύρας), μία από τις χαρακτηριστικότερες γυναικείες μορφές της ρωμαϊκής Ανατολής. Δεν υπάρχουν εξακριβωμένες πληροφορίες για την καταγωγή της, που άλλοι τη θεωρούσαν αραβική και άλλοι συριακοί ή εβραϊκή. Άλλοι πάλι υποστήριζαν ότι ήταν κόρη εξελληνισμένου Ρωμαίου της Αλεξάνδρειας, ίσως επειδή στα νομίσματά της χρησιμοποίησε το όνομα «Σεπτιμία Ζηνοβία Σεβαστή». Η ίδια διέδιδε πως ήταν απόγονος της βασίλισσας της Αιγύπτου Σεμίραμης ή της Κλεοπάτρας, της οποίας χρησιμοποιούσε πολλές φορές το όνομα. Μελαχρινή καλλονή, με τρομερή σωματική δύναμη και αντοχή, ήταν ιδιαίτερα καλλιεργημένη: είχε αποκτήσει ελληνική παιδεία με δάσκαλό της τον περίφημο νεοπλατωνικό φιλόσοφο Λογγίνο, που αργότερα έγινε ο κυριότερος σύμβουλός της, γνώριζε τέλεια και τα αιγυπτιακά, ικανοποιητικά τα λατινικά, τα αραμαϊκά και άλλες ανατολικές γλώσσες. Είχε διακριθεί για τη γενναιότητά της και τις πολεμικές της ικανότητες στις εκστρατείες του συζύγου της εναντίον των Περσών.

Μετά τη δολοφονία του Οδαίναθου στην Έμεσα το 267, η Ζηνοβία βασίλευσε στο κράτος της Παλμύρας ως επίτροπος των δύο ανήλικων αγοριών της. Κύριο μέλημά της ήταν η απαλλαγή της χώρας της από την επικυριαρχία των Ρωμαίων και η επέκτασή της σε βάρος τους. Έτσι σε μια εποχή που οι Ρωμαίοι ήταν απασχολημένοι με τους Γότθους (στη σημερινή Νότια Ρωσία) ο στρατός της κατέλαβε τη Συρία, τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, και η Ζηνοβία έγινε βασίλισσα της ρωμαϊκής Αραβίας και της Μικράς Ασίας ως την Άγκυρα της Γαλατίας και της Χαλκηδόνας στα πρόθυρα του Βυζαντίου (270 μ.Χ.).

Η Ζηνοβία κυβέρνησε με σύνεση το κράτος της. Στην αρχή διατήρησε φιλικές σχέσεις με τους Ρωμαίους, όμως αργότερα φαίνεται πως ήρθε σε συμφωνία με τους Πέρσες, που είχαν τότε μεγάλη δύναμη. Οι πολιτιστικές της δραστηριότητες ήταν εξίσου σημαντικές. Συγκέντρωσε στην αυλή της γνωστούς σοφούς της εποχής, όπως ο Λογγίνος και ο αιρετικός επίσκοπος Αντιοχείας Παύλος ο Σαμοσατεύς. Στο βασίλειο της Παλμύρας αναπτύχθηκε ένας μεικτός ελληνοσημιτικός πολιτισμός με υπεροχή της σημιτικής γλώσσας στις λαϊκές τάξεις. Η θρησκεία, που δεν είχε καμία σχέση με τον ιουδαϊσμό, ήταν ένα κράμα ανατολικών και σημιτικών επιδράσεων.

Η Ζηνοβία φιλοδοξούσε να κόψει κάθε γέφυρα με τη Ρώμη και να δημιουργήσει μια μεγάλη ανατολική αυτοκρατορία με δικό της πολιτισμό (χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι σε ένα μήνυμα του αυτοκράτορα Αυρηλιανού απάντησε σε αραμαϊκή γλώσσα). Η υπεροπτική όμως πολιτική της προς τους Ρωμαίους αποδείχτηκε ανεδαφική. Έτσι, όταν οι Γότθοι νικήθηκαν, ο Αυρηλιανός ανέλαβε να λύσει ο ίδιος τα προβλήματα της Ανατολής. Πέρασε το Βόσπορο, κατέλαβε τη Μικρά Ασία, έφτασε στη Συρία και κατανίκησε στην Αντιόχεια και στην Έμεσα το στρατό της Ζηνοβίας. Τότε η τελευταία αναγκάστηκε να καταφύγει στην οχυρή πρωτεύουσά της, την Παλμύρα περιμένοντας ενίσχυση από τους Πέρσες. Όταν όμως κατάλαβε πως η Παλμύρα ήταν χαμένη, προσπάθησε να διαφύγει και καλπάζοντας επάνω σε μια καμήλα, έφτασε ως τον Ευφράτη. Εκεί όμως οι Ρωμαίοι την πρόλαβαν, τη συνέλαβαν και την οδήγησαν στον αυτοκράτορα, ο οποίος στη συνέχεια κατέλαβε την Παλμύρα. Λίγο αργότερα οι κάτοικοι της πόλης προσπάθησαν να εξεγερθούν, με αποτέλεσμα οι Ρωμαίοι να την καταστρέψουν ολοκληρωτικά (271).

Η αιχμάλωτη βασίλισσα για να σώσει τη ζωή της κατηγόρησε τους συμβούλους της ως υπεύθυνους για την αποστασία, από τους οποίους όμως εκτελέστηκε μόνο ο δάσκαλός της Λογγίνος (273). Η ίδια, ο κατακτητής της Αιγύπτου στρατηγός Ζάβδας, και άλλοι αξιωματούχοι της οδηγήθηκαν στη Ρώμη και στόλισαν τον θρίαμβο του Αυρηλιανού. Λέγεται πως μετά την διαπόμπευσή της (ακολούθησε το άρμα του αυτοκράτορα καταστόλιστη και δεμένη με χρυσές αλυσίδες), έμεινε στην Ιταλία, σε ένα αγρόκτημα στο Τίβολι, κοντά στην έπαυλη του Αδριανού, και ότι ξαναπαντρεύτηκε και απέκτησε και άλλα παιδιά.

Η στάση της Ζηνοβίας μετά την αιχμαλωσία της προκάλεσε σε άλλους την περιφρόνηση, και σε άλλους το θαυμασμό για την προσαρμοστικότητά της και το πάθος για ζωή, που τη χαρακτήριζαν.