Επίκουρος, Επιστολή στον Μενοικέα, 122

 
Επίκουρος, Επιστολή στον Μενοικέα, 122
 
Αν η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα θεωρείται ότι είναι χρήσιμη για τη ζωή του ανθρώπου και ότι είναι η ίδια μία επιλογή ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής που οδηγεί στην ευδαιμονία, τίθεται το ερώτημα ποια εφόδια πρέπει να έχουμε και από πότε μπορούμε να ασχολούμαστε μαζί της. Ο Επίκουρος (342/1-271/0 π.Χ.) στον δικό του προτρεπτικό παρακινεί έναν μαθητή του (και τον κάθε άνθρωπο) να αναλογιστεί τον ύψιστο καρπό της φιλοσοφίας και να αρχίσει να φιλοσοφεί αμέσως, χωρίς ενδοιασμούς για το κατάλληλο της ηλικίας ή της εκπαίδευσής του –αντίθετα προς τον Πλάτωνα που θεωρούσε τη φιλοσοφία επιστέγασμα μιας μακρόχρονης παιδευτικής πορείας, που δεν μπορεί να απευθύνεται σε όλους.
 
Κείμενο αναφοράς
Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν, μήτε γέρων ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν· οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον. Ὁ δὲ λέγων ἢ μήπω τοῦ φιλοσοφεῖν ὑπάρχειν ὥραν ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν, ὅμοιός ἐστιν τῷ λέγοντι πρὸς εὐδαιμονίαν ἢ μήπω παρεῖναι τὴν ὥραν ἢ μηκέτι εἶναι. Ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι, τῷ μὲν ὅπως γηράσκων νεάζῃ τοῖς ἀγαθοῖς διὰ τὴν χάριν τῶν γεγονότων, τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ παλαιὸς ᾖ διὰ τὴν ἀφοβίαν τῶν μελλόντων. Μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν, εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν, ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.
 
1^η Μετάφραση
Ούτε όταν κάποιος είναι νέος να αργοπορεί να φιλοσοφήσει, ούτε όταν είναι γέρος να καταπονείται φιλοσοφώντας. Γιατί κανένας δεν είναι ανώριμος ή υπερώριμος για εκείνο που διασφαλίζει την υγεία της ψυχής. Όποιος, μάλιστα, λέει ότι δεν ήρθε ακόμη ο καιρός για να φιλοσοφήσει ή ότι κιόλας πέρασε, μοιάζει με εκείνον που λέει ότι δεν έφτασε ακόμη η ώρα ή ότι δεν έμεινε πια καιρός για να ευτυχήσει. Πρέπει, λοιπόν, να φιλοσοφεί και ο νέος και ο γέρος: ο ένας ώστε, καθώς γερνά, να παραμένει νέος μέσα στα αγαθά -από ευγνωμοσύνη προς τα όσα έγιναν-, και ο άλλος, αν και νέος, να είναι συνάμα και ώριμος, καθώς θα είναι απαλλαγμένος από τον φόβο για όσα θα γίνουν. Είναι ανάγκη, συνεπώς, να μεριμνούμε για τα όσα φέρνουν την ευδαιμονία, γιατί, όταν την έχουμε, έχουμε τα πάντα, και όταν μας λείπει, κάνουμε τα πάντα για να την αποκτήσουμε.
(μετάφραση Γ. Ζωγραφίδης)
 
2^η Μετάφραση
Δεν πρέπει κανείς ούτε όταν είναι νέος να διστάζει να φιλοσοφεί, ούτε πάλι σαν είναι γέροντας να βαριεστίζει και να μη φιλοσοφεί. Κανένας δεν είναι άγουρος ακόμη, και για κανέναν δεν είναι πια πολύ αργά να φροντίσει για την υγεία της ψυχής του. Κι όποιος λέει ότι δεν ήρθε ακόμη ο καιρός να φιλοσοφήσει ή ότι ο καιρός αυτός έχει περάσει πια, μοιάζει σ’ εκείνον ο οποίος λέει ότι δεν έχει έρθει ακόμη ο καιρός για την ευτυχία ή ότι δεν είναι πια καιρός γι’ αυτήν. Πρέπει, επομένως, και ο γέροντας να φιλοσοφεί και ο νέος: ο ένας για να μένει, κι όταν γερνά, νέος χάρη στα όμορφα πράγματα, καθώς με χαρά θα ανατρέχει στα περασμένα, ο άλλος για να ’ναι και ως νέος συνάμα γέροντας, καθώς δεν θα τον κυριεύει φόβος για τα μελλούμενα. Είναι λοιπόν ανάγκη να στοχαζόμαστε τα πράγματα που φέρνουν την ευτυχία, αφού όταν υπάρχει ευτυχία έχουμε τα πάντα, ενώ όταν αυτή λείπει κάνουμε τα πάντα για να την έχουμε.
(μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος)
 
φιλοσοφεῖν: Για τον Επίκουρο η φιλοσοφία είναι συνυφασμένη με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων (φυσιολογία) και την άσκησή της στον ευρύτερο χώρο μιας κοινότητας φίλων (συμφιλοσοφεῖν). Ο σκοπός της είναι διπλός: θεραπευτικός, καθώς απαλλάσσει τον άνθρωπο από τον φόβο για τη φύση, τους θεούς, τον θάνατο και τον πόνο, και διδακτικός, καθώς μαθαίνει τον άνθρωπο να βρίσκει τα όρια του πόνου και της ηδονής.
 
