Αριστοτέλης, Προτρεπτικός πρός Θεμίσωνα, αποσπάσματα 8-9

 

Αριστοτέλης, Προτρεπτικός πρός Θεμίσωνα, αποσπάσματα 8-9
 
Τὰ ὑποκείμενα πρὸς τὸν βίον ἡμῖν, οἷον τὸ σῶμα καὶ τὰ περὶ τὸ σῶμα, καθάπερ ὄργανά τινα ὑπόκειται, τούτων δ’ ἐπικίνδυνός ἐστιν ἡ χρῆσις, καὶ πλέον θάτερον ἀπεργάζεται τοῖς μὴ δεόντως αὐτοῖς χρωμένοις. Δεῖ τοίνυν ὀρέγεσθαι τῆς ἐπιστήμης κτᾶσθαί τε αὐτὴν καὶ χρῆσθαι αὐτῇ προσηκόντως, δι’ ἧς πάντα ταῦτα εὖ θησόμεθα. Φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως.
Ἔτι τοίνυν ἄλλαι μέν εἰσιν αἱ ποιοῦσαι ἕκαστον τῶν ἐν τῷ βίῳ πλεονεκτημάτων ἐπιστῆμαι, ἄλλαι δὲ αἱ χρώμεναι ταύταις, καὶ ἄλλαι μὲν αἱ ὑπηρετοῦσαι, ἕτεραι δὲ αἱ ἐπιτάττουσαι, ἐν αἷς ἐστιν ὡς ἂν ἡγεμονικωτέραις ὑπαρχούσαις τὸ κυρίως ὂν ἀγαθόν. Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης.
 
Μεταφράσεις
1^η Αυτά που διαθέτουμε για τη ζωή μας, όπως το σώμα μας και όσα συνδέονται μ’ εκείνο, είναι στα χέρια μας ως κάποια εργαλεία, που η χρήση τους είναι επικίνδυνη και φέρνουν μάλιστα το αντίθετο αποτέλεσμα πρώτα πρώτα σ’ εκείνους που δεν τα χρησιμοποιούν σωστά. Πρέπει λοιπόν να επιδιώκουμε το σύνολο εκείνο των γνώσεων, με τις οποίες θα κάνουμε καλή χρήση όλων αυτών των μέσων, να τις αποκτήσουμε και να τις χρησιμοποιούμε κατάλληλα. Πρέπει, επομένως, να φιλοσοφήσουμε, αν θέλουμε να γίνουμε καλοί πολίτες και να ζήσουμε τη ζωή μας ωφέλιμα.
Κι ακόμη πρέπει να έχουμε υπόψη ότι άλλες είναι οι γνώσεις και οι τέχνες που μας προσφέρουν όσα είναι ωφέλιμα στη ζωή μας, κι άλλες εκείνες που μας εξασφαλίζουν την καλή χρήση αυτών των τεχνών, όπως άλλες είναι οι βοηθητικές κι άλλες οι καθοδηγητικές, και σ’ αυτές τις τελευταίες, που είναι βέβαια οι ηγεμονικότερες, βρίσκεται το αγαθό στην πραγματική του σημασία. Αν λοιπόν μόνον η επιστήμη εκείνη, που ως οπλισμό της έχει την ορθή κρίση και χρησιμοποιεί τη φρόνηση και είναι προικισμένη με τη συνολική θεώρηση του αγαθού -κι αυτή είναι η φιλοσοφία- μπορεί να επωφελείται από όλες τις άλλες και να τις κατευθύνει σύμφωνα με τη φύση τους, τότε πρέπει με κάθε τρόπο να φιλοσοφούμε, γιατί μόνο η φιλοσοφία κλείνει μέσα της τη σωστή κρίση και τη φρόνηση που κατευθύνει αλάνθαστα τις πράξεις μας.
(μετάφραση Λ. Μπενάκης)
 
2^η Τα πράγματα που μας ανήκουν κατά τη διάρκεια της ζωής μας, όπως το σώμα και τα σχετικά με το σώμα, μας δόθηκαν ως όργανα. Η χρήση τους, ωστόσο, σε κάποιους μπορεί να καταστεί επικίνδυνη, όταν χρησιμοποιηθούν με τρόπο εσφαλμένο. Πρέπει, λοιπόν, να επιθυμούμε να αποκτήσουμε την επιστήμη αυτή, και να την χρησιμοποιούμε σωστά, ούτως ώστε να μπορούμε να χρησιμοποιούμε όλα αυτά τα εργαλεία με τρόπο εποικοδομητικό. Άρα, πρέπει να φιλοσοφούμε, εάν θέλουμε να είμαστε καλοί πολίτες και να ζήσουμε ωφέλιμα.
Ακόμα, υπάρχουν κάποιες επιστήμες που κάνουν τα καθημερινά ζητήματα να λειτουργούν με πλεονεκτικό για εμάς τρόπο, άλλες που δείχνουν τον τρόπο χρήσης τους, άλλες πάλι που δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να τις υπηρετούμε, και άλλες πιο σημαντικές, από τις οποίες οι σημαντικότερες είναι εκείνες που μας δείχνουν το κυρίως αγαθό. Εάν τώρα η επιστήμη που μπορεί από μόνη της να κρίνει ορθά, να χρησιμοποιεί τον λόγο και να θεωρεί ολόκληρο το αγαθό -αυτή είναι η φιλοσοφία- μπορεί να χρησιμοποιεί όλα τα πράγματα και να κυβερνά σύμφωνα με τη φύση, τότε πρέπει να φιλοσοφούμε με κάθε τρόπο, διότι η φιλοσοφία εμπεριέχει την ορθή κρίση και την αναμάρτητη και επιτακτική φρόνηση.
(μετάφραση Α. Πέτρου)
 
Σημειώσεις βιβλίου

βίος: Η λέξη δεν είναι πάντα απολύτως ταυτόσημη με τη λέξη ζωή. Συχνά με τον βίον δίνεται έμφαση στον τρόπο της ζωής, στην κατάσταση της ζωής, στο πώς βιώνει ο άνθρωπος τη ζωή. Έτσι, ενώ η ζωή αποτελεί για τον άνθρωπο ένα υπαρκτικό δεδομένο, ο βίος του υπόκειται σε διερώτηση, διαμόρφωση και επιλογή. Η ζωή είναι μία, αλλά οι επιλέξιμοι βίοι πολλοί. Κατά προέκταση, ο ανθρώπινος βίος, ατομικός και συλλογικός, γίνεται αντικείμενο φιλοσοφικής μελέτης. Και η φιλοσοφία ορίζεται ως τέχνη του βίου.
 
