Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 41

Kyle Thompson

 
Θουκυδίδη, Επιτάφιος Περικλή, Κεφάλαιο 41
 
KEIMENO
41. «Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι καὶ καθ’ ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ’ ἡμῶν ἐπὶ πλεῖστ’ ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ’ ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι. καὶ ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον ἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθεια, αὐτὴ ἡ δύναμις τῆς πόλεως, ἣν ἀπὸ τῶνδε τῶν τρόπων ἐκτησάμεθα, σημαίνει. μόνη γὰρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται, καὶ μόνη οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει ὑφ’ οἵων κακοπαθεῖ οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν ὡς οὐχ ὑπ’ ἀξίων ἄρχεται. μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα, καὶ οὐδὲν προσδεόμενοι οὔτε Ὁμήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μὲν τὸ αὐτίκα τέρψει, τῶν δ’ ἔργων τὴν ὑπόνοιαν ἡ ἀλήθεια βλάψει, ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες. περὶ τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μὴ ἀφαιρεθῆναι αὐτὴν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν, καὶ τῶν λειπομένων πάντα τινὰ εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτῆς κάμνειν».
 
41. Συγκεφαλαιώνοντας λέω ὅτι στὸ σύνολό της ἡ πόλη μας εἶναι ἕνα σχολεῖο γιὰ τὴν Ἑλλάδα, καὶ καθένας ἀπὸ ἐμᾶς θὰ μποροῦσε, νομίζω, χωρίς δυσκολία να ἀνταποκριθεῖ με τη μεγαλύτερη εὐστροφία καὶ χάρη στὶς πιὸ διαφορετικὲς μορφὲς δράσης. Καὶ ὅτι αὐτὰ δὲν εἶναι περιαυτολογίες καὶ λόγια τῆς στιγμῆς ἀλλὰ ἀλήθεια πραγματικὴ τὸ φανερώνει ἡ ἴδια ἡ δύναμη τῆς πόλης ποὺ ἀποκτήθηκε χάρη σὲ αὐτοὺς ἀκριβῶς τοὺς τρόπους. Διότι εἶναι ἡ μόνη σύγχρονη πόλη ποὺ τὴν ὥρα τῆς δοκιμασίας ἀποδεικνύεται ἀνώτερη ἀπὸ τὴ φήμη της καὶ ἡ μόνη ποὺ οὔτε στὸν ἐχθρὸ ὁ ὁποῖος ἦλθε ἐναντίον της δίνει ἀφορμὴ νὰ ἀγανακτήσει ἀπὸ τί ἀνθρώπους δεινοπαθεῖ οὔτε στὸν ὑπήκοο νὰ παραπονεθεῖ ὅτι τὸν ἐξουσιάζουν ἀνάξιοι. Ἔχοντας δώσει τρανὰ δείγματα καί, ἰδίως, ἀψευδεῖς μαρτυρίες γιὰ τὴ δύναμή μας, θὰ μᾶς θαυμάσουν καὶ οἱ σύγχρονοι καὶ οἱ μεταγενέστεροι, δίχως διόλου νὰ χρειαζόμαστε οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια. Ἐμεῖς κάθε θάλασσα καὶ κάθε στεριὰ τὴν ἀναγκάσαμε νὰ ἀνοίξει δρόμο στὴν τόλμη μας καὶ στήσαμε παντοῦ μνημεῖα αἰώνια – καὶ μὲ τὶς ἀποτυχίες καὶ μὲ τὶς ἐπιτυχίες μας. Γιὰ μιὰ τέτοια πόλη πολέμησαν γενναῖα καὶ ἔπεσαν αὐτοὶ ἐδῶ διεκδικώντας νὰ μὴν τοὺς τὴν στερήσουν, κι ἀπ’ ὅσους μένουμε ζωντανοὶ φυσικὰ εἶναι καθένας ἕτοιμος νὰ ὑποστεῖ ὁτιδήποτε γιὰ χάρη της.
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
1. Να επισημάνετε τον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Περικλής.
 