εὐδαιμονία: ευτυχία. Για τους περισσότερους φιλοσόφους της αρχαιότητας η εὐδαιμονία είναι ο τελικός σκοπός της ανθρώπινης ζωής, η επιδίωξη όλων των ανθρώπων, το απώτατο αγαθό –αλλά δίνουν διαφορετικό περιεχόμενο στην έννοια. Στην επικούρεια φιλοσοφία η εὐδαιμονία έχει κεντρική θέση, αποτελώντας ένα ιδανικό εφικτό σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλετικής καταγωγής, φύλου, ηλικίας, κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης. Η ἡδονὴ είναι το κεντρικό περιεχόμενο της ανθρώπινης ευδαιμονίας: τὴν ἡδονὴν ἀρχὴν καὶ τέλος λέγομεν εἶναι τοῦ μακαρίως ζῆν (Επιστολή στον Μενοικέα, 129). Συνίσταται στη, μέσα από νηφάλιο στοχασμό, μετρημένη απόλαυση φυσικών και πνευματικών αγαθών, που οδηγεί στην ἀπονία και στην ἀταραξία, την ψυχική γαλήνη. Ο ευδαίμων άνθρωπος, έχοντας απαλλαγεί από τον πόνο της ζωής αλλά και τον φόβο του θανάτου, παρομοιάζεται με τον θεό.
 
μελετῶ: φροντίζω για κάτι, δίνω προσοχή σε κάτι, το σπουδάζω. Αντίστοιχα μελέτη σημαίνει φροντίδα, επιμέλεια, άσκηση. Στον πλατωνικό διάλογο Φαίδων (81a) ο Σωκράτης αναφέρεται στη φιλοσοφική δραστηριότητα της ψυχής ως μελέτη θανάτου. Ο Επίκουρος συμβουλεύει τον άνθρωπο να θυμάται και να μελετά διαρκώς τις βασικές αρχές της (επικούρειας) φιλοσοφίας και αναλόγως να διαμορφώνει τη ζωή του.
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
Α. Τι λέει το κείμενο;
 
1. Πώς συνδέεται η φιλοσοφία με την εὐδαιμονίαν σύμφωνα με τον Επίκουρο; Τι προσφέρει στους μεγαλύτερους και τι στους νεότερους;
 
Η φιλοσοφία αποτελεί το μέσο κατάκτησης της ευδαιμονίας, σύμφωνα με τον Επίκουρο, διότι χάρη σε αυτή τα άτομα διασφαλίζουν την ψυχική τους υγεία. Όσοι είναι μεγαλύτερης ηλικίας διατηρούν τη νεανικότητά τους, καθώς με τη βοήθεια της φιλοσοφίας μαθαίνουν να εκτιμούν τόσο αυτά που έχουν όσο και αυτά που έζησαν στο παρελθόν. Οι όμορφες αναμνήσεις του παρελθόντος θα συνιστούν για εκείνους μια διαρκή πηγή ανανέωσης, μιας και θα τους κρατούν σε επαφή με τη χαρά και τη ζωτικότητα της νεότητας. Κατ’ αυτό τον τρόπο τα χρόνια του γήρατος θα διανθίζονται με στιγμές νεανικής ευεξίας και χαράς. Όσοι, από την άλλη, είναι νέοι έχουν τη δυνατότητα μέσω της φιλοσοφίας να υπερνικούν τις ανασφάλειες και τους φόβους τους αντλώντας ψυχικό σθένος από την εμπειρία της ώριμης ηλικίας. Η φιλοσοφία λειτουργεί για εκείνους ως έμπειρος μέντορας που τους παρέχει τις κατάλληλες συμβουλές, ώστε, αν και είναι νέοι στην ηλικία, να αντιμετωπίζουν τις διάφορες καταστάσεις με την ψυχραιμία και τον δυναμισμό των μεγαλύτερων σε ηλικία.
Ως εκ τούτου, η φιλοσοφία συνιστά ιδανική ενασχόληση τόσο για τους γεροντότερους όσο και για τους νεότερους, καθώς προσφέρει τα αναγκαία εκείνα στοιχεία που αντισταθμίζουν τις απώλειες της μεγάλης ηλικίας και τις ελλείψεις της νεανικής ηλικίας.
 
2. Για πολλούς φιλοσόφους της αρχαιότητας η ευτυχία (εὐδαιμονία) αποτελεί τέλος (απώτερο σκοπό) της ανθρώπινης ζωής. Ποια φράση της επιστολής επαληθεύει ότι το ίδιο ισχύει και για τον Επίκουρο;
 
Μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν, εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν, ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.
 
Στο κλείσιμο του χωρίου ο Επίκουρος αναδεικνύει την απόλυτη αξία της ευδαιμονίας, επισημαίνοντας πως όταν εκείνη είναι παρούσα στη ζωή μας, τότε έχουμε τα πάντα, ενώ όταν εκείνη δεν έχει επιτευχθεί ακόμη ή έχει χαθεί, τότε κάνουμε τα πάντα για να την κατακτήσουμε. Η επισήμανση αυτή, μάλιστα, συνοδεύει τη δεοντολογική δήλωση πως οι άνθρωποι οφείλουν να μεριμνούν ενεργά για όσα διασφαλίζουν την ευδαιμονία. Προκύπτει, έτσι, το συμπέρασμα πως η ευδαιμονία συνιστά μια επιτεύξιμη κατάσταση.  
 
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
 
1. Να σχολιάσετε σε μία παράγραφο εκατό (100) περίπου λέξεων την φράση του Επίκουρου: οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον.
 
Η μέριμνα για την ψυχική υγεία είναι εξαιρετικά σημαντική ανεξάρτητα από την ηλικία του ατόμου. Κανείς δεν θα πρέπει, επομένως, να αδιαφορεί για όσα μπορούν να του προσφέρουν ψυχική ισορροπία και ευτυχία. Κατ’ επέκταση κανείς δεν θα πρέπει να παραμελεί τα οφέλη της φιλοσοφίας θεωρώντας πως δεν βρίσκεται ακόμη ή δεν βρίσκεται πλέον σε κατάλληλη ηλικία. Αν ληφθεί, άλλωστε, υπόψη το πόσο αναγκαία είναι για κάθε άνθρωπο η πνευματική και ψυχική του υγεία προκειμένου να αισθάνεται ικανός να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε πρόκληση ή δυσκολία, γίνεται αμέσως αντιληπτή η αξία της φιλοσοφίας. Καλεί, άρα, ο Επίκουρος όλους τους ανθρώπους να ενδιαφερθούν για την υγεία του εαυτού τους.
 