πολιτεύομαι: Στην κύρια σημασία του το ουσιαστικό πολιτεία δηλώνει τον τρόπο ζωής μέσα στην πόλη, ενώ το ρήμα πολιτεύομαι σημαίνει τη σχέση του ελεύθερου πολίτη με την κοινωνία στην οποία ζει, τον τρόπο με τον οποίο αυτός εντάσσεται στη δημόσια ζωή.
 
κυρίως ἀγαθόν / ὅλον ἀγαθόν: Ο Αριστοτέλης ορίζει το ἀγαθὸν ως το τέλος, τον σκοπό μιας σειράς ανθρώπινων πράξεων: ὥστε τοῦτ΄ ἂν εἴη αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν τὸ τέλος τῶν ἀνθρώπῳ πρακτῶν (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1218b11-12). Κυριολεκτικό και ολικό ἀγαθὸν είναι εκείνο που δεν αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι ο απώτατος σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου. Κατά τον Αριστοτέλη το κατεξοχήν ἀγαθὸν είναι η ευδαιμονία: ζωὴ σπουδαία. Τοῦτ΄ ἄρα ἐστὶ τὸ τέλεον ἀγαθόν͵ ὅπερ ἦν ἡ εὐδαιμονία (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1219a27-28).
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες

Α. Τι λέει το κείμενο;
 
1. Στην πρώτη παράγραφο αναπτύσσεται ένας συλλογισμός. Να εξηγήσετε πώς συνδέονται μεταξύ τους οι λέξεις του κειμένου: ὑποκείμενα, χρῆσις, ἐπιστήμης, φιλοσοφητέον, ὠφελίμως.
 
Στην πρώτη παράγραφο ο Αριστοτέλης αναπτύσσει έναν επαγωγικό συλλογισμό (= από το ειδικό στο γενικό) προκειμένου να αναδείξει την αναγκαιότητα της φιλοσοφίας για την επωφελή πρόοδο στη ζωή. Για την ορθή κατανόηση του συλλογισμού είναι σημαντικό να διευκρινιστεί πως η έννοια του βίου -της ζωής- δεν υποδηλώνει απλώς την κατάσταση της ύπαρξης, αλλά τη συνειδητή προσπάθεια διαμόρφωσης ενός τρόπου ζωής. Η ζωή είναι κοινή κατάσταση για όλους, το πώς όμως τη ζει κάθε άτομο εξαρτάται από τις δικές του επιλογές, οι οποίες οφείλουν να αποτελούν αντικείμενο σκέψης και φιλοσοφικής περισυλλογής.
Στην πρώτη προκείμενη ο Αριστοτέλης αναφέρει πως οι άνθρωποι έχουν υπό τον έλεγχό τους (ὑποκείμενα) ως όργανα το σώμα τους και όσα ανήκουν σε αυτό, ώστε να διαμορφώσουν τον βίο τους.
Στη δεύτερη προκείμενη διευκρινίζει πως τα «ὑποκείμενα» που διαθέτουν οι άνθρωποι ενδέχεται να τα χρησιμοποιήσουν (χρῆσις) με λανθασμένο τρόπο, αν δεν γνωρίζουν ποια είναι η σωστή χρήση τους, με επικίνδυνα για τους ίδιους αποτελέσματα.
Στην τρίτη προκείμενη τονίζει πως είναι απαραίτητο να επιθυμούν οι άνθρωποι να αποκτήσουν τις γνώσεις εκείνες, οι οποίες θα τους επιτρέψουν να χρησιμοποιούν με ορθό τρόπο τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους. Η γνώση (ἐπιστήμης) συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για την ορθή αξιοποίηση (χρῆσις) των μέσων (ὑποκείμενα)  που η φύση προσφέρει στους ανθρώπους για τη διαμόρφωση του βίου τους.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης είναι πως η φιλοσοφία είναι απαραίτητη προκειμένου οι άνθρωποι να γίνουν καλοί πολίτες και, παράλληλα, να διαμορφώσουν έναν επωφελή βίο για τους ίδιους. Με το ρηματικό επίθετο «φιλοσοφητέον» καθίσταται σαφές πως η φιλοσοφική σκέψη είναι αναγκαία (= πρέπει να φιλοσοφούμε) για να αποκτήσουν οι άνθρωποι τη γνώση που απαιτείται για τη σωστή αξιοποίηση όλων των μέσων που έχουν στη διάθεσή τους. Η φιλοσοφία λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση ως το απολύτως αναγκαίο μέσο προσέγγισης της γνώσης, χωρίς την οποία δεν μπορεί να προκύψει ο ζητούμενος επωφελής (ὠφελίμως) τρόπος ζωής.
  