Όλα όσα ανέφερε ο ρήτορας στα κεφ. 37-40, συμπυκνώνονται στη φράση «ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι». Είναι πράγματι κοινώς παραδεκτό ότι κατά την εποχή του Περικλή, η Αθήνα αναπτύσσει μία μεγάλη πνευματική κίνηση. Δεν είναι τυχαίο ότι εκεί συνέρρεε μεγάλος αριθμός πνευματικών ανθρώπων από κάθε ελληνική πόλη αλλά και από τις αποικίες. Είναι η εποχή κατά την οποία σοφοί άνδρες, όπως ο Αναξαγόρας, ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας, ο Πρόδικος και τόσοι άλλοι αναπτύσσουν ελεύθερα τις φιλοσοφικές τους απόψεις και δημιουργούν τις προϋποθέσεις που θα οδηγήσουν στην ακμή της πνευματικής κίνησης. Δικαιολογημένα λοιπόν ο Πίνδαρος θα απόκαλέσει την Αθήνα «δαιμόνιον πτολίεθρον» που κατά το Σόλωνα «οὔποτ’ ὀλεῖται» (βλ. Ι. Μπάρμπας, σ. 77). Είναι πολλοί οι χαρακτηρισμοί που αποδόθηκαν στην Αθήνα από κορυφαίους εργάτες του πνεύματος. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικούς: «πρυτανεῖον τῆς σοφίας» (Πλάτ. Πρωτ. 337 d), «φιλόλογός τε καί πολύλογος» (Νόμοι 641 ε), «κοινόν παιδευτήριον πᾶσιν ἀνθρώποις» (Διόδ. 13, 27, 1), «οἱ ταύτης μαθηταί διδάσκαλοι τῶν ἄλλων γεγόνασι» (Ισοκράτης).
 
2. Πώς εννοεί ο Περικλής τον αυτάρκη πολίτη;
 
«καθ’ ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ’ ἡμῶν ἐπὶ πλεῖστ’ ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ’ ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι»
 
Κάθε Αθηναίος πολίτης, σύμφωνα με τον Περικλή, είναι αυτάρκης, διότι μπορεί να ανταποκριθεί χωρίς δυσκολία σε ποικίλες δραστηριότητες, επιδεικνύοντας ευστροφία («εὐτραπέλως») και άνεση στη δράση του («μετὰ χαρίτων»). Οι Αθηναίοι πολίτες, άλλωστε, χάρη στις ελευθερίες που τους παρέχει το δημοκρατικό πολίτευμα διαμορφώνουν ολοκληρωμένες προσωπικότητες, εφόσον καταπιάνονται με διάφορες δραστηριότητες, οξύνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την κρίση τους και τη δυνατότητά τους να λαμβάνουν πρωτοβουλίες. Οι Αθηναίοι δεν δρουν υπό κλίμα φόβου, ούτε βιώνουν περιορισμούς στη δράση τους. Αντιθέτως, μαθαίνουν από νωρίς να συνδυάζουν την εκπλήρωση των ατομικών τους υποχρεώσεων με την ενασχόλησή τους με τις δημόσιες υποθέσεις. Μια διττή ευθύνη που τους ωθεί γοργά στην πνευματική ωρίμανση και οξύνει τις πνευματικές τους ικανότητες.
 
3. Ποιο επιχείρημα προβάλλει ο Περικλής, για να πείσει ότι ο έπαινος της Αθήνας δεν είναι υπερβολικός;
 