2. Ποιο συγκεκριμένο περιεχόμενο έχει για εσάς η επιμεριστική (αόριστη) αντωνυμία πάντα στην περίοδο: μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν, εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν, ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν;
 
Είναι ανάγκη, συνεπώς, να μεριμνούμε για τα όσα φέρνουν την ευδαιμονία, γιατί, όταν την έχουμε, έχουμε τα πάντα, και όταν μας λείπει, κάνουμε τα πάντα για να την αποκτήσουμε.
 
Με τη χρήση της επιμεριστικής αντωνυμίας τονίζεται το γεγονός πως όταν οι άνθρωποι έχουν επιτύχει την ευδαιμονία, τότε αισθάνονται εσωτερική πληρότητα, αφού κατέχουν πλέον τα «πάντα». Φανερώνεται, δηλαδή, πως η αίσθηση ευτυχίας συνιστά απόλυτο στόχο για τους ανθρώπους και τους επιτρέπει να νιώθουν πως δεν λείπει τίποτε από τη ζωή τους. Η ευδαιμονία δεν είναι απλώς ένα ακόμη ζητούμενο στη ζωή ή κάτι το σχετικά σημαντικό, αρκεί από μόνη της για να σηματοδοτήσει την επίτευξη μιας τέλειας ανθρώπινης κατάστασης. Η ιδιαίτερη σημασία της, άλλωστε, διαφαίνεται από το γεγονός ότι όταν οι άνθρωποι δεν την έχουν κατακτήσει, τότε είναι πρόθυμοί να κάνουν οτιδήποτε -τα πάντα- προκειμένου να την αποκτήσουν. 
Η συγκεκριμένη λεξιλογική επιλογή επιτρέπει στον Επίκουρο να αναδείξει τον απόλυτο χαρακτήρα της ευδαιμονίας, χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης της αξίας που έχει στη ζωή των ανθρώπων. Η ευδαιμονία σημαίνει τα πάντα για τους ανθρώπους, όπως κάθε αγαθό που τους είναι απολύτως αναγκαίο.
 
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
 
1. Ο Επίκουρος αποφεύγει τη χρήση φιλοσοφικών τεχνικών όρων. Πώς θα χαρακτηρίζατε το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί; Σχετίζεται και πώς η συγκεκριμένη επιλογή με τον πρακτικό προσανατολισμό της φιλοσοφικής του διδασκαλίας;
 
Με δεδομένη την πεποίθηση του Επίκουρου πως η φιλοσοφία είναι επωφελής για όλους και, συνάμα, προσιτή σε όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από την ηλικία και το μορφωτικό τους επίπεδο, γίνεται αντιληπτό γιατί αποφεύγει τη χρήση φιλοσοφικών τεχνικών όρων. Απώτερος στόχος του Επίκουρου είναι να προσελκύσει ένα ευρύ κοινό στην ενασχόληση με τη φιλοσοφία, γι’ αυτό θεωρεί ανώφελη τη διαμόρφωση ενός απαιτητικού και δυσνόητου ύφους γραφής. Η φιλοσοφία, άλλωστε, για τον Επίκουρο δεν έχει στόχο της τη σύλληψη υψηλών νοητικών σχημάτων, αλλά την σε πρακτικό επίπεδο κατανόηση των προϋποθέσεων για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Επιλέγει, έτσι, τη διατύπωσή των απόψεών του με λέξεις καθημερινής χρήσης, τις οποίες εντάσσει σε αντιθετικά σχήματα προκειμένου να αποδώσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τις ιδέες του. Το μήνυμά του, κατ’ αυτό τον τρόπο, σχετικά με την υγεία της ψυχής -το καίριο όφελος της φιλοσοφίας-, όπως και η συμπερίληψη όλων των ηλικιών, γίνονται άμεσα εμφανή και κατανοητά.
 
2. Το κείμενο γλωσσικά βασίζεται σε ζεύγη αντιθέτων. Να εντοπίσετε τη λέξη που έρχεται σε αντίθεση με καθεμιά από τις παρακάτω: ἄωρος, ὑπάρχειν, παρεῖναι, νεάζῃ, παρούσης. Εκτιμάτε ότι αποδόθηκαν στις μεταφράσεις οι συγκεκριμένες αντιθέσεις;
 
ἄωρος - πάρωρος = κανένας δεν είναι ανώριμος ή υπερώριμος
ὑπάρχειν (ὥραν) - παρεληλυθέναι (τὴν ὥραν) = δεν ήρθε ακόμη ο καιρός ή ότι κιόλας πέρασε
παρεῖναι - εἶναι = ότι δεν έφτασε ακόμη η ώρα ή ότι δεν έμεινε πια καιρός
νεάζῃ - γηράσκων = καθώς γερνά, να παραμένει νέος
παρούσης - ἀπούσης = όταν την έχουμε… και όταν μας λείπει
 
Κατά τη γνώμη μου, οι αντιθέσεις έχουν αποδοθεί με επάρκεια στις μεταφράσεις, ιδίως αν ληφθεί υπόψη πως ο αρχαιοελληνικός λόγος είναι σαφώς πιο περιεκτικός και δεν μπορεί να αποδοθεί με την ίδια εκφραστική πυκνότητα στη νεοελληνική γλώσσα. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι μεταφραστές καταφεύγουν σε περιφραστικές διατυπώσεις προκειμένου να αποδώσουν με σαφήνεια το νόημα του κειμένου, οι αντιθέσεις γίνονται εμφανείς.
 