2. Ποιες είναι οι διαφορετικές λειτουργίες που εκπληρώνουν μέσα στην κοινωνία οι διάφορες επιστήμες; Ποιον ξεχωριστό ρόλο ανάμεσα σ’ αυτές επιφυλάσσει ο Αριστοτέλης στη φιλοσοφία;
 
Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τις λειτουργίες που επιτελούν οι επιμέρους επιστήμες στο πλαίσιο της κοινωνίας. Ορισμένες από αυτές μας προσφέρουν τα κυρίως ωφέλιμα στοιχεία για τη ζωή μας, ενώ άλλες είναι εκείνες που μας υποδεικνύουν το πώς να χρησιμοποιούμε σωστά τις επιστήμες αυτές που μας διασφαλίζουν τα ωφέλιμα. Προκύπτει, έτσι, μια σχέση εξάρτησης ανάμεσα στις επικουρικές/βοηθητικές επιστήμες και σε εκείνες που τις καθοδηγούν (καθοδηγητικές), ώστε τα δημιουργήματα των πρώτων να χρησιμοποιούνται με τον σωστό τρόπο. Η διάκριση αυτή μπορεί να γίνει κατανοητή μέσα από ένα απλουστευτικό παράδειγμα της σύγχρονης ζωής. Η δημιουργία ενός φαρμάκου, που είναι εύλογα ωφέλιμο, αποτελεί αντικείμενο μίας επιστήμης, η σωστή χρήση του, ωστόσο, ώστε αυτό να μην καταστεί επιζήμιο είναι αντικείμενο άλλης επιστήμης. Κάθε δημιούργημα, άλλωστε, όσο ωφέλιμο κι αν είναι αυτό, μπορεί να καταστεί επικίνδυνο ή επιζήμιο, αν δεν χρησιμοποιείται με τον σωστό τρόπο.
Υπ’ αυτή την έννοια ο Αριστοτέλης αποδίδει σημαντικότερο ρόλο στις καθοδηγητικές επιστήμες, εφόσον είναι εκείνες που καθορίζουν το πώς τα ωφέλιμα δημιουργήματα των επικουρικών επιστημών θα παραμείνουν ωφέλιμα και δεν θα καταστούν επικίνδυνα. Οι επιστήμες που καθοδηγούν, επομένως, κατέχουν τη γνώση του αγαθού και μπορούν να ωφελήσουν πιο αποτελεσματικά τους ανθρώπους. Σημαντικότερη όλων των καθοδηγητικών επιστημών είναι, κατά τον Αριστοτέλη, η φιλοσοφία, εφόσον διαθέτει τη δυνατότητα της λογικής αντίληψης και, συνάμα, διαθέτει το προνόμιο της συνολικής θεώρησης του αγαθού. Είναι, ως εκ τούτου, σε θέση να καθοδηγήσει το σύνολο των άλλων επιστημών στην επίτευξη του απώτατου ανθρώπινου σκοπού.
Η κυριαρχία της φιλοσοφίας ενισχύεται από το γεγονός πως μπορεί να οδηγήσει στην ευδαιμονία όχι μόνο τα άτομα στον ατομικό τους βίο, αλλά πολύ περισσότερο ολόκληρη την κοινωνία. Υπό την ηθική καθοδήγηση της φιλοσοφίας τα επιτεύγματα των επιμέρους επιστημών μπορούν να τεθούν στην υπηρεσία του ανώτερου κοινωνικού στόχου, της συλλογικής, δηλαδή, ευδαιμονίας.    
 
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
 
1. Να σχολιάσετε το διττό αποτέλεσμα που έχει η φιλοσοφία, στο κοινωνικό σύνολο και στο άτομο, σύμφωνα με την παρακάτω φράση: φιλοσοφητέον ἄρα ἡμῖν, εἰ μέλλομεν ὀρθῶς πολιτεύσεσθαι καὶ τὸν ἑαυτῶν βίον διάξειν ὠφελίμως. Για την απάντησή σας να λάβετε υπόψη ότι το συγκεκριμένο έργο του Αριστοτέλη απευθύνεται σε έναν πολιτικό ηγέτη (τον Θεμίσωνα, βασιλιά της Κύπρου), και προτρέπει, τόσο αυτόν όσο και τους νέους που βρίσκονται στην ηλικία του, να φιλοσοφήσουν.
 
«πρέπει με κάθε τρόπο να φιλοσοφούμε, γιατί μόνο η φιλοσοφία κλείνει μέσα της τη σωστή κρίση και τη φρόνηση που κατευθύνει αλάνθαστα τις πράξεις μας»
 
Η ενασχόληση με τη φιλοσοφία έχει επωφελή επενέργεια τόσο στην προσωπική ζωή του ατόμου όσο και στη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου, εφόσον μέσω αυτής διασφαλίζεται το συνετό και το ενάρετο της ανθρώπινης δράσης. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός πως ο Αριστοτέλης προτάσσει το κοινωνικό όφελος, καθώς η ευδαιμονία των επιμέρους ατόμων δεν μπορεί να επιτευχθεί ή να διατηρηθεί στο πλαίσιο μιας ασταθούς ή ανεπιτυχούς κοινωνίας. Προέχει, άρα, η αξιοποίηση του φιλοσοφικού λόγου στα κοινά -πρωτίστως από τους έχοντες εξουσία, όπως ο Θεμίσωνας- και έπεται η αξιοποίησή του στην προσωπική ζωή. Προσέχουμε, βέβαια, πως η δημόσια ζωή δεν επηρεάζεται μόνο από τους κρατούντες, αλλά και από κάθε πολίτη χωριστά. Είναι, άρα, κρίσιμης σημασίας να διακρίνονται οι πράξεις κάθε ατόμου από ωριμότητα, ηθικότητα και μέτρο, ώστε να ενισχύεται η αρμονία της συλλογικής συνύπαρξης. Οι παροτρύνσεις, άλλωστε, του Αριστοτέλη φαινομενικά μόνο απευθύνονται στον Θεμίσωνα, εφόσον η ανάγκη ενασχόλησης με τη φιλοσοφία αφορά όλους τους πολίτες.
Ο Αριστοτέλης κρίνει απολύτως αναγκαία τη φιλοσοφική σκέψη όχι τόσο ή μόνο ως μέσο εσωτερικής ενατένισης και σκέψης, αλλά κυρίως ως καθοδηγητή της ανθρώπινης δράσης τόσο σε δημόσιο όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Ο ιδιωτικός και ο δημόσιος βίος βρίσκονται, για τον φιλόσοφο, σε σχέση αλληλεξάρτησης, καθώς η ατομική δράση των πολιτών μπορεί να επηρεάσει -αρνητικά ή θετικά- το κοινωνικό σύνολο, και αντιστοίχως η κατάστασης της κοινωνίας μπορεί να ασκήσει σημαντική επιρροή στον προσωπικό βίο των πολιτών.
 