Ο Περικλής έχοντας επίγνωση πως τα όσα επαινετικά αναφέρει για την Αθήνα ενδέχεται να αντιμετωπιστούν με δυσπιστία από εκείνους που δεν έχουν άμεση γνώση της πόλης του, επισημαίνει πως βασική απόδειξη των λόγων του αποτελεί η ίδια η δύναμη και το μεγαλείο της Αθήνας. Προκειμένου, μάλιστα, να ενισχύσει την πειστικότητα της δήλωσής του αξιοποιεί ένα διμερές επιχείρημα:
α) «Η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που τη στιγμή της δοκιμασίας αναδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της.» Με την αξιοποίηση του επιχειρήματος αυτού ο Περικλής επιχειρεί να τονίσει την εντύπωση που προκαλεί η δύναμη της Αθήνας, εφόσον κάθε φορά που δοκιμάζεται όλοι αναγνωρίζουν πως πρόκειται για μια πόλη ισχυρότερη ακόμη κι απ’ ό,τι είχαν ακούσει για αυτή. Το επιχείρημα αυτό βέβαια βασίζεται κυρίως στην προσωπική ερμηνεία των πραγμάτων ενός Αθηναίου και δεν αποτελεί κάτι το αποδείξιμο. Είναι, δηλαδή, εξίσου πιθανό πως παρόμοια εντύπωση ενδέχεται να προκαλούσε και ο στρατός της Σπάρτης.
β) «Η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που δεν δίνει αφορμή ούτε στους εχθρούς της να αγανακτήσουν, διότι ηττήθηκαν από κάποια υποδεέστερη δύναμη, αλλά ούτε και στους υπηκόους της να αισθανθούν ότι εξουσιάζονται από μια ανάξια πόλη.» Το δεύτερο αυτό επιχείρημα έχει αυξημένη πειστικότητα, έστω κι αν εμπεριέχει στοιχεία υπερβολής. Οι εχθροί της Αθήνας, έστω κι αν δεν θα το παραδέχονταν επίσημα, αναγνώριζαν εκ των πραγμάτων τη δύναμή της, οπότε, πράγματι, μια ήττα από τους Αθηναίους δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί απρόσμενη ή ατιμωτική. Ας μη λησμονούμε πως η Αθήνα χάρη στην αποφασιστική παρέμβασή της για την αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου είχε εξελιχθεί σε κυρίαρχη δύναμη στον ελληνικό χώρο, γι’ αυτό και πολλές μικρότερες πόλεις είχαν αναζητήσει την προστασία της, αρχικά ως σύμμαχοι και ακολούθως ως υπήκοοί της. Στο πλαίσιο, άλλωστε, της δηλιακής συμμαχίας οι πόλεις-μέλη αποδέχονταν την κυρίαρχη θέση της Αθήνας. Ο Περικλής, βέβαια, αποφεύγει να αναφερθεί στην έντονη δυσαρέσκεια που προκαλούσε στις μικρότερες πόλεις το γεγονός πως η Αθήνα τις είχε θέσει υπό τον έλεγχό της και απαιτούσε από αυτές την πληρωμή ετήσιου φόρου. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, η δήλωση του Περικλή δεν απέχει από την πραγματικότητα, εφόσον σε πρώτη φάση οι άλλες πόλεις αποδέχτηκαν εκουσίως τον ηγεμονικό ρόλο της Αθήνας.
 
4. Νομίζετε ότι η δύναμη που απέκτησε η Αθήνα οφείλεται πράγματι στον τρόπο ζωής και εκπαίδευσης των κατοίκων της ή και σε άλλους παράγοντες; Να αιτιολογήσετε τη γνώμη σας.
 
Η δύναμη της Αθήνας βασίζεται εν μέρει στον τρόπο ζωής και εκπαίδευσης των Αθηναίων, εφόσον η εξωστρέφεια, η ευφυΐα και η αφοσίωσή τους στην πόλη τους ωφέλησαν σαφώς την εμπορική δραστηριότητα και τις αποφασιστικές στρατιωτικές νίκες της Αθήνας. Ωστόσο, η ενίσχυση της αθηναϊκής δύναμης βασίστηκε σημαντικά στις επεκτατικές τάσεις των Αθηναίων, στην ευκολία με την οποία εκμεταλλεύονταν ασθενέστερες πόλεις, καθώς και στην σκληρότητα με την οποία αντιμετώπιζαν εκείνες που προσπαθούσαν να απομακρυνθούν από τον έλεγχό της. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η δύναμη της Αθήνας προέκυψε εν μέρει χάρη στις αρετές των Αθηναίων και εν μέρει λόγω των σκοτεινότερων πτυχών του χαρακτήρα τους.
 
5. Γιατί η Αθήνα δεν προκαλεί αγανάκτηση στους εχθρούς οι οποίοι επιτίθενται εναντίον της;
 
Όταν ο εχθρός επιτίθεται σε έναν ανάξιο, ανίσχυρο και εξασθενημένο αντίπαλο, όσο μεγάλο και να είναι το μέγεθος της νίκης του, δεν έχει την αίσθηση του νικητή. Δε νιώθει ικανοποιημένος από το νικηφόρο αποτέλεσμα, γιατί αυτό έρχεται ως μια φυσιολογική εξέλιξη. Ασφαλώς ο Περικλής εδώ θέλει να δώσει σαφή εικόνα της στρατιωτικής δύναμης της Αθήνας που την ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες πόλεις και προκαλεί περίσκεψη σε όσους προτίθενται να αναλάβουν στρατιωτική δράση εναντίον της.
 