3. Να δείτε στο λεξικό τις σημασίες της λέξης ὥρα, καθώς και αντίστοιχα παραδείγματα. Ύστερα να εξετάσετε προσεκτικά τη χρήση της λέξης στο Κείμενο Αναφοράς, καθώς και των επιθέτων ἄωρος και πάρωρος. Να ελέγξετε και τις δύο μεταφράσεις. Τέλος, να προβληματιστείτε για το πώς έφτασε η λέξη να έχει τη σημερινή της σημασία.
 
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη ώρα σήμαινε, μεταξύ άλλων, ορισμένη χρονική περίοδο καθορισμένη μέσω φυσικών νόμων, περίοδο του έτους (του μήνα, της ημέρας), εποχή του έτους, την άνοιξη, μέρος της ημέρας, τον κατάλληλο χρόνο ή την κατάλληλη ώρα για να συμβεί κάτι. Σήμαινε, επίσης, την ακμή της ζωής, τη νεότητα. Στα νέα ελληνικά σε κυριολεκτικό επίπεδο σημαίνει τη μονάδα μέτρησης του χρόνου, που αντιστοιχεί στο 1/24 του ημερονυκτίου. Γενικότερα υποδηλώνει κάθε χρονική μονάδα βάσει της οποίας υπολογίζεται λ.χ. ένα έργο μια απασχόληση. Κατ’ επέκταση, δηλώνει το χρονικό διάστημα που απαιτείται ή διατίθεται για κάτι. Σημαίνει, επίσης, τη χρονική στιγμή κατά την οποία συντελείται κάτι ή τη στιγμή η οποία θεωρείται καταλληλότερη για κάτι.
Στο κείμενο αναφοράς γίνεται συχνά χρήση της συγκεκριμένης λέξης («ὑπάρχειν ὥραν ἢ παρεληλυθέναι τὴν ὥραν, ἢ μήπω παρεῖναι τὴν ὥραν ἢ μηκέτι εἶναι), η οποία λαμβάνει κυρίως την έννοια του επαρκούς χρόνου για την επίτευξη ενός στόχου, καθώς και την έννοια της κατάλληλης στιγμής για την ενασχόληση με κάτι. Πρόκειται, δηλαδή, για νοηματικές χρήσεις οι οποίες συναντώνται τόσο στην αρχαία όσο και στη νέα ελληνική γλώσσα. Οι άνθρωποι αναρωτιούνται συχνά αν υπάρχει αρκετός καιρός -επαρκής χρόνος για να κάνουν κάτι-, αλλά και το κατά πόσο η περίοδος που θέλουν να κάνουν κάτι είναι η κατάλληλη. Οι μεταφραστές του κειμένου αποδίδουν ως εξής τις σχετικές φράσεις: «δεν ήρθε ακόμη ο καιρός για να φιλοσοφήσει ή ότι κιόλας πέρασε (ο καιρός)», «δεν έφτασε ακόμη η ώρα ή ότι δεν έμεινε πια καιρός για να ευτυχήσει», «δεν ήρθε ακόμη ο καιρός να φιλοσοφήσει ή ότι ο καιρός αυτός έχει περάσει πια», «δεν έχει έρθει ακόμη ο καιρός για την ευτυχία ή ότι δεν είναι πια καιρός γι’ αυτήν».
Η έννοια ειδικότερα της κατάλληλης στιγμής για να συμβεί κάτι προκύπτει μέσα από τα επίθετα ἄωρος και πάρωρος. Το πρώτο σημαίνει πως κάποιος δεν είναι ακόμη ώριμος (ανώριμος, άγουρος, πρώιμος), ενώ το δεύτερο σημαίνει πως έχει περάσει για κάποιον/κάτι η εποχή του (παράκαιρος). Για να γίνει αντιληπτή η διαφορά ανάμεσα στο πρώιμο και το άκαιρο υπάρχει το επίθετο ὡραῖος, το οποίο δηλώνει αυτόν που γίνεται την κατάλληλη στιγμή, «στην ώρα του».
 
Παράλληλα κείμενα
 
1. Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 2.1-4, 1103b26-1104a5
Ο Αριστοτέλης αναλύει τη φύση των ηθικών αρετών, οι οποίες κατακτώνται χάρη στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Ξεκινώντας την ανάλυσή του διευκρινίζει την απόβλεψή της: η φιλοσοφική ενασχόληση με τις ανθρώπινες πράξεις, αντίθετα από τη θεωρητική γνώση (μαθηματική, φυσική, θεολογία), έχει πρακτική χρησιμότητα και εφαρμογή.
 
Επειδή λοιπόν η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει ως στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δηλαδή δεν γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι -αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα), είναι ανάγκη να εξετάσουμε το θέμα «πράξεις», με το νόημα «πώς πρέπει να τις πράττουμε» -αυτό, φυσικά, επειδή από αυτές εξαρτάται και το τι θα είναι τελικά οι έξεις μας, όπως το έχουμε ήδη πει. Ας βάλουμε λοιπόν ως βάση τη γενικά παραδεκτή αρχή ότι οι πράξεις μας πρέπει να κατευθύνονται από τον ορθό λόγο […].
Ας σπεύσουμε όμως να συμφωνήσουμε από τώρα μεταξύ μας πως κάθε φορά που μιλούμε για πράξεις και για συμπεριφορές ο λόγος μας δεν μπορεί παρά να είναι γενικός και όχι ακριβής ως τη λεπτομέρεια⸱ το είπαμε ήδη στην αρχή, ότι οι φιλοσοφικοί μας λόγοι πρέπει να ζητούμε να είναι αντίστοιχοι προς το θέμα μας -και, βέβαια, τα θέματα τα σχετικά με τη συμπεριφορά μας και με ό,τι μας συμφέρει και μας ωφελεί δεν έχουν τίποτε το σταθερό, όπως δεν έχουν τίποτε το σταθερό και τα θέματα τα σχετικά με την υγεία μας.
(μετάφραση Δ. Λυπουρλής)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
1. Να θυμηθείτε ποιος είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας, σύμφωνα με τον Επίκουρο. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Αριστοτέλη και του Επίκουρου (Κείμενο Αναφοράς). Να λάβετε υπόψη σας και το ακόλουθο χωρίο του Επίκουρου, που υπαινίσσεται τους Περιπατητικούς (τους μαθητές του Αριστοτέλη):
«Αυτό που προξενεί ανυπέρβλητη αγαλλίαση είναι η παντελής απελευθέρωση από ένα
μεγάλο κακό. Τέτοια είναι η φύση του αγαθού, αν κάποιος την συλλάβει με σωστό τρόπο και στη συνέχεια μείνει σταθερός και δεν περιπατεί άσκοπα φλυαρώντας περί του αγαθού» (απόσπασμα 243 Usener).
 