2. Ο ένας μεταφραστής αποδίδει τη λέξη ἐπιστῆμαι με τον όρο «γνώσεις», ενώ τον όρο «επιστήμη» τον χρησιμοποιεί μόνο για τη φιλοσοφία. Ο άλλος μεταφραστής χρησιμοποιεί στη μετάφρασή του τον ίδιο όρο «επιστήμες» χωρίς να τον αλλάξει. Ποιον από τους δύο όρους θα προτιμούσατε και γιατί;
 
[ἐπιστήμη: Ακριβής γνώση. Κατά τον Αριστοτέλη η ἐπιστήμη συνδέεται με τη λογική λειτουργία του ανθρώπου. Η ἐπιστήμη υπερβαίνει την απλή εμπειρική μάθηση αλλά και τη γνώση μιας τέχνης. Αποτελεί σύνολο τεκμηριωμένων γνώσεων σε συγκεκριμένο και διακριτό τομέα του επιστητού.]
 
Η αναφορά του Αριστοτέλη σε βοηθητικές επιστήμες υποδηλώνει πως αποδίδει με τον όρο ἐπιστήμη όχι αποκλειστικά τις τεκμηριωμένες γνώσεις σε ειδικό κάθε φορά τομέα του επιστητού, αλλά ευρύτερα τις γνώσεις -ακόμη και τις εμπειρικές-, όπως και τις γνώσεις πάνω σε μια τέχνη. Ως εκ τούτου η απόδοση στο πλαίσιο της μετάφρασης με τον ενιαίο όρο επιστήμη δημιουργεί την εντύπωση πως τόσο οι επικουρικές όσο και οι καθοδηγητικές επιστήμες κινούνται κατ’ ανάγκη στο ίδιο επίπεδο εξειδίκευσης και τεκμηρίωσης. Είναι, επομένως, προτιμότερη η κατά περίπτωση διαφοροποίηση της μετάφρασης, ώστε να γίνεται καλύτερα κατανοητό πως σε ορισμένα σημεία ο φιλόσοφος αναφέρεται γενικότερα στις γνώσεις. Στο σημείο, για παράδειγμα, που γίνεται αναφορά στις «ἐπιστῆμαι» που μας προσφέρουν όσα είναι ωφέλιμα στη ζωή μας, ο πρώτος μεταφραστής επιλέγει να αποδώσει τον όρο αυτό ως «οι γνώσεις και οι τέχνες». Κατ’ αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως τα ωφέλιμα για τον ανθρώπινο βίο δεν αντλούνται μόνο από επιστημονικές γνώσεις, αλλά και από εμπειρικές γνώσεις και τέχνες.
 
3. Ο Αριστοτέλης συνδέει τη φιλοσοφία αφενός με τον λόγο, αφετέρου με την αναζήτηση του ὅλου ἀγαθοῦ. Να μελετήσετε τις σχετικές αναφορές.
 
Ό,τι διασφαλίζει στην επιστήμη της φιλοσοφίας την κυρίαρχη θέση μεταξύ των άλλων επιστημών είναι το γεγονός ότι συνδυάζει την αξιοποίηση της λογικής με τη δυνατότητα συνολικής θέασης του «ἀγαθοῦ». Είναι, δηλαδή, η μόνη επιστήμη που αναγνωρίζει τον απώτατο σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης και μπορεί να καθοδηγήσει τις πράξεις του ατόμου σε αυτόν. Η φιλοσοφία μπορεί από μόνη της να κρίνει ορθά («ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα»), καθώς χρησιμοποιεί τον λόγο -τη λογική- («ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη») σε κάθε της βήμα. Η φιλοσοφία κλείνει μέσα της τη σωστή κρίση και τη φρόνηση που κατευθύνει αλάνθαστα τις πράξεις μας («τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν»). Ο Αριστοτέλης αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις έννοιες της λογικής και της ορθής κρίσης, εφόσον συνιστούν αμιγώς ανθρώπινες ιδιότητες, οι οποίες επιτρέπουν τη σώφρονα στάθμιση των δεδομένων και την ορθή επιλογή δράσης. Χάρη στη διανοητική ιδιότητα της φρόνησης ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να κάνει σωστές ηθικές επιλογές σε πρακτικά ζητήματα της καθημερινής ζωής.
Η αξιοποίηση, ωστόσο, του λόγου και της φρόνησης από τη φιλοσοφία δεν επαρκούν για να της δώσουν την πρωτοκαθεδρία έναντι των άλλων επιστημών. Εκείνο που τη διακρίνει είναι ότι σε αυτή εμπεριέχεται «τὸ κυρίως ἀγαθόν» και πως η φιλοσοφία είναι προικισμένη με τη συνολική θεώρηση του αγαθού («ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα»). Το αγαθό, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι το τέλος, ο σκοπός μιας σειράς ανθρώπινων πράξεων. Κυριολεκτικό και ολικό ἀγαθόν είναι εκείνο που δεν αποτελεί μέσο για την επίτευξη ενός επόμενου σκοπού, αλλά είναι ο απώτατος σκοπός και η τελική κατάληξη του ανθρώπινου βίου. Κατά τον Αριστοτέλη το κατεξοχήν ἀγαθόν είναι η ευδαιμονία.
 