6. Ο ισχυρισμός του Περικλή ότι οι υπήκοοι της αθηναϊκής ηγεμονίας δεν παραπονούνταν επιβεβαιώνεται από τα ιστορικά γεγονότα;
 
Ασφαλώς και στο σημείο αυτό ο Περικλής διατυπώνει έναν ισχυρισμό που δεν επιβεβαιώνεται από τα ιστορικά γεγονότα. Γιατί μπορεί μεν οι συμμαχικές πόλεις να εντάχθηκαν με τη θέλησή τους στην αθηναϊκή συμμαχία, αφού ο κίνδυνος της περσικής απειλής εξακολουθούσε να υφίσταται ακόμη, αλλά πολύ σύντομα διαπίστωσαν ότι η Αθήνα ακολουθούσε επεκτατική πολιτική σε βάρος τους. Αυτή η πολιτική οδήγησε στην εκμετάλλευση των εσόδων της συμμαχίας, στη βαριά φορολογία των μελών της, αλλά και στην αυστηρή τιμωρία όσων σκέφθηκαν να προβούν σε κινήσεις αποσχιστικές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι σύμμαχοι και παράπονα διατύπωναν και έβλεπαν τους Αθηναίους ως καταπιεστές και ως εκμεταλλευτές τους. Σ’ αυτούς ακριβώς τους λόγους οφείλονται οι κινήσεις αποστασίας πολλών συμμαχικών πόλεων. (Βλ. Georges Meautis, Ο Θουκυδίδης και η Αθηναϊκή ηγεμονία, μτφρ. Ξ. Οικονομοπούλου-Κουρβέλου, Αθήνα 1975, σ. 7 κ.ε.).
 
7. «μόνη γάρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται, και μόνη οὔτε τῷ πολεμίω ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει»: Πού οφείλεται η διττή επανάληψη της λέξης «μόνη»;
 
Με την επανάληψη της λέξης «μόνη» ο Περικλής επιχειρεί να δώσει έμφαση στη μοναδικότητα της Αθήνας. Σύμφωνα με τον ισχυρισμό του η Αθήνα είναι η μοναδική πόλη που αποδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της, όταν δοκιμάζεται, και η είναι η μοναδική πόλη που δεν δίνει αφορμή στους εχθρούς της να αγανακτήσουν, διότι ηττήθηκαν από μια υποδεέστερη δύναμη. Η εντύπωση, βέβαια, που επιχειρεί να μεταδώσει ο Περικλής σχετικά με τη μοναδικότητα της Αθήνας βασίζεται σε υποκειμενικές κρίσεις και λειτουργεί περισσότερο στο επίπεδο της ρητορικής έκφρασης παρά της αντικειμενικής πραγματικότητας.
 
8. «τοῖς τε νῦν και τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα»: Ανταποκρίνεται, κατά τη γνώμη σας, το περιεχόμενο της παραπάνω φράσης προς την αλήθεια;
 
Η επεκτατική πολιτική της Αθήνας και η αντιμετώπιση που επιφύλαξε σε πολλές από τις συμμαχικές πόλεις δε δικαιολογούσε θαυμασμό από τους συγχρόνους της, αλλά αντίθετα επικρίσεις και κατηγορίες. Στη φράση που χρησιμοποιεί ο Περικλής, παρόν και μέλλον μάλλον έχουν συγχωνευθεί. (βλ. Σ. Γκίκας, ό.π., σ. 105). Όσο για το θαυμασμό των μεταγενεστέρων πρέπει να σημειώσουμε την επαλήθευση της προφητικής άποψης του Περικλή, αφού πράγματι η Αθήνα σε όλους τους μετέπειτα αιώνες μέχρι σήμερα προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί το θαυμασμό για τα μεγάλα επιτεύγματά της στον τομέα των τεχνών, των γραμμάτων και του πολιτισμού γενικότερα. Η συγκεκριμένη όμως φράση είναι αξιοπρόσεκτη, γιατί, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, αποτελεί στοιχείο που μπορεί να δώσει απάντηση για το χρόνο που έχει γραφεί ο Ἐπιτάφιος. Το κυριότερο ερώτημα που θέτουν είναι: Πώς είναι δυνατόν να είναι ισχυρή η άποψη που θέλει τον Ἐπιτάφιο να έχει γραφεί μετά το 404, τότε δηλαδή που η Αθήνα εξήλθε νικημένη από τον πόλεμο και οπωσδήποτε η κατάστασή της δεν μπορούσε να θαυμάζεται από κανέναν;
 
9. «καί οὐδέν προσδεόμενοι οὔτε Ὁμήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μέν τό αὐτίκα τέρψει»: Μπορούμε, να υποθέσουμε ότι με την παραπάνω φράση ο Περικλής απορρίπτει τον Όμηρο ως ποιητή και τους λογογράφους ως πηγή της Ιστορίας; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.
 
