Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Μετανάστευση Ελλήνων στις ΗΠΑ (επεξεργασία πηγής - Πανελλήνιες 2004)

Michael Tompsett

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Μετανάστευση Ελλήνων στις ΗΠΑ (επεξεργασία πηγής - Πανελλήνιες 2004)

ΘΕΜΑ Β1

Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα και τον πίνακα που σας δίνονται και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναζητήσετε τους λόγους της μετανάστευσης των Ελλήνων, κυρίως στις Η.Π.Α., στα τέλη του 19ου αιώνα, και να εκτιμήσετε την έκταση και τα οφέλη που προέκυψαν για την ελληνική οικονομία ως τις αρχές του 20ου αιώνα.

α. Η παραγωγική έκρηξη και η κατάρρευση του εμπορίου της ελληνικής σταφίδας ενέτειναν την υπερατλαντική μετανάστευση από τις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές, καθώς και από τις γειτονικές, οι οποίες τους έστελναν εποχικούς εργάτες. Η ελληνική σταφιδοπαραγωγή είχε επωφεληθεί από την επιδημία φυλλοξήρας, που είχε πλήξει τα γαλλικά αμπέλια γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1860 και είχε αποδεκατίσει τη γαλλική παραγωγή. Η Ελλάδα κινήθηκε με τρόπο ώστε να καλύψει το κενό στην παγκόσμια αγορά, όπου οι τρεις κύριοι αγοραστές ήταν η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία και η Ρωσία. Καθώς οι τιμές του εξαγόμενου προϊόντος ανέβηκαν στα ύψη, η σταφιδοκαλλιέργεια αντικατέστησε την ελαιοκαλλιέργεια όπως και την καλλιέργεια σιτηρών... Η ευημερία αφορούσε πρωτίστως τους σταφιδεμπόρους και τους τοκογλύφους και έλαβε τέλος στη δεκαετία του 1890.

(Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι., Αλ. Κιτροέφ, «Η υπερατλαντική μετανάστευση», τ.Α1 σ. 134).

β. Μετανάστευση προς τις Η.Π.Α (1880-1920)

                   Αριθμός μεταναστών  Πληθυσμός των χωρών το 1910      %

Ελλάδα           370.000                         2.800.000                                                  13,2

Ιταλία             4.776.000                       34.700.000                                               12,7

Ισπανία          109.000                         20.000.000                                                0,5

Πορτογαλία   203.000                         5.500.000                                                  3,7

Ρουμανία       85.000                           7.200.000                                                   1,2

Βουλγαρία     65.000                           4.300.000                                                   1,5

(Κ. Τσουκαλά, «Εξάρτηση και αναπαραγωγή», σ.σ. 148-149)

γ. Στον πελοποννησιακό και αθηναϊκό Τύπο δημοσιεύονταν τακτικά ιστορίες, όπου περιγραφόταν ο πλούτος αγροτικών περιοχών, χάρη στα εμβάσματα ή την επιστροφή των ίδιων των μεταναστών. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι στα συγκεκριμένα παραδείγματα περιλαμβανόταν η παρακμή της τοκογλυφίας στις επαρχίες, χάρη στα διαθέσιμα σ’ αυτές τις περιοχές κεφάλαια, τα οποία στέλνονταν από το εξωτερικό. Στην Πελοπόννησο, τα εμβάσματα προκάλεσαν την αναγκαστική πτώση των επιτοκίων από 25% σε 6-8% και την ουσιαστική εξαφάνιση των δανειστών που είχαν αρχίσει να πλουτίζουν. Επίσης αυξήθηκε η αξία της γης και της εργασίας.

(Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αι., Αλ. Κιτροέφ, «Η υπερατλαντική μετανάστευση», τ.Α1 σ. 141-142)