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
 
1. Να προσδιορίσετε τον συντακτικό ρόλο των παρακάτω λέξεων στην πρώτη παράγραφο του κειμένου: δεόντως, προσηκόντως, εὖ, ὀρθῶς, ὠφελίμως. Ποιοι άλλοι όροι του κειμένου αποτελούν επιρρηματικούς προσδιορισμούς;
 
δεόντως = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στη μετοχή χρωμένοις
προσηκόντως = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο χρῆσθαι
εὖ = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ρήμα θησόμεθα
ὀρθῶς = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο πολιτεύσεσθαι
ὠφελίμως = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο απαρέμφατο διάξειν
 
πρὸς τὸν βίον = εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού (προς + αιτιατική)
πλέον = επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού
δι’ ἧς = εμπρόθετος προσδιορισμός του μέσου (διά + γενική)
Ἔτι = επιρρηματικός προσδιορισμός της προσθήκης
ἐν αἷς = εμπρόθετος προσδιορισμός του μεταξύ (ἐν + δοτική)
ὡς ἂν ὑπαρχούσαις = αιτιολογική μετοχή υποκειμενικής αιτιολογίας ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας
τῷ λόγῳ = δοτική του μέσου
κατὰ φύσιν = εμπρόθετος προσδιορισμός της συμφωνίας (κατά + αιτιατική)
ἐκ τρόπου = εμπρόθετος προσδιορισμός του τρόπου (ἐκ + γενική)
ἐν ἑαυτῇ = εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου (μεταφορική δήλωση) (ἐν + δοτική)
ὡς περιεχούσης = αιτιολογική μετοχή υποκειμενικής αιτιολογίας ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας
 
2. Εἰ τοίνυν μόνη ἡ τοῦ κρίνειν ἔχουσα τὴν ὀρθότητα καὶ ἡ τῷ λόγῳ χρωμένη καὶ ἡ τὸ ὅλον ἀγαθὸν θεωροῦσα, ἥτις ἐστὶ φιλοσοφία, χρῆσθαι πᾶσι καὶ ἐπιτάττειν κατὰ φύσιν δύναται, φιλοσοφητέον ἐκ παντὸς τρόπου, ὡς μόνης φιλοσοφίας τὴν ὀρθὴν κρίσιν καὶ τὴν ἀναμάρτητον ἐπιτακτικὴν φρόνησιν ἐν ἑαυτῇ περιεχούσης: Να εντοπίσετε τις επιθετικές μετοχές του αποσπάσματος και τις λέξεις στις οποίες αναφέρονται.
 
ἡ ἔχουσα, ἡ χρωμένη, ἡ θεωροῦσα: Στο απόσπασμα εντοπίζονται τρεις επιθετικές μετοχές, οι οποίες προσδιορίζουν την ἐπιστήμη εκείνη που διαθέτει τα γνωρίσματα που αποδίδουν οι μετοχές αυτές. Πρόκειται, ειδικότερα, για τη φιλοσοφία.
 
α) Με ποιον άλλο τρόπο θα μπορούσε να εκφραστεί το περιεχόμενό τους; Θα άλλαζε κάτι στο ύφος του κειμένου σε αυτή την περίπτωση;
 
Οι επιθετικές μετοχές μπορούν να αναλυθούν σε δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις: ἡ ἔχουσα = ἥ ἔχει,  ἡ χρωμένη = ἥ χρῆται, ἡ θεωροῦσα = ἥ θεωρεῖ.
(Πρόκειται για μετοχές χρόνου Ενεστώτα, οι οποίες εξαρτώνται από αρκτικό χρόνο. Τρέπονται, έτσι, σε αναφορικές προτάσεις εκφερόμενες με οριστική Ενεστώτα.)
 
Η χρήση μετοχών προσδίδει νοηματική πυκνότητα στο κείμενο, εφόσον η έκφραση αποδίδεται με επιγραμματικό τρόπο. Ως εκ τούτου το ύφος είναι πιο πυκνό και μεστό. Η ανάλυσή τους, επομένως, σε προτάσεις επηρεάζει το ύφος του κειμένου, καθώς το καθιστά πιο αναλυτικό και λιγότερο επιγραμματικό. Αποδίδεται, άρα, το νόημα με πιο σαφή και συνάμα πιο απλό τρόπο.
 
β) Πώς αποδίδονται από τον κάθε μεταφραστή στα νέα ελληνικά; Αποδίδουν και οι δύο μεταφράσεις το ίδιο νόημα; Ποια από τις δύο αποδόσεις θεωρείτε περισσότερο οικεία; Για ποιους λόγους;
 
Λ. Μπενάκης: Αν λοιπόν μόνον η επιστήμη εκείνη, που ως οπλισμό της έχει την ορθή κρίση και χρησιμοποιεί τη φρόνηση και είναι προικισμένη με τη συνολική θεώρηση του αγαθού -κι αυτή είναι η φιλοσοφία-…
 
Α. Πέτρου: Εάν τώρα η επιστήμη που μπορεί από μόνη της να κρίνει ορθά, να χρησιμοποιεί τον λόγο και να θεωρεί ολόκληρο το αγαθό -αυτή είναι η φιλοσοφία-…
 
Οι δύο μεταφραστές δεν αποδίδουν με τον ίδιο τρόπο τις επιθετικές μετοχές, καθώς ο Πέτρου τις αποδίδει με πιο συνοπτικό τρόπο, ενώ ο Μπενάκης τις αποδίδει περιφραστικά ενισχύοντας το νόημά τους με πρόσθετους προσδιορισμούς. Η επιλογή του Μπενάκη να αναπτύξει περισσότερο το νόημα των μετοχών, ώστε να φανερωθεί πληρέστερα η λειτουργία τους, καθιστά τη μετάφρασή του πιο οικεία, έστω κι αν είναι πιο ελεύθερη. Αντιθέτως, η μετάφραση του Πέτρου ακολουθεί έναν πιο επιγραμματικό τρόπο απόδοσης που δεν επιτρέπει τον ίδιο βαθμό κατανόησης.
 