«δίχως διόλου νὰ χρειαζόμαστε οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια»
 
Πρόθεση του Περικλή δεν είναι να υποτιμήσει τον Όμηρο και τους λογογράφους, αλλά να τονίσει πως τα όσα έχει ήδη πετύχει η Αθήνα επαρκούν ως πειστήρια για τη διασφάλιση της υστεροφημίας της πόλης. Η επική ποίηση του Ομήρου -ένα εντυπωσιακό πνευματικό επίτευγμα- αποσκοπούσε στην τέρψη των ακροατών και εμπεριείχε συχνά υπερβολικούς επαίνους, όπως και πλήθος μυθικών στοιχείων, ως εκ τούτου ένας αντίστοιχος ποιητικός έπαινος για την Αθήνα -με μυθικά στοιχεία και υπερβολές- θα ήταν περιττός, αφού η ίδια η πραγματικότητα των επιτευγμάτων της πόλης φανερώνει το μεγαλείο της. Η Αθήνα, άρα, δεν έχει ανάγκη την ποιητική ευφυΐα του Ομήρου για να διατρανωθεί το μεγαλείο της. Από την άλλη, οι λογογράφοι, αν και βάσιζαν τις ιστορικές τους καταγραφές κατά κύριο λόγο στην αντικειμενική πραγματικότητα και ήλεγχαν τα όσα ανέφεραν, δεν απέφευγαν πάντοτε την επιθυμία τους να δημιουργήσουν ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, με αποτέλεσμα ορισμένες από τις αναφορές τους να μην είναι πάντοτε ακριβείς. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Περικλής, χωρίς να απορρίπτει την αξία του έργου των λογογράφων, επισημαίνει επί της ουσίας πως η ορατή σε όλους πραγματικότητα της δύναμης και του μεγαλείου της Αθήνας αρκεί για να διαφανούν τα όσα πέτυχαν οι Αθηναίοι. Θα ήταν, άρα, περιττή μια πιθανώς ωραιοποιημένη καταγραφή τους από κάποιον λογογράφο.
 
10. Για ποιους λόγους σύμφωνα με τον Περικλή δικαιολογείται ο θαυμασμός όλων προς την Αθήνα;
 
Σύμφωνα με τον Περικλή η Αθήνα είναι άξια θαυμασμού, διότι αποτελεί «σχολείο» για όλη την Ελλάδα χάρη στα πνευματικά και οικονομικά της επιτεύγματα. Ο τρόπος ζωής των Αθηναίων, η αγωγή τους και κυρίως το πολίτευμά τους αποτελούν στοιχεία που μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα για τις άλλες πολιτείες. Παράλληλα, βέβαια, η Αθήνα αποτελεί μια ισχυρότατη στρατιωτική δύναμη, η οποία έχει κατορθώσει να θέσει υπό τον έλεγχό της κάθε θάλασσα του γνωστού κόσμου κι έχει στήσει παντού μνημεία για τις νίκες και τις ήττες της. Μια στρατιωτική δύναμη η οποία έχει κερδίσει όχι μόνο την αφοσίωση των συμμάχων της, αλλά και τον σεβασμό των αντιπάλων της. Συγκεντρώνει, υπ’ αυτή την έννοια, η Αθήνα πλήθος χαρακτηριστικών που την καθιστούν άξια θαυμασμού τόσο από τους συγκαιρινούς της όσο και από τους μεταγενέστερους.
 
11. Να επισημάνετε το σημείο όπου ο Περικλής κάνει λόγο για τις αποτυχίες των Αθηναίων και να το σχολιάσετε.
 
Παρά το γεγονός ότι σε πολλά σημεία του Ἐπιταφίου ο Περικλής παρουσιάζει μια εξιδανικευμένη εικόνα της Αθήνας, θα μιλήσει και για τις στρατιωτικές της αποτυχίες. Αυτό επισημαίνεται με τη φράση «πανταχοῦ δέ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀΐδια ξυγκατοικίσαντες». Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ο ρήτορας στο σημείο αυτό αποδίδει με αντικειμενικότητα την αλήθεια, γιατί πράγματι οι Αθηναίοι εκτός από τις επιτυχίες τους στις πολεμικές επιχειρήσεις που κατά καιρούς ανέλαβαν είχαν και αποτυχίες. Μια από αυτές, για παράδειγμα, ήταν η εκστρατεία στη Μέμφη της Αιγύπτου το 459 π.Χ. Τέτοιες αποτυχίες λοιπόν δεν αποκρύπτονται από τον Περικλή. Απεναντίας αναφέρονται γιατί δηλώνουν την τόλμη των Αθηναίων αλλά και την ανδρεία τους ενώπιον των κινδύνων.
 