Ενδεικτική απάντηση

Οι μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσμού προς τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, προς το Δούναβη, τη Νότια Ρωσία, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο ήταν συχνό φαινόμενο. Προς το τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, άνοιξαν οι δρόμοι προς την Αμερική. Η σταφιδική κρίση εκείνης της εποχής προκάλεσε μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης πέρα από τον Ατλαντικό. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνεται από το Κείμενο Α, όπου επιπροσθέτως διευκρινίζεται πως η έντονη ανάπτυξη της σταφιδοπαραγωγής στην Ελλάδα ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1860, όταν η γαλλική παραγωγή είχε γνωρίσει κάμψη λόγω μιας επιδημίας φυλλοξήρας, και τελείωσε τη δεκαετία του 1890. Οι Έλληνες παραγωγοί είχαν σπεύσει να καλύψουν τη ζήτηση για σταφίδα στην παγκόσμια αγορά, με κύριους αποδέκτες τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Ρωσία. Η σημαντική αύξηση στην τιμή της σταφίδας, ώθησε τους παραγωγούς να επικεντρωθούν σε αυτή την καλλιέργεια εγκαταλείποντας τόσο την ελαιοκαλλιέργεια όσο και την καλλιέργεια σιτηρών. Από την κατάσταση αυτή είχαν επωφεληθεί κυριαρχικά οι σταφιδέμποροι και οι τοκογλύφοι. Όπως γνωρίζουμε, άλλωστε, το πιστωτικό σύστημα της χώρας βρισκόταν, κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας, σε πρωτόγονη κατάσταση. Ήταν συνδεμένο με το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα με τις εξαγωγές της σταφίδας. Οι έμποροι λειτουργούσαν και ως πιστωτές, με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Ο δανεισμός κατευθυνόταν, ως επί το πλείστον, προς τους παραγωγούς και δημιουργούσε προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, καθώς ουσιαστικά επρόκειτο για έναν τρόπο προαγοράς της επικείμενης παραγωγής, με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους. Στο Κείμενο Α τονίζεται, επίσης, πως εξαιτίας της σταφιδικής κρίσης οδηγήθηκαν στην υπερατλαντική μετανάστευση όχι μόνο άτομα από τις περιοχές όπου γινόταν η παραγωγή της σταφίδας, αλλά και από τις γειτονικές τους περιοχές, καθώς από εκεί αντλούνταν το εποχικό προσωπικό για τις ανάγκες της καλλιέργειας.    

Στους λόγους της τότε μετανάστευσης των Ελλήνων προς τις Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει, πάντως, να συνυπολογιστεί και η γενικότερα κακή οικονομική κατάσταση της χώρας την περίοδο εκείνη. Όπως γνωρίζουμε, κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. Η «πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες βάσεις.

Αξίζει να προσεχθεί πως σύμφωνα με τα στοιχεία του πίνακα (Κείμενο Β) η έκταση του φαινομένου στην Ελλάδα υπήρξε εξαιρετικά σημαντική, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ο σχετικά μικρός πληθυσμός της χώρας. Ειδικότερα, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι οι 370.000 Έλληνες που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ κατά την περίοδο 1880-1920 αντιπροσώπευαν το 13,2% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, που τότε ήταν μόλις 2.800.000. Έτσι, το ποσοστό μετανάστευσης της Ελλάδας ήταν το υψηλότερο μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, έστω κι αν κατά την ίδια περίοδο οι Ιταλοί μετανάστες ήταν πολλαπλάσιοι (4.776.000), καθώς αντιπροσώπευαν το 12,7% του κατά πολύ μεγαλύτερου συνολικού πληθυσμού της χώρας τους (34.700.000).

Το 1910, πάντως, οι πρόοδοι της εθνικής οικονομίας ήταν εμφανείς. Η αγροτική κρίση αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση, η οποία, κατά την εποχή αυτή, πήρε μεγάλες διαστάσεις. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ όχι μόνο εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση αλλά πολύ γρήγορα ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών. Όπως επισημαίνεται στο Κείμενο Γ, υπήρχαν συνεχείς αναφορές στις εφημερίδες της Αθήνας και της Πελοποννήσου για τον «οικονομικό πλούτο» των αγροτικών περιοχών, ο οποίος βασιζόταν είτε στα εμβάσματα που έστελναν οι μετανάστες είτε στην επιστροφή των ίδιων και στα χρήματα που έφερναν μαζί τους. Σημαντική συνέπεια της οικονομικής αυτής άνθησης, όπως τονίζεται, υπήρξε η δραστική μείωση της τοκογλυφίας στις επαρχιακές περιοχές που λάμβαναν εμβάσματα από το εξωτερικό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Πελοποννήσου, όπου τα επιτόκια έπεσαν από 25% σε 6-8%, αφανίζοντας ουσιαστικά τους κερδοσκόπους δανειστές. Παραλλήλως, χάρη στα εμβάσματα των μεταναστών, σημειώθηκε αύξηση τόσο στην αξία της γης, όσο και στην αξία της εργασίας.

Θα ήταν οπωσδήποτε λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη χώρα με τους μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε την επίλυση των οικονομικών της προβλημάτων. Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα. Σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες, διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους και έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους στους δικούς τους, στην πατρίδα. Αυτά τα εμβάσματα είχαν για την Ελλάδα μεγάλη σημασία και οι επιπτώσεις τους στην εθνική οικονομία ήταν τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες των μεγάλων κεφαλαίων της ομογένειας.