Παράλληλα κείμενα
Στο χωρίο αυτό του πλατωνικού διαλόγου ο Σωκράτης συνομιλεί με τον γεωμέτρη Θεόδωρο και από κοινού συγκρίνουν τον φιλόσοφο με τους άλλους σοφούς, για να δουν κατά πόσο είναι διαφορετικός στην ιδιωτική και δημόσια ζωή του, καθώς και για ποιον λόγο ο πολύς κόσμος τον χλευάζει.
 
1. Πλάτων, Θεαίτητος 173e-174b
 
Σωκ.: Στην πραγματικότητα μόνο το σώμα του φιλοσόφου βρίσκεται στην πόλη και ζει σ’ αυτήν, ενώ η σκέψη του, επειδή όλα αυτά τα θεώρησε μικρά, ένα τίποτε, και δεν τα λογαριάζει καθόλου, ολούθε πετά [...]. Όλα τα όντα από κάθε άποψη τα ερευνά, χωρίς καθόλου να αφήνει τον εαυτό του να ταξιδεύει μαζί με κείνα που είναι πολύ κοντά μας.
Θεοδ.: Τι εννοείς μ’ αυτό, Σωκράτη;
Σωκ.: Να, αυτό ακριβώς που λένε και για τον Θαλή, Θεόδωρε, που παρατηρούσε τα άστρα, με το κεφάλι ψηλά γυρισμένο και έπεσε στο πηγάδι. Και μια γυναίκα από τη Θράκη, έξυπνη και χαριτωμένη υπηρέτρια, λένε πως τον πείραξε, ότι με ζήλο καταγίνεται να μάθει τα ουράνια, δεν βλέπει όμως όσα είναι μπροστά του, μέσα στα πόδια του. Το ίδιο πείραγμα ταιριάζει σε όλους όσοι περνούν τη ζωή τους φιλοσοφώντας. Ένας τέτοιος άνθρωπος στ’ αλήθεια δεν ξέρει για τον διπλανό του και τον γείτονά του, όχι μόνο τι κάνει, αλλά σχεδόν κι αν ακόμη είναι άνθρωπος, ή κάποιο άλλο θρεφτό. Τι όμως είναι ο άνθρωπος και τι δυνάμεις και ιδιότητες ταιριάζει να ξεχωρίζουν τέτοια φύση από τα άλλα όντα, αυτά ερευνά και ερευνώντας τα συναντά δυσκολίες.
(μετάφραση Β. Τατάκης)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
 
1. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου ο Σωκράτης αποδίδει στη φιλοσοφική σκέψη έναν εποπτικό ρόλο συχνά απόμακρο από τα ίδια τα πράγματα και προβληματικό. Συμφωνεί η παραπάνω άποψη με τη θέση του Αριστοτέλη, όπως διατυπώνεται στο Κείμενο Αναφοράς;
 
Η φιλοσοφική σκέψη τείνει να αποσπά την προσοχή των φιλοσόφων από τους ανθρώπους γύρω τους και από την κοινωνική τους πραγματικότητα. Όπως ειρωνικά παρουσιάζονται από τον Σωκράτη, όταν αφοσιώνονται πλήρως στη φιλοσοφία, αποκόπτονται σε τέτοιο βαθμό από την πραγματικότητα, ώστε δεν ξέρουν καν αν ο γείτονάς τους είναι πραγματικός άνθρωπος. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου, μάλιστα, ο Σωκράτης αναφέρει πως μόνο το σώμα των φιλοσόφων βρίσκεται στην πόλη, ενώ το μυαλό τους πετά προς κάθε κατεύθυνση. Το ενδιαφέρον τους, όμως, καταλήγει να είναι τόσο γενικό, ώστε δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους να ακολουθήσει από κοντά και με προσωπική συμμετοχή το ταξίδι και την εξέλιξη των όντων που μελετούν. Αποστασιοποιούνται κατ’ αυτό τον τρόπο ακόμη και από τα αντικείμενα μελέτης τους.
Η ειρωνική αυτή θέαση των φιλοσόφων ως ατόμων που ελάχιστα ενδιαφέρονται για την κοινωνία στην οποία ζουν έρχεται σε αντίθεση με την άποψη του Αριστοτέλη. Σκοπός του Αριστοτέλη, άλλωστε, είναι να απαντήσει στις αρνητικές αυτές αντιλήψεις που επικρατούν εις βάρος όσων ασχολούνται με τη φιλοσοφία. Επιδιώκει, έτσι, να τονίσει το άμεσο όφελος που προκύπτει από τη φιλοσοφική σκέψη, το οποίο είναι η ενίσχυση της ικανότητας του ατόμου να διαβιεί κατά τρόπο επωφελή τόσο για τον εαυτό του όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Ό,τι, επομένως, μοιάζει με μια διαδικασία απόσπασης από την πραγματικότητα, είναι επί της ουσίας το αναγκαίο διάστημα περισυλλογής προκειμένου ο φιλόσοφος να προσεγγίσει με τρόπο ουσιαστικό τη γνώση.
 