12. «περί τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μή ἀφαιρεθῆναι αὐτήν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν»: Ποιους σκοπούς επιδιώκει ο ρήτορας με την παραπάνω φράση;
 
Χρησιμοποιώντας τη φράση αυτή ο Περικλής, πραγματοποιεί τρεις σκοπούς: Πρώτον, τερματίζει τον έπαινό του προς την πόλη. Δεύτερον, αρχίζει τον έπαινο των νεκρών και τρίτο προτρέπει τους επιζώντες να επιδείξουν την ίδια γενναιότητα, προκειμένου να υπερασπίσουν την ακεραιότητα και την ελευθερία της πατρίδας.
 
13. Να επισημάνετε στο κείμενο τις φράσεις που υποδηλώνουν την επεκτατική πολιτική της Αθήνας.
 
- «οὔτε στὸν ὑπήκοο νὰ παραπονεθεῖ ὅτι τὸν ἐξουσιάζουν ἀνάξιοι.»
Η αναφορά του Περικλή στους υπηκόους της Αθήνας υποδηλώνει τη μετατροπή της αθηναϊκής συμμαχίας σε ηγεμονία της Αθήνας και φανερώνει κατ’ επέκταση την επεκτατική πολιτική της.
- «Ἐμεῖς κάθε θάλασσα καὶ κάθε στεριὰ τὴν ἀναγκάσαμε νὰ ἀνοίξει δρόμο στὴν τόλμη μας καὶ στήσαμε παντοῦ μνημεῖα αἰώνια»
Ιδιαιτέρως ενδεικτική της επεκτατικής πολιτικής της Αθήνας είναι αναφορά του Περικλή στο γεγονός ότι η πόλη αυτή έχει κατορθώσει να «ανοίξει δρόμους» σε κάθε θάλασσα και κάθε στεριά του τότε γνωστού κόσμου. Με τη δήλωσή του αυτή ο Περικλής καθιστά εμφανές το γεγονός ότι οι Αθηναίοι δεν περιορίζουν τη δράση τους στα δικά τους μόνο όρια, αλλά δίνουν μάχες -άλλοτε νικηφόρες κι άλλοτε όχι- σε κάθε περιοχή του κόσμου, θέλοντας να διασφαλίσουν την ηγετική θέση της πόλης τους ή έστω τη δυνατότητά της να παρεμβαίνει ρυθμιστικά στις διαμάχες των άλλων κρατών.
 
14. Από ποια σημεία του κειμένου προκύπτουν στοιχεία για τη μεθοδολογία που εφαρμόζει ο Θουκυδίδης στην προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων;
 
Ο Θουκυδίδης ακολουθεί στην καταγραφή των ιστορικών γεγονότων μια αυστηρή μεθοδολογία επιδιώκοντας την πλήρη επιβεβαίωση τους. Επιδίωξή του, άλλωστε, δεν είναι να δημιουργήσει ένα έργο προς τέρψη των αναγνωστών/ακροατών, όπως συνέβαινε με το έργο των ποιητών ή των λογογράφων, αλλά μια αντικειμενική και επιστημονική ιστορία. Ως εκ τούτου, από τη δική του ιστορική αφήγηση απουσιάζουν οι ωραιοποιήσεις, οι εξωλογικές αναφορές και οι υπερβολές που διαψεύδονται από την πραγματικότητα. Ο Θουκυδίδης δεν θέλει να υπάρχει ανακολουθία ανάμεσα στα λόγια του και στην πραγματική κατάσταση («τῶν δ’ ἔργων»). Για τον λόγο αυτό δηλώνει μέσω του Περικλή πως η Αθήνα δεν έχει ανάγκη «οὔτε ἕναν Ὅμηρο γιὰ νὰ μᾶς ὑμνήσει οὔτε κανέναν ἄλλο ποὺ τὰ ὡραῖα λόγια του θὰ ἀκουστοῦν γιὰ μιὰ στιγμὴ εὐχάριστα ἀλλὰ ποὺ ἔπειτα τὴν αὐθαίρετη εἰκόνα του γιὰ τὰ πράγματα θὰ τὴν διαψεύσει ἡ ἀλήθεια».
Ενδεικτική, μάλιστα, της προσπάθειας του Θουκυδίδη να στηρίζει τις καταγραφές του σε στοιχεία και αποδείξεις είναι η αναφορά του στο γεγονός πως η Αθήνα έχει αφήσει σαφείς και αδιάψευστες μαρτυρίες του μεγαλείου της («μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι»), όπως και μνημεία των αγώνων της («πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες»).
 
15. Σε ποια σημεία του κειμένου μπορούμε να επισημάνουμε διαφορές μεταξύ Αθήνας-Σπάρτης;
 
Στο κεφάλαιο αυτό ο Περικλής ενδιαφέρεται περισσότερο να τονίσει τη μοναδικότητα της Αθήνας, οπότε δεν υπάρχουν άμεσες συγκρίσεις με τη Σπάρτη. Η αναφορά, ωστόσο, στον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας, όπως και στο πολύπτυχο της δραστηριότητας των πολιτών της, συνιστά βασικό στοιχείο διαφοροποίησης με τη Σπάρτη. Σε αντίθεση, άλλωστε, με την Αθήνα η Σπάρτη δεν έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην πνευματική και πολιτισμική της ανάπτυξη και οι πολίτες της ήταν κυρίως στραμμένοι στις στρατιωτικές τους ενασχολήσεις, οπότε δεν αποκτούσαν την ευρύτητα πνεύματος των Αθηναίων. Αντιστοίχως, οι αναφορές του Περικλή στο εύρος της στρατιωτικής δραστηριότητας της Αθήνας συνιστούν παράλληλα υπενθύμιση του γεγονότος πως η Σπάρτη παρέμενε -μέχρι εκείνη την περίοδο τουλάχιστον- περιορισμένη κυρίως στα όρια του ελληνικού χώρου.
 
16. Ποιες υπερβολές μπορούμε να επισημάνουμε σε όσα αναφέρει ο ρήτορας στο κεφάλαιο 41;
 
Παρά τη γενικότερη θέληση του Θουκυδίδη να ακολουθεί αντικειμενικότητα στον τρόπο καταγραφής των γεγονότων επιτρέπει στο πλαίσιο της ομιλίας του Περικλή ορισμένες διατυπώσεις που φαντάζουν υπερβολικές. Η δήλωση του ρήτορα πως η Αθήνα στο σύνολο της αποτελεί σχολείο για όλη την Ελλάδα («πᾶσαν πόλιν τῆς Ἑλλάδος παίδευσιν εἶναι») υπονοεί πως κάθε πτυχή της πόλης του είναι άρτια. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η Αθήνα, παρά την εκπληκτική πολιτισμική και πολιτική πρόοδό της είχε αδιαμφισβήτητες αρνητικές όψεις, όπως ήταν η επεκτατική πολιτική, αλλά και η σκληρότητα με την οποία αντιμετώπιζε μικρότερες πόλεις. Υπερβολικές είναι, επίσης, οι διατυπώσεις πως η Αθήνα είναι η «μόνη» πόλη που αποδεικνύεται ανώτερη από τη φήμη της την ώρα της δοκιμασίας και η «μόνη» που δεν προκαλεί αισθήματα αγανάκτησης στους αντιπάλους που ηττώνται από εκείνη ή στους υπηκόους που εξουσιάζονται από εκείνη. Καθώς και η δήλωση πως η Αθήνα έχει αναγκάσει «κάθε θάλασσα» και «κάθε στεριά» να ανοίξει δρόμο στην τόλμη της. Σαφώς ο Περικλής επιχειρεί να ενισχύσει ψυχολογικά τους συμπολίτες του, γι’ αυτό και οδηγείται σε ορισμένες διατυπώσεις που εύλογα δημιουργούν την αίσθηση της υπερβολής.
 
17. Ποια είναι τα βασικά θέματα του κεφαλαίου 41;
 
Ο Περικλής συνοψίζοντας τα όσα έχει αναφέρει στα προηγούμενα κεφάλαια επισημαίνει τον παιδευτικό ρόλο της Αθήνας για το σύνολο του ελληνικού χώρου, χάρη στον δημοκρατικό τρόπο οργάνωσής της, την αγωγή που προσφέρει στους πολίτες της και τη γενικότερη πνευματική ακμή της πόλης. Παραλλήλως, στο κεφάλαιο αυτό ο ρήτορας θίγει ορισμένα επιμέρους βασικά θέματα:
- Την ολοκληρωμένη προσωπικότητα των πολιτών της Αθήνας.
- Τη δύναμη που απέκτησε η Αθήνα χάρη στον τρόπο ζωής και αγωγής των πολιτών της.
- Την αφοσίωση των υπηκόων της και τον σεβασμό των αντιπάλων της.
- Τη διασφάλιση της υστεροφημίας της χάρη στα σημαντικά επιτεύγματά της.
- Την επεκτατική δράση της Αθήνας.
-  Τη δικαιολογημένη θυσία των νεκρών που τώρα τιμώνται, αλλά και την ετοιμότητα κάθε πολίτη της να θυσιαστεί για εκείνη.
 
18. Ποια στοιχεία αποδεικνύουν τη μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας σε όλους τους τομείς δράσης;
 
Η δήλωση του Περικλή πως η Αθήνα αποτελεί σχολείο για την Ελλάδα υποδηλώνει αφενός τη σημαντική πολιτισμική και πνευματική ανάπτυξη της πόλης και αφετέρου την ιδιαίτερη συνεισφορά του δημοκρατικού της πολιτεύματος. Επιτυχής είναι, συνάμα, η ανάπτυξη της πόλης και σε ό,τι αφορά την αγωγή των πολιτών της, εφόσον τους διασφαλίζει πνευματική ωριμότητα, ευστροφία και αυτοπεποίθηση τόσο στις προσωπικές τους υποθέσεις όσο και στην ενασχόλησή τους με τα δημόσια ζητήματα. Σημαντικότατη, βέβαια, ένδειξη της ανάπτυξης που έχει επιτύχει η Αθήνα είναι το στρατιωτικό της μεγαλείο που της έχει επιτρέψει τη διαμόρφωση μιας ηγεμονίας στο πλαίσιο της οποίας οι άλλες πόλεις έχουν θέση υποτελών. Η στρατιωτική, άλλωστε, δύναμη της Αθήνας είναι τέτοια, ώστε την αναγνωρίζουν εχθροί και σύμμαχοι, αφού η πόλη έχει αποκτήσει τη δυνατότητα να διενεργεί στρατιωτικές επιχειρήσεις σε όλο τον -τότε- γνωστό κόσμο.
 
19. Σύμφωνα με τον Περικλή, η «χάρις» και το «εὐτράπελον» προσδιορίζουν την «αὐτάρκεια» του Αθηναίου. Ποιο είναι το περιεχόμενο των παραπάνω λέξεων;
 
Η έννοια της «χάριτος» υποδηλώνει την άνεση και την αυτοπεποίθηση με την οποία διαχειρίζονται οι Αθηναίοι καθεμία από τις ποικίλες δραστηριότητές τους. Με δεδομένη την πολυπραγμοσύνη των Αθηναίων, καθώς και την ελευθερία στο πλαίσιο της οποίας γαλουχούνται, η δυνατότητά τους να δρουν χωρίς φόβο, δισταγμούς και ανασφάλεια είναι εύλογη. Οι Αθηναίοι, άλλωστε, διακρίνονται για την ευστροφία τους («εὐτράπελον»), εφόσον από νωρίς καλούνται να ανταποκρίνονται τόσο στις προσωπικές τους υποθέσεις όσο και στα δημόσια πράγματα με αποτέλεσμα να αποκτούν τη δυνατότητα γοργής σκέψης και κριτικής ικανότητας. Πρόκειται, επομένως, για πολίτες που διακρίνονται για την «αὐτάρκεια» τους, για το ολοκληρωμένο και το πλήρες της προσωπικότητάς τους, καθώς δεν έχουν ανάγκη τη συνεχή καθοδήγηση ή επιτήρηση. Μπορούν με άνεση και προσαρμοστικότητα να ανταποκρίνονται σε κάθε περίσταση, αφού έχουν, ως ελεύθεροι πολίτες, μάθει να δρουν αυτόνομα και να καταπιάνονται με ποικίλες υποθέσεις.
 
20. «καί ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον ἤ ἔργων ἐστίν ἀλήθεια»: Ποιος είναι ο στόχος του ρήτορα με την αντίθεση που χρησιμοποιεί στην παραπάνω φράση;
 
Η γνωστή αντίθεση «λόγος - ἔργον» επανέρχεται και στο κεφάλαιο 41 με τις φράσεις «λόγων κόμπος - ἔργων ἀλήθεια». Στόχος του ρήτορα εδώ είναι να προϊδεάσει τους ακροατές για την αλήθεια των όσων περιέχονται στο εγκώμιό του προς την πόλη και να μην τα εκλάβουν ως μεγαλαυχίες που απέχουν από την πραγματικότητα.