Στην επικούρεια φιλοσοφία η εὐδαιμονία έχει κεντρική θέση, αποτελώντας ένα ιδανικό εφικτό σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλετικής καταγωγής, φύλου, ηλικίας, κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης. Η ἡδονὴ είναι το κεντρικό περιεχόμενο της ανθρώπινης ευδαιμονίας. Συνίσταται στη, μέσα από νηφάλιο στοχασμό, μετρημένη απόλαυση φυσικών και πνευματικών αγαθών, που οδηγεί στην ἀπονία και στην ἀταραξία, την ψυχική γαλήνη. Ο σκοπός της φιλοσοφίας είναι διπλός: θεραπευτικός, καθώς απαλλάσσει τον άνθρωπο από τον φόβο για τη φύση, τους θεούς, τον θάνατο και τον πόνο, και διδακτικός, καθώς μαθαίνει τον άνθρωπο να βρίσκει τα όρια του πόνου και της ηδονής. Η φιλοσοφία είναι για τον Επίκουρο το μέσο κατάκτησης της ψυχικής υγείας, εφόσον επιτρέπει στα άτομα να βρίσκουν την εσωτερική τους ισορροπία. Αν κάποιος είναι μεγάλης ηλικίας αντλεί μέσα από τον φιλοσοφικό στοχασμό παραμυθία για τη χαμένη του νεότητα ανακαλώντας τις ευτυχισμένες μνήμες του παρελθόντος και κατορθώνει, έτσι, να βιώνει τα γηρατειά με καρτερία. Αν, από την άλλη, κάποιος είναι νέος και η ευτυχία του υπονομεύεται από συναισθήματα άγχους, ανασφάλειας και φόβου, αντλεί μέσα από τη φιλοσοφία τη γνώση και την εμπειρία των ωριμότερων, ώστε να είναι σε θέση να διαχειρίζεται κάθε απαιτητική κατάσταση με την αναγκαία ψυχραιμία και ωριμότητα. Υπ’ αυτή την έννοια η φιλοσοφία για τον Επίκουρο έχει αμιγώς πρακτικό χαρακτήρα, εφόσον προσφέρει επιτεύξιμες λύσεις σε καθημερινούς προβληματισμούς. Οδηγεί το άτομο σε μια στατική κατάσταση ψυχικής γαλήνης και διασφαλίζει την ευτυχία του. Βρίσκεται, ως εκ τούτου, ο τρόπος αντίληψης του Επίκουρου πολύ μακριά από την αέναη και άκαρπη διερεύνηση του ἀγαθού, όπως αυτό συνέβαινε στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Βρίσκεται, επίσης, μακριά από τον δυναμικό χαρακτήρα του φιλοσοφικού στοχασμού, όπως αυτός υπηρετούνταν από τον Αριστοτέλη.
Η φιλοσοφία για τον Αριστοτέλη έχει, βέβαια, πρακτικό σκοπό, εφόσον επιδιώκει να οδηγήσει τα άτομα στον ενάρετο βίο μέσα από την αδιάκοπη επιλογή του ηθικού τρόπου ζωής. Δεν οδηγεί, ωστόσο, σε μια στατική κατάσταση, διότι λαμβάνει υπόψη της τον εναλλασσόμενο χαρακτήρα των περιστάσεων και του ανθρώπινου βίου. Επιχειρεί, έτσι, ο Αριστοτέλης να διασφαλίσει στους μαθητές του τη δυνατότητα να αναγνωρίζουν τις ηθικές επιλογές σε έναν κόσμο διαρκώς μεταβαλλόμενο. Δεν τους παρέχει, άρα, συγκεκριμένες «οδηγίες» και ένα σταθερό μοντέλο διαβίωσης, όπως έκανε ο Επίκουρος, καθώς αναγνωρίζει τη ρευστή κατάσταση της ζωής. Προκύπτει, επομένως, μια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στο πώς αντικρίζει τη φιλοσοφική στόχευση ο Επίκουρος και στις αντίστοιχες απόψεις του Αριστοτέλη. Ενώ ο Επίκουρος επιδιώκει την αταραξία της ψυχής μέσα από ένα συγκεκριμένο και σταθερό μοτίβο σκέψης και συμπεριφοράς. Ο Αριστοτέλης θέτει ως στόχο την ενάρετη διαβίωση, έχοντας όμως πάντοτε κατά νου τις συνεχείς αλλαγές στη ζωή, γι’ αυτό και αποφεύγει τη διαμόρφωση ενός μη προσαρμόσιμου και άκαμπτου τρόπου σκέψης.
 
2. Μια αντίστιξη συνηθισμένη στην αρχαία ελληνική σκέψη είναι ανάμεσα στον λόγον (λογική, κρίση κλπ.) και το πάθος (συναισθήματα, παρορμήσεις κλπ.). Με βάση τα συγκεκριμένα αποσπάσματα από τα Ἠθικὰ Νικομάχεια του Αριστοτέλη και την Επιστολή στον Μενοικέα του Επίκουρου, να κρίνετε σε ποιο άκρο της αντίστιξης δίνει έμφαση ο κάθε φιλόσοφος.
 
Ο Αριστοτέλης στο πλαίσιο του κειμένου του επισημαίνει με σαφήνεια την πρόταξη της λογικής: «Ας βάλουμε λοιπόν ως βάση τη γενικά παραδεκτή αρχή ότι οι πράξεις μας πρέπει να κατευθύνονται από τον ορθό λόγο». Η επίτευξη του ενάρετου βίου και η κατάκτηση της ηθικής μπορούν να προκύψουν αν οι πράξεις του ατόμου καθορίζονται από τον ορθό λόγο. Είναι σαφές, βέβαια, πως ό,τι καλείται να χειραγωγήσει η λογική είναι τα συναισθήματα και οι παρορμήσεις του ατόμου μέσω των οποίων ενδέχεται να παρεκτραπεί ή να οδηγηθεί σε λανθασμένες επιλογές. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο Αριστοτέλης δεν παραγνωρίζει τη σημασία των συναισθημάτων, επιδιώκει, ωστόσο, να τα θέσει υπό τον έλεγχο της λογικής.
Ο Επίκουρος στο δικό του κείμενο καθιστά εμφανές πως η ευδαιμονία των ανθρώπων απειλείται από την επικράτηση αρνητικών συναισθημάτων, όπως είναι ο φόβος. Με την ψυχική υγεία να αποτελεί πρωταρχικό ζητούμενο της δικής του φιλοσοφικής προσέγγισης των πραγμάτων ό,τι καλείται να αντιμετωπίσει είναι τα συναισθήματα εκείνα που υπονομεύουν την ψυχική ηρεμία του ατόμου. Η ανησυχία για το μέλλον, η αίσθηση πως η χαρά ανήκει στο παρελθόν, ο φόβος απέναντι στο άγνωστο και απέναντι στον θάνατο συνιστούν συνήθεις αιτίες ψυχικής αναστάτωσης. Προκύπτει, έτσι, πως ο Επίκουρος κινείται πλησιέστερα στο άκρο του πάθους, εφόσον δίνει μεγαλύτερη έμφαση στα συναισθήματα και στη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων.
 
2. Επίκουρος και Διογένης Οινοανδεύς
(α) Ο Επίκουρος (απόσπασμα 221) υποστηρίζει την πρακτική χρησιμότητα της φιλοσοφίας και, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης παλαιότερα, τη συγκρίνει με την ιατρική. Η τέχνη αυτή προσφέρει ένα παράδειγμα για τον ρόλο της φιλοσοφίας στη ζωή, ωστόσο παραμένει υποτελής στη φιλοσοφία.
(β) Ο Διογένης Οινοανδεύς (2ος αι. μ.Χ.) χάραξε σε μια γιγάντια δημόσια επιγραφή τις βασικές θέσεις του επικουρισμού και στο παρακάτω χωρίο (απόσπασμα 3) εξηγεί για ποιον λόγο έκρινε σκόπιμο να διαδώσει τη φιλοσοφία του Επίκουρου.
 
(α) Μάταιος είναι ο λόγος του φιλοσόφου που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος. Γιατί, όπως η ιατρική δεν ωφελεί, παρά μόνο αν θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν ωφελεί σε τίποτε, παρά μόνο αν διώχνει τα πάθη της ψυχής.
(μετάφραση Γ. Ζωγραφίδης)
 
(β) Επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι από κοινού, θαρρείς κι έπεσε πανούκλα, ζούνε αρρωστημένοι από ψεύτικες ιδέες, κι όσο πάνε και γίνονται ακόμα περισσότεροι -γιατί με τη μίμηση κολλάνε ο ένας από τον άλλο την αρρώστια σαν τα πρόβατα- κι επειδή θα ήταν δίκαιο να βοηθήσω και αυτούς που θα ζήσουν μετά από μένα -γιατί κι αυτοί δικοί μου άνθρωποι είναι, κι ας μη γεννήθηκαν ακόμα-, αλλά και τους ξένους που έρχονται στα μέρη μας είναι πράξη αγάπης το να τους βοηθάς∙ επειδή λοιπόν απευθύνεται σε πολλούς το σύγγραμμά μου με τη βοήθεια που μπορεί να προσφέρει, θέλησα [...] να εκθέσω στο κοινό τα φάρμακα που φέρνουν τη σωτηρία, φάρμακα που τα ’χω δοκιμάσει στη ζωή.
(μετάφραση Γ. Αβραμίδης)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
Να αναπτύξετε σε μια παράγραφο εκατό (100) περίπου λέξεων τις σκέψεις σας για τον παραλληλισμό ιατρικής και φιλοσοφίας.
 
Ο παραλληλισμός της φιλοσοφίας με την ιατρική είναι εύστοχος, καθώς αναδεικνύει την επωφελή επενέργεια της φιλοσοφίας στην ψυχική υγεία και στην πνευματική κατάσταση του ατόμου. Όπως η ιατρική καλείται να θεραπεύσει τις ασθένειες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία έχει στόχο της να απαλλάξει το άτομο από πνευματικές «ασθένειες», όπως είναι ο δογματισμός, η μισαλλοδοξία, η κενοδοξία κ.ά., καθώς και να προσφέρει στο άτομο την εσωτερική εκείνη ισορροπία που θα διαφυλάξει την ψυχική του υγεία. Μέσω της φιλοσοφίας, άλλωστε, το άτομο κατανοεί τι είναι πραγματικά ουσιώδες στη ζωή και παύει να βασανίζει τον εαυτό του με ανώφελες επιδιώξεις και επιθυμίες.
 
3. Σενέκας Επιστολή 90, 27
Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας (περ. 4 π.Χ.-65 μ.Χ.), επηρεασμένος κυρίως από τον στωικισμό, εξηγεί στον φίλο του Λουκίλιο, σε μία επιστολή που αποτελεί ένα είδος προτρεπτικού, ότι η φιλοσοφία είναι η αληθινή και ανώτερη τέχνη της ζωής.
 
Η φιλοσοφία, επιμένω, δεν κατασκευάζει εργαλεία για τις καθημερινές μας ανάγκες. Γιατί της αποδίδεις τόσο ασήμαντα πράγματα; Μπροστά σου βλέπεις τον (αρχι)τεχνίτη της ζωής. Τις άλλες τέχνες τις έχει βεβαίως υπό την εξουσία της⸱ γιατί εφόσον ελέγχει τη ζωή, ελέγχει και αυτά που υπηρετούν ή ομορφαίνουν τη ζωή. Αλλά ο δικός της σκοπός είναι η ευτυχία⸱ σ’ αυτήν μας οδηγεί και γι’ αυτήν μας ανοίγει τον δρόμο.
(μετάφραση Τ. Νικολαΐδης)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
1. Ποια είναι η σχέση της φιλοσοφίας με τις άλλες «τέχνες» σύμφωνα με τον Σενέκα;
 
Η φιλοσοφία υπερέχει έναντι των άλλων τεχνών, καθώς ο δικός της σκοπός είναι ανώτερος όλων. Διατηρεί, έτσι, σχέση ελέγχου απέναντί τους, μιας και αξιοποιεί τη συνεισφορά κάθε άλλης επιμέρους τέχνης -είτε αυτή προσφέρει κάτι το ωφέλιμο είτε κάτι το όμορφο- προκειμένου να επιτύχει τον δικό της στόχο. Η φιλοσοφία, άλλωστε, δεν αποσκοπεί στην κάλυψη καθημερινών αναγκών, όπως άλλες τέχνες, αποσκοπεί σε κάτι πολύ ευρύτερο για την επίτευξη όμως του οποίου χρειάζεται τα οφέλη που προκύπτουν από τις υπόλοιπες τέχνες. Μέσω της φιλοσοφίας το άτομο μπορεί να οδηγηθεί στην ευτυχία, στον σημαντικότερο σκοπό της ζωής, κάτι που καμία άλλη τέχνη δεν μπορεί να πετύχει. Είναι εύλογο, άρα, να τίθενται οι υπόλοιπες τέχνες υπό τον δικό της έλεγχο, εφόσον μόνο εκείνη μπορεί να διασφαλίσει τη σημαντικότερη επιδίωξη.
 
2. Ποιος είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας; Να συγκρίνετε την άποψη του Σενέκα με την άποψη του Αριστοτέλη και του Επίκουρου με βάση τα κείμενα που μελετήσατε σ’ αυτήν τη Διδακτική Ενότητα.
 
Σύμφωνα με τον Σενέκα σκοπός της φιλοσοφίας είναι η διασφάλιση της ευτυχίας (ευδαιμονίας) στη ζωή των ανθρώπων, γι’ αυτό και λειτουργεί καθοδηγητικά έναντι όλων των άλλων τεχνών προκειμένου να επιτευχθεί μέσω των οφελών τους ο ζητούμενος στόχος. Σύμφωνα με το δοθέν απόσπασμα από τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, από την άλλη, σκοπός της φιλοσοφίας είναι η εμπέδωση του τρόπου επίτευξης ενός ενάρετου βίου. Αποδίδει, δηλαδή, ο Αριστοτέλης πρακτικό όφελος στη φιλοσοφία, εφόσον μέσω αυτής το άτομο μαθαίνει πώς οφείλει να πράττει και να συμπεριφέρεται, ώστε να διαπνέονται μόνιμα οι πράξεις του από διάθεση ηθικότητας. Η ενάρετη συμπεριφορά, άλλωστε, είναι, κατά τον Αριστοτέλη, αποτέλεσμα έξης, το οποίο προκύπτει όταν συστηματικά το άτομο προσδίδει ηθικό χαρακτήρα σε όσα κάνει. Ο φιλόσοφος, πάντως, διευκρινίζει την ανάγκη προσαρμοστικότητας της φιλοσοφικής σκέψης, διότι οι περιστάσεις αλλάζουν διαρκώς και αυτό επηρεάζει το τι είναι κάθε φορά ηθικό και ωφέλιμο. Όπως, δηλαδή, η σωματική υγεία του ατόμου έχει ανάγκη κάτι διαφορετικό κατά περίσταση, έτσι και η ηθική του ακεραιότητα επιτυγχάνεται με διαφορετικό τρόπο συμπεριφοράς, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περίστασης. Την ευδαιμονία ορίζει ως σκοπό της φιλοσοφίας ο Επίκουρος, επισημαίνοντας πως αυτή αποτελεί το σημαντικότερο επίτευγμα στη ζωή των ανθρώπων. Πρόκειται, μάλιστα, για μία κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας το άτομο απαλλάσσεται από τυχόν φόβους, αντικρίζει με ευγνωμοσύνη τα όσα έζησε, αποδεσμεύεται από περιττές ανησυχίες και προσδοκίες, επιτρέποντας στον εαυτό του να εκτιμήσει τα όσα έχει. Αξίζει, συνάμα, να προσεχθεί πως το όφελος της ευδαιμονίας που προσφέρει στο άτομο η φιλοσοφία είναι απολύτως σημαντικό, διότι ο άνθρωπος είναι διατεθειμένος να κάνει το οτιδήποτε για να την αποκτήσει και να τη διατηρήσει. 
 
4. Κ. Π. Καβάφης «Από την σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου»
Ο Καβάφης στο ποίημά του (1921) παρουσιάζει έναν νεαρό επίδοξο πολιτικό, πρώην μαθητή του πλατωνικού Αλεξανδρινού φιλοσόφου Αμμώνιου Σακκά, αλλά αδιάφορο για τη φιλοσοφία και ειρωνικό έως κυνικό απέναντι σε ανθρώπους και ιδέες.
 
Έμεινε μαθητής του Aμμωνίου Σακκά δυο χρόνια⸱
αλλά βαρέθηκε και την φιλοσοφία και τον Σακκά.
 
Κατόπι μπήκε στα πολιτικά.
Μα τα παραίτησεν. Ήταν ο Έπαρχος μωρός.
κ’ οι πέριξ του ξόανα επίσημα και σοβαροφανή.
τρισβάρβαρα τα ελληνικά των, οι άθλιοι.
 
Την περιέργειάν του είλκυσε
κομμάτ’ η Εκκλησία⸱ να βαπτισθεί
και να περάσει Χριστιανός. Μα γρήγορα
την γνώμη του άλλαξε. Θα κάκιωνε ασφαλώς
με τους γονείς του, επιδεικτικά εθνικούς.
και θα του έπαυαν -πράγμα φρικτόν-
ευθύς τα λίαν γενναία δοσίματα.
 
Έπρεπεν όμως και να κάμει κάτι. Έγινε ο θαμών
των διεφθαρμένων οίκων της Aλεξανδρείας,
κάθε κρυφού καταγωγίου κραιπάλης.
 
Η τύχη τού εφάν’ εις τούτο ευμενής.
τον έδοσε μορφήν εις άκρον ευειδή.
Και χαίρονταν την θείαν δωρεάν.
 
Τουλάχιστον για δέκα χρόνια ακόμη
η καλλονή του θα διαρκούσεν. Έπειτα –
ίσως εκ νέου στον Σακκά να πήγαινε.
Κι αν εν τω μεταξύ απέθνησκεν ο γέρος,
πήγαινε σ’ άλλου φιλοσόφου ή σοφιστού.
πάντοτε βρίσκεται κατάλληλος κανείς.
 
Ή τέλος, δυνατόν και στα πολιτικά
να επέστρεφεν -αξιεπαίνως ενθυμούμενος
τες οικογενειακές του παραδόσεις,
το χρέος προς την πατρίδα, κι άλλα ηχηρά παρόμοια.
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
Ο νεαρός «πρωταγωνιστής» του καβαφικού ποιήματος εκ πρώτης όψεως φαίνεται να εφαρμόζει την επικούρεια συμβουλή: να φιλοσοφεί και στη νεότητα και στα γεράματα. Συμφωνείτε; Θεωρείτε ότι αντιμετωπίζει τη φιλοσοφία όπως την συλλάμβαναν οι αρχαίοι φιλόσοφοι, δηλαδή ως τρόπο ζωής;
 
Ο Καβάφης διαγράφει εδώ την προσωπικότητα ενός νεαρού που ενδιαφέρεται μόνο για την καλοπέρασή του και αντιμετωπίζει με περιφρόνηση οτιδήποτε θα απαιτούσε από αυτόν την παραμικρή προσπάθεια και αφοσίωση. Ο νεαρός Αλεξανδρινός που επιλέγει συνειδητά να αφεθεί στις ηδονές και αδιαφορεί για τη μόρφωσή του και την προσφορά στους συνανθρώπους του αποτελεί σύμπτωμα και αίτιο μιας κοινωνίας που παρακμάζει.
Ο ποιητής, παρουσιάζοντας τις σκέψεις του νεαρού για το πώς να διαχειριστεί τη ζωή του, μάς αποκαλύπτει την ευκολία με την οποία ένας νέος άνθρωπος επιλέγει να ριχτεί στις διασκεδάσεις και στις απολαύσεις, μη έχοντας άλλωστε την ανάγκη να εργαστεί, μιας και οι ευκατάστατοι γονείς του φροντίζουν για την άνετη διαβίωσή του. Έχει, συνάμα, τη διασφάλιση ότι αργότερα μπορεί εύκολα να ασχοληθεί με την πολιτική, όπως είχε κάνει και η οικογένειά του παλιότερα.
Το πέρασμα του νεαρού πρωταγωνιστή από τη φιλοσοφία είναι πρόσκαιρο και ευκαιριακό. Η ενασχόλησή του, άλλωστε, με τη φιλοσοφία αποσκοπεί όχι στην αποκόμιση ψυχικής καλλιέργειας, αλλά στο να ασχολείται με κάτι, ώστε να μη δημιουργεί την εντύπωση πως παραμένει άεργος ή πως δεν έχει ενδιαφέροντα. Όταν κατέφυγε στη σχολή του Σακκά το έκανε, διότι ο φιλόσοφος αυτός ήταν «περιώνυμος» και ο νεαρός θεώρησε πως θα λειτουργούσε θετικά για τη δική του φήμη η μαθητεία σ’ έναν ιδιαίτερα γνωστό και τιμημένο δάσκαλο. Βαρέθηκε, εντούτοις, τόσο τη φιλοσοφία όσο και τον ξακουστό φιλόσοφο και έσπευσε να αναζητήσει μια νέα ασχολία.
Η καιροσκοπική επαφή του νεαρού με τη φιλοσοφία δεν ανταποκρίνεται στο πρότυπο αφοσίωσης στην επιστήμη τους που έθεταν οι αρχαίοι φιλόσοφοι. Ό,τι για εκείνους αποτελούσε τρόπο ζωής και αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς τους, για τον νεαρό δεν είναι παρά μια -πιθανή- διέξοδος από την απραξία. Καθιστά, άλλωστε, σαφές πως η επιστροφή του στη φιλοσοφία μετά το πέρας των νεανικών του απολαύσεων είναι ενδεχόμενη μόνο. Έχει ούτως ή άλλως τη δυνατότητα να επιστρέψει στην πολιτική και να «τιμήσει» έτσι το χρέος του προς την πατρίδα.