2. Ποια φιλοσοφική στάση εκφράζει το πείραγμα της γυναίκας από τη Θράκη προς τον Θαλή;
 
Το πείραγμα της γυναίκας από τη Θράκη υπονοεί την ανάγκη ύπαρξης ενός πιο ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα στις φιλοσοφικές αναζητήσεις, ώστε ο φιλόσοφος να μη θυσιάζει την επαφή του με την άμεση πραγματικότητα προς όφελος γενικότερων και λιγότερο πρακτικών αναζητήσεων. Το γεγονός ότι ο Θαλής μελετά με πάθος τα ουράνια τον αποτρέπει από το να εκτιμήσει τα όσα βρίσκονται γύρω του, όπως είναι η χαριτωμένη γυναίκα που του απευθύνει τον λόγο. Εμπεριέχεται, άρα, στα λόγια της γυναίκας κι ένα κάλεσμα προς τον ευδαιμονισμό, εφόσον ο φιλόσοφος μοιάζει να παραγνωρίζει την αξία της ευχαρίστησης στον προσωπικό του βίο. Βρίσκεται, άρα, η φιλοσοφία αντιμέτωπη με την κατηγορία πως αφενός δεν εξυπηρετεί κάποια πρακτική σκοπιμότητα και αφετέρου πως εξωθεί όσους ασχολούνται με αυτή σε εν μέρει περιττές αναζητήσεις, οι οποίες τους απομακρύνουν από την πραγματική ζωή.
 
2. Αριστοτέλης, Πολιτικά, A 4.4-6, 1259a6-19
Ο Αριστοτέλης αναλύει τη «χρηματιστική», την τέχνη να πορίζεται κάποιος τα αναγκαία και χρήσιμα. Ειδικότερα για τη γεωργία και τα προϊόντα της γης τονίζει τη σημασία της συγκέντρωσης πληροφοριών που αν αξιοποιηθούν βοηθούν στον πλουτισμό και φέρνει ως παράδειγμα τον πρώτο φιλόσοφο, τον Θαλή.
 
Η ιστορία σχετικά με τον Θαλή τον Μιλήσιο είναι ωφέλιμη σε όσους εκτιμούν τη Χρηματιστική. Πρόκειται για ένα τέχνασμα πλουτισμού, που το αποδίδουν σ’ εκείνον εξαιτίας της σοφίας του, το οποίο όμως παρουσιάζει γενικότερο ενδιαφέρον. Διότι, ενώ όλοι τον κορόιδευαν για τη φτώχεια του, επειδή τάχα αυτό αποδείκνυε ότι η φιλοσοφία του ήταν πρακτικά ανώφελη, εκείνος, λένε ότι, όταν κατάλαβε με τη βοήθεια της Αστρολογίας ότι η χρονιά θα ήταν πλούσια σε ελαιοπαραγωγή, και ενώ ήταν ακόμη χειμώνας, αφού εξοικονόμησε λίγα χρήματα, έδωσε προκαταβολή σε όλα τα ελαιουργεία της Μιλήτου και της Χίου και τα νοίκιασε με λίγα χρήματα, επειδή κανείς δεν προσέφερε περισσότερα. Όταν ήρθε η ώρα της συγκομιδής και αναζητούνταν πολλά ελαιουργεία ξαφνικά και συγχρόνως, τα υπενοικίασε με τους όρους που ήθελε και συγκέντρωσε πολλά χρήματα και έτσι απέδειξε ότι οι φιλόσοφοι, αν θέλουν μπορούν εύκολα να πλουτίσουν, αλλά δεν επιδιώκουν αυτόν τον σκοπό. Μ’ αυτόν λοιπόν τον τρόπο ο Θαλής, καθώς λένε, απέδειξε τη σοφία του.
(μετάφραση Δ. Παπαδής)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
 
1. Ποια μπορεί να είναι η πρακτική ωφέλεια από τη φιλοσοφία σύμφωνα με την ιστορία που αφηγείται ο Αριστοτέλης;
 
Ο Θαλής ο Μιλήσιος επιχείρησε να εξηγήσει μέσω της επιστήμης διάφορα φυσικά φαινόμενα. Ασχολήθηκε, έτσι, με την αστρονομία και τη μετεωρολογία, αξιοποιώντας γνώσεις μαθηματικών και φυσικής. Η ενασχόλησή του αυτή, αν και προφανώς έμοιαζε ανούσια στους συγκαιρινούς του, είχε τη δυνατότητα να του διασφαλίσει πρακτικά οφέλη, όπως συμβαίνει με την αξιοποίηση κάθε επιστήμης. Ως εκ τούτου, αφού αντιλήφθηκε μέσω της αστρονομίας πως ο καιρός θα εξελισσόταν ευνοϊκά για την ελαιοπαραγωγή της χρονιάς, νοίκιασε εγκαίρως τα διαθέσιμα ελαιουργία σε χαμηλή τιμή, αφού δεν υπήρχε ακόμη ζήτηση γι’ αυτά. Κατ’ αυτό τον τρόπο, μόλις ξεκίνησε η συγκομιδή και λόγω της υψηλής παραγωγής υπήρχε ανάγκη για πολλά ελαιουργία εκείνος τα υπενοικίασε ζητώντας περισσότερα χρήματα. Το πρακτικό όφελος της φιλοσοφίας, επομένως, μπορεί να είναι σημαντικό, για όποιον το επιθυμεί, εφόσον ως επιστημονική γνώση επιτρέπει την αξιοποίηση ποικίλων ευκαιριών για πλουτισμό.
 
2. Να συγκρίνετε τον τρόπο που παρουσιάζει τον Θαλή ο Αριστοτέλης με τον τρόπο που τον παρουσιάζει ο Πλάτων στον απόσπασμα από τον Θεαίτητο (Παράλληλο κείμενο 1).
 
