Σοφοκλέους Αντιγόνη: Ερμηνευτικές ερωτήσεις (στίχοι 39-68)

Oedipus Cursing His Son, Polynices, Painting by Henry Fuseli

Σοφοκλέους Αντιγόνη: Ερμηνευτικές ερωτήσεις (στίχοι 39-68)
 
1. Πώς αντιδρά η Ισµήνη στην πρόταση της Αντιγόνης να θάψουν τον Πολυνείκη παραβαίνοντας τη διαταγή του Κρέοντα;
 
Η πρόταση της Αντιγόνης αποτελεί για την Ισμήνη μια εντελώς απρόσμενη και παράλογη ιδέα, εφόσον έρχεται σε αντίθεση με την απαγορευτική διαταγή του Κρέοντα. Στη δική της σκέψη το να παραβεί ένας απλός πολίτης -και μάλιστα μια γυναίκα- βασιλική διαταγή είναι κάτι το αδιανόητο. Από τη στιγμή που ο βασιλιάς της πόλης έχει διακηρύξει πως όποιος παραβεί την εντολή του θα έρθει αντιμέτωπος με ποινή θανάτου, για την Ισμήνη το ζήτημα της ταφής του Πολυνείκη έχει κλείσει. Ο φόβος απέναντι στον βασιλιά, η επίγνωση πως ως γυναίκα οφείλει να υποτάσσεται στη θέληση των αρχόντων, αλλά και η ανάγκη να προφυλάξει τον εαυτό της υπερτερούν έναντι του ηθικού της χρέους να διασφαλίσει την ταφή του αδελφού της.
 
2. Με ποια επιχειρήµατα προσπαθεί η Ισµήνη να αποτρέψει την Αντιγόνη από την εκτέλεση του έργου που έχει σχεδιάσει;
 
Η Ισμήνη όταν έρχεται αντιμέτωπη με την πρόθεση της Αντιγόνης να προβεί σε μια πράξη που θέτει σε κίνδυνο τη ζωή της επιχειρεί να την αποτρέψει, καθώς θεωρεί σαφώς σημαντικότερο το να παραμείνει ζωντανή η αδελφή της από το να ενταφιαστεί ο αδελφός τους. Τής υπενθυμίζει, για τον λόγο αυτό, την καταστροφή του πατέρα τους που επήλθε όταν με δική του επιμονή ήρθαν στο φως τα αμαρτήματά του, αλλά και τις τραγικές συνέπειες που είχε αυτό για τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς τους. Η μητέρα τους αυτοκτόνησε από την ντροπή της, διότι υπήρξε μητέρα και σύζυγος του Οιδίποδα, και τα αδέλφια τους αλληλοσκοτώθηκαν για χάρη της εξουσίας. Ό,τι απομένει πλέον από την ηθικά ατιμασμένη αυτή οικογένεια είναι οι δύο αδελφές, οι οποίες, αν παραβούν τη διαταγή του βασιλιά, θα βρουν κι εκείνες τραγικό και ατιμωτικό θάνατο. Χρειάζεται, επομένως, να προφυλάξουν τη ζωή τους και να σκεφτούν λογικά, διότι ως γυναίκες δεν μπορούν να έρχονται σε σύγκρουση με τους άνδρες. Εκείνες, άλλωστε, δεν έχουν καμία πολιτική δύναμη, οπότε είναι υποχρεωμένες να υπακούν στους ισχυρότερους, αποδεχόμενες κάθε τους απόφαση όσο οδυνηρή κι αν είναι. Έτι περαιτέρω, το εγχείρημα που έχει κατά νου η Αντιγόνη υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητές της και αυτό το καθιστά εξαρχής παράλογο.
 
3. Η Ισµήνη αντιµετωπίζει µε φόβο και ταραχή την αποφασιστικότητα της αδελφής της να θάψει τον Πολυνείκη. Να επισηµάνετε και να εξηγήσετε τις αντιδράσεις της µε συγκεκριµένα χωρία του κειµένου.
 
Μόλις η Αντιγόνη επισημαίνει στην Ισμήνη πως είναι η ώρα να δείξει αν το φρόνημά της αντιστοιχεί στην ευγενική της γενιά, αφού ο Κρέοντας τους απαγορεύει να θάψουν τον αδελφό τους, εκείνη αδυνατεί -ή δεν θέλει- να καταλάβει τι ακριβώς της ζητά η αδελφή της. Έτσι, με τη φράση «λύουσ᾽ ἂν εἴθ᾽ ἅπτουσα» δηλώνει την αμηχανία της, εφόσον δεν αντιλαμβάνεται πώς θα μπορούσε να συνεισφέρει σε αυτή την κατάσταση. Κι όταν ακολούθως η Αντιγόνη τη ρωτά αν σκοπεύει να συνεργαστεί μαζί της και να τη βοηθήσει, η Ισμήνη μοιάζει ακόμη να μην καταλαβαίνει επαρκώς τις προθέσεις της αδελφής της. Με το ερώτημά της, ωστόσο, «Ποῖόν τι κινδύνευμα;» καθιστά εμφανές πως της προκαλεί φόβο οποιαδήποτε προοπτική αντίδρασης απέναντι στα όσα έχουν απαγορευτεί στους πολίτες. Έτσι, όταν πια η Αντιγόνη της αποκαλύψει ξεκάθαρα πως θέλει τη βοήθειά της για να θάψουν τον Πολυνείκη, η έκπληξη της Ισμήνης έρχεται ως κάτι το αναμενόμενο: «Ἦ γὰρ νοεῖς θάπτειν σφ᾽, ἀπόρρητον πόλει;». Για την Ισμήνη η σκέψη και μόνο να παραβεί η αδελφή της τις διαταγές του Κρέοντα αποτελεί κάτι το αδιανόητα παράτολμο. Ως εκ τούτου η άρνησή της να βοηθήσει την Αντιγόνη είναι δεδομένη.
 
4. Έχοντας υπόψη σας τη θέση και τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας εκείνη την εποχή, ποια πιστεύετε πως θα ήταν για τους πολίτες της Θήβας η αναµενόµενη στάση της Αντιγόνης και της Ισµήνης απέναντι στις διαταγές του Κρέοντα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Οι γυναίκες εκείνη την εποχή, όπως το επισημαίνει στα λόγια της η Ισμήνη, όφειλαν να υπακούν στους άνδρες, εφόσον δεν είχαν τη δυνατότητα να έρθουν σε αντιπαράθεση μαζί τους. Αν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη πως ο Κρέοντας ήταν πια όχι μόνο ο βασιλιάς της πόλης, αλλά και ο αρχηγός της οικογένειας των κοριτσιών, ως θείος τους, αφού δεν είχαν μήτε τον πατέρα μήτε τους αδελφούς τους, η Αντιγόνη και η Ισμήνη είχαν πρόσθετους λόγους να συμμορφωθούν με τη διαταγή του. Η αναμενόμενη, επομένως, στάση της Αντιγόνης και της Ισμήνης ήταν να υπακούσουν στον Κρέοντα και να στηρίξουν το αυστηρό μήνυμα που ήθελε εκείνος να στείλει σε οποιονδήποτε σκεφτόταν να στραφεί κατά της Θήβας. Η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη, άλλωστε, από την οπτική του Κρέοντα αποτελούσε μια σαφή προειδοποίηση προς κάθε κατεύθυνση πως δεν θα υπάρξει κανένα έλεος στους προδότες, αλλά και στους εχθρούς της Θήβας.
 
5. Ποια στοιχεία από την ιστορία του οίκου των Λαβδακιδών εντοπίζετε στην ενότητα αυτή;
 
Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρίζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλήθεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.
Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.
 
6. Η Αντιγόνη υποστηρίζει ότι, αν δε θάψει τον αδελφό της, θα καταστραφεί (46). Να εξηγήσετε τι εννοεί µ’ αυτά της τα λόγια.
 
«οὐ γὰρ δὴ προδοῦσ᾽ ἁλώσομαι.» (= γιατί δε θα κατηγορηθώ ότι τον πρόδωσα.)
 
Η Αντιγόνη υπακούει στην παραδοσιακή (αρχαϊκή) ηθική, στην οποία η τιµή κατέχει
την πρώτη θέση. Η τιµή όµως αντανακλάται στη γνώµη των άλλων µελών της κοινωνίας και αυτό ακριβώς υπογραµµίζει η Αντιγόνη µε τη φράση οὐ γὰρ ... ἁλώσοµαι. Αναφορά στο χρέος των συγγενών απέναντι στους νεκρούς τους.
 
«Η Αντιγόνη έχει μια άλλη αντίληψη όσον αφορά την προδοσία∙ αν ο Κρέοντας θα θεωρούσε προδότη εκείνον που βάζει τους φίλους πάνω από την πόλη (στ. 182-3), αυτή θεωρεί ότι θα γίνει η ίδια προδότης, αν δεν παραβιάσει την απόφαση του Κρέοντα και δεν θάψει τον αδελφό της. Για την Αντιγόνη, η οικογένεια προηγείται της πόλης. Αυτό ακριβώς συμπεραίνει κανείς από την ξεκάθαρη θέση που παίρνει η ίδια στο συγκεκριμένο θέμα. Η ανώτατη εξουσία στην πόλη, την οποία εκπροσωπεί ο Κρέοντας, δεν έχει κανένα δικαίωμα να σταθεί ανάμεσα σε αυτήν και τους δικούς της ανθρώπους.»
YASER ABDEL-RAHM AN IBRAHIM ALY, Πολιτικές προεκτάσεις στο έργο του Σοφοκλή, 2002
 
7. Ποια στάση δηλώνει πως θα τηρήσει η Ισµήνη απέναντι στις διαταγές του Κρέοντα και πώς τη δικαιολογεί;
 
Η Ισμήνη δηλώνει πως θα υπακούσει στις διαταγές του Κρέοντα, έστω κι αν αυτές είναι οδυνηρές. Με δεδομένο το γεγονός πως η Ισμήνη έχει δει την οικογένειά της να ξεκληρίζεται με ατιμωτικό τρόπο, θεωρεί πως πρώτιστο καθήκον της είναι να επιβιώσει και όχι να αποτελέσει ένα ακόμη θύμα της καταραμένης γενιάς των Λαβδακιδών. Έτσι, απέναντι στον ασύνετο δυναμισμό της Αντιγόνης που θα την οδηγήσει στον πρόωρο θάνατό της, η Ισμήνη προτάσσει την φρόνιμη υποταγή στις διαταγές των ισχυρότερων της πόλης. Η υποταγή αυτή, αν και δεν θα θεραπεύσει την αδικία που γίνεται εις βάρους του αδελφού της, θα επιτρέψει, ωστόσο, στην ίδια να ζήσει και στην πορεία πιθανώς να βρει την ευτυχία. Επικαλείται, άρα, η Ισμήνη τη γυναικεία της φύση και την υποδεέστερη θέση της έναντι των ισχυρών ανδρών της πόλης, προκειμένου να δικαιολογήσει τη διάθεσή της να αποδεχτεί τα όσα οδυνηρά της επιβάλλονται. Το αίτημά της, άλλωστε, για συγχώρεση από τους νεκρούς είναι ειλικρινές, εφόσον η Ισμήνη δεν διαθέτει τον δυναμισμό της Αντιγόνης. Υποτάσσεται, γιατί θεωρεί πως αυτό είναι το χρέος της, αλλά και γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να παραμείνει στη ζωή.   
 
8. Να συγκρίνετε τη στάση που διαµορφώνουν οι δυο αδελφές απέναντι στις διαταγές του Κρέοντα και τη συµπεριφορά τους απέναντι στο νεκρό και άταφο αδελφό τους. Ποια, κατά τη γνώµη σας, είναι σωστή; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Οι δύο αδελφές τηρούν διαφορετική στάση απέναντι στις διαταγές του Κρέοντα, καθώς η Αντιγόνη θεωρεί αδιανόητο το να αφεθεί άταφος ο αδελφός της, γι’ αυτό και σκοπεύει να παραβεί τη σχετική διαταγή, ενώ η Ισμήνη, προτάσσει τη δική της επιβίωση έναντι της ταφής του Πολυνείκη. Προφανώς η δυναμική αντίδραση της Αντιγόνης είναι ορθότερη, εφόσον φαίνεται πως η ηρωίδα αντιλαμβάνεται πληρέστερα το ηθικό της χρέος απέναντι στον αδελφό της. Η επιλογή της, ωστόσο, θα ήταν περισσότερο αποδεκτή, αν η ποινή για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη ήταν μικρότερη. Το γεγονός, δηλαδή, ότι η Αντιγόνη σκέφτεται να θυσιάσει την ίδια της ζωή για να τιμήσει τον νεκρό αδελφό της καθιστά την απόφασή της αυτή ακραία. Θα ήταν προτιμότερο να δοθεί ο αγώνας για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη από τους πρεσβύτερους της πόλης, οι οποίοι έχουν υπόψη τους το μίασμα που θα βαρύνει τη Θήβα, αν εφαρμοστεί η διαταγή αυτή. Η Αντιγόνη σε αυτή την περίπτωση δίνει μια μάχη που ξεπερνά τις δυνατότητές της και που ισοδυναμεί με οικειοθελή παραίτηση από τη ζωή. Προς όφελος του Πολυνείκη εγκαταλείπει την Ισμήνη, αλλά και κάθε πιθανότητα να δημιουργήσει μια νέα δική της οικογένεια και να ευτυχήσει. Το τίμημα, υπ’ αυτή την έννοια, για να ταφεί ο νεκρός αδελφός της καθίσταται υπέρμετρο και αυτό, όσο ηρωικό κι αν μοιάζει, προσδίδει μια διάσταση αλαζονικής υπερβολής στη δράση της ηρωίδας. Ίσως, άλλωστε, για τον λόγο αυτό η ηρωίδα δεν διασώζεται, έστω κι αν ο αγώνας της μοιάζει δίκαιος και ιερός.  
 
9. Ανάµεσα στις δυο αδελφές, ενώ αρχικά φαίνεται ότι επικρατούν αισθήµατα αγάπης και τρυφερότητας, διαµορφώνεται κλίµα έντασης που οδηγεί σε σύγκρουση. Να επισηµάνετε ποιες αξίες καθορίζουν τις επιλογές τους.
 
Η Ισμήνη από την αρχή του δράματος και με πλήρη συνέπεια στη διάρκειά του θα εκφράζει την αφοσίωσή της στην Αντιγόνη, την εν ζωή αδελφή της, και όχι στον νεκρό πια Πολυνείκη. Το σημαντικότερο για την Ισμήνη είναι να παραμείνουν ζωντανές εκείνη και η Αντιγόνη, εφόσον αποτελούν τα μόνα μέλη που απέμειναν στη Θήβα από την οικογένειά της. Σαφώς αντιλαμβάνεται πόσο τραγικό και άδικο είναι αυτό που συμβαίνει με το άταφο σώμα του αδελφού της, δεν δέχεται, ωστόσο, να χάσει και την αδελφή της εξαιτίας της σύγκρουσης του Πολυνείκη με τον Ετεοκλή.
Η Αντιγόνη, από την άλλη, θεωρεί πως το απόλυτο χρέος της είναι να τιμήσει τους θεούς του κάτω κόσμου, ενταφιάζοντας τον νεκρό αδελφό της. Στη δική της σκέψη μήτε η Ισμήνη μήτε ο ίδιος της ο εαυτός έχουν τόση αξία, ώστε να «προδοθεί» ο ανυπεράσπιστος πια αδελφός τους. Με αυτή την ιδέα κατά νου στρέφεται ενάντια στην Ισμήνη, μόλις αντιλαμβάνεται ότι εκείνη δεν συμμερίζεται την αφοσίωσή της στον νεκρό τους αδελφό. Έτσι, στην άνευ όρων αγάπη που της δείχνει η Ισμήνη, εκείνη εκφράζει μια απρόσμενη επιθετικότητα, εξαρτώντας τη δική της αγάπη από την αναγκαία προϋπόθεση να υιοθετήσει η Ισμήνη τις δικές της αρχές και αξίες. Ως εκ τούτου προκύπτει ένα βαθύ χάσμα ανάμεσά τους, εφόσον η Ισμήνη προτάσσει την αξία της ζωής και της επιβίωσης, ενώ η Αντιγόνη εμφανίζεται προσηλωμένη στον κόσμο των νεκρών.
 
10. Πώς σκιαγραφείται η θέση της γυναίκας στην κοινωνία της Θήβας, αν συµπεράνει κανείς από τη στάση που κρατά η Ισµήνη απέναντι στις διαταγές του Κρέοντα; Να αντλήσετε στοιχεία από το κείµενο για να τεκµηριώσετε την απάντησή σας.
 

Με βάση τη στάση της Ισμήνης και τον τρόπο που τη δικαιολογεί, γίνεται κατ’ αρχάς αντιληπτό πως οι γυναίκες χρειάζονταν την ύπαρξη ενός αρσενικού μέλους στην οικογένειά τους για να έχουν την προστασία του («Νῦν δ᾽ αὖ μόνα δὴ νὼ λελειμμένα»). Με τη φυγή του πατέρα τους και με τον θάνατο των αδελφών τους, η Ισμήνη και η Αντιγόνη δεν έχουν κάποιον να τις προστατεύει κι αυτό τις καθιστά ιδιαιτέρως ευάλωτες. Πέραν, βέβαια, από την απουσία ενός άντρα στην οικογένειά τους, οι δύο κοπέλες είναι, σύμφωνα με τα λόγια της Ισμήνης, υποχρεωμένες ούτως ή άλλως να υπακούσουν στον Κρέοντα, εφόσον ως γυναίκες δεν έχουν το δικαίωμα να αντιταχθούν στο θέλημά του («γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυμεν, ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ μαχουμένα»). Παραλλήλως, ο Κρέοντας είναι ο βασιλιάς της πόλης, οπότε κάθε σκέψη αντίδρασης καθίσταται εκ των πραγμάτων άτοπη, εφόσον ως μέλη της πόλης αυτής έχουν χρέος να τον υπακούσουν («ἀρχόμεσθ᾽ ἐκ κρεισσόνων καὶ ταῦτ᾽ ἀκούειν κἄτι τῶνδ᾽ ἀλγίονα»). Ως γυναίκες όφειλαν να υποτάσσονται στη θέληση των ισχυρότερων και να υπομένουν τα όποια δεινά με την προσδοκία πως θα υπάρξει στο μέλλον κάποια βελτίωση των συνθηκών. Σχολιάζοντας, μάλιστα, τη σκέψη της Αντιγόνης για αντίδραση στη διαταγή του Κρέοντα, η Ισμήνη επισημαίνει πως είναι ασύνετο να δρα κανείς πέρα από τις δυνατότητές του («τὸ γὰρ περισσὰ πράσσειν οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα»). Καμία γυναίκα, επομένως, την εποχή εκείνη δεν θα σκεφτόταν όπως η Αντιγόνη, εφόσον η υποταγή στον βασιλιά της πόλης αποτελούσε αδιαμφισβήτητη αναγκαιότητα.