Ο Πλάτωνας δημιουργεί μια κωμική εικόνα του Θαλή επιχειρώντας να αναδείξει την -κάποτε- ακραία απόσυρση των φιλοσόφων από την πραγματικότητα. Ο αφηρημένος φιλόσοφος που πέφτει μέσα στο πηγάδι ή που δεν είναι σε θέση να εκτιμήσει την ομορφιά μιας γυναίκας που βρίσκεται απέναντί του, συνιστά μια καρικατούρα του σκεπτόμενου ατόμου. Η υπερβολή αυτής της εικόνας φανερώνει, βέβαια, την αφοσίωση που απαιτεί η φιλοσοφία, όπως και κάθε επιστήμη, καταγράφει όμως, παράλληλα, τον αρνητικό τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντικρίζουν τους απόμακρους από τα κοινά φιλοσόφους. Στον αντίποδα της εικόνας αυτής βρίσκεται η παρουσίαση του Αριστοτέλη, καθώς σε αυτή ο Θαλής αναδεικνύει τη δυνατότητα πλουτισμού που του έχει διασφαλίσει η μελέτη της αστρονομίας. Ο φιλόσοφος -αν το επιθυμεί- μπορεί να αξιοποιήσει τις γνώσεις του για πρακτικούς σκοπούς και να αποκομίσει σημαντικά οικονομικά οφέλη. Οι γνώσεις του, άλλωστε, δεν αφορούν αντικείμενα μη σχετιζόμενα με την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα. Αν ο απλός πολίτης θεωρεί πως η μελέτη των άστρων δεν έχει σχέση με την οικονομική δραστηριότητα, τότε δεν κατανοεί την επίδραση που έχουν οι πλανητικές κινήσεις σε ευρύτερα καιρικά φαινόμενα. Ο Θαλής, εντούτοις, γνωρίζει πως όσα μοιάζουν ανούσια στους άλλους μπορούν να του προσφέρουν σημαντικά κέρδη, αν ο ίδιος το θελήσει. 
 
3. Αφού μελετήσετε τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, να γράψετε μία παράγραφο εκατό (100) περίπου λέξεων για τον σκοπό της φιλοσοφίας.
 
Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η αξιοποίηση τόσο των επιστημονικών γνώσεων και δεδομένων όσο και των συναισθηματικών χαρακτηριστικών της ανθρώπινης υπόστασης προκειμένου να καθοδηγείται το άτομο σε ορθές για την κοινωνία και για τη ζωή του επιλογές. Η φιλοσοφία δεν θα πρέπει να απομακρύνει το άτομο από τα κρίσιμα ζητήματα της κοινωνικής συνύπαρξης και της ανθρώπινης ζωής, ωθώντας το σε μια κατάσταση αποστασιοποίησης. Θα πρέπει, αντιθέτως, να θέτει στο επίκεντρό της την πνευματική και ηθική καλλιέργεια του ατόμου, ώστε να υπηρετούνται αποτελεσματικότερα οι συλλογικά επωφελείς επιδιώξεις. Μέσω της φιλοσοφίας, άλλωστε, το κάθε άτομο μπορεί να ξεπεράσει τον ανώφελο εγωκεντρισμό και να κατανοήσει τον ευρύτερο και κατά πολύ σημαντικότερο κοινωνικό του ρόλο.
 
3. ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, 29
Ο Παλαμάς σε ορισμένα σημεία του ποιητικού έργου του προσπαθεί να εκφράσει φιλοσοφικά στοιχεία και αξιοποιεί φιλοσοφικές έννοιες και εικόνες. Σε αυτήν τη συλλογή του (1897), στην ενότητα «Ουράνια», διατυπώνει τη στάση του απέναντι στην απελευθερωτική επιστήμη και τη φιλοσοφία.
 
Ξένε σοφέ, πώς ήθελα
το φθαρτό μου τραγούδι
να σμίξω με του λόγου σου
το αθάνατο λουλούδι.
 
«- Μάθε πως τα συστήματα
των φιλοσόφων, κάθε
νου τρανού φεγγοβόλημα
κάθ’ επιστήμη, μάθε
πως δεν αξίζουν τίποτε
τα πάντα απ’ άκρη σ’ άκρη,
όσο αξίζει ένα φίλημα,
όσο αξίζει ένα δάκρυ!».
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
 
Πώς αποτιμάται η φιλοσοφική σκέψη στο ποίημα του Παλαμά; Να συζητήσετε τη συγκεκριμένη αποτίμηση συγκριτικά με την προτροπή του Αριστοτέλη για τη φιλοσοφία (Κείμενο Αναφοράς).
 
Ο τρόπος με τον οποίο αποτιμά τη φιλοσοφική σκέψη ο Παλαμάς προσδίδει στο κείμενό του τον χαρακτήρα ενός «Αποτρεπτικού» λόγου, που επιχειρεί να περιορίσει την απόλυτη αξία της φιλοσοφίας. Αν η φιλοσοφία δεν οδηγεί στην εκτίμηση και την κατανόηση της -εφήμερης έστω- ανθρώπινης ύπαρξης και των συναισθημάτων που συγκροτούν την ιδιαιτερότητά της, τότε δεν έχει καμία αξία. Αν, δηλαδή, η φιλοσοφία οδηγεί το άτομο στην αποστασιοποίηση και στην αδιαφορία απέναντι στην ίδια τη ζωή, τότε αφ’ εαυτής δεν μπορεί να διεκδικήσει κάποιον ουσιαστικό ρόλο. Κινείται, επομένως, ο Παλαμάς στα χνάρια των ρητόρων της αρχαιότητας, οι οποίοι αρνούνταν να αναγνωρίσουν κάποιο πρακτικό όφελος στη φιλοσοφική ενασχόληση. Μη λησμονούμε, άλλωστε, πως ο Αριστοτέλης συνέθεσε τον «Προτρεπτικό» του λόγο ως απάντηση στον «Περί αντιδόσεως» λόγο του Ισοκράτη προκειμένου να υπερασπιστεί την αξία της φιλοσοφίας.
Υπ’ αυτή την έννοια το εξεταζόμενο κείμενο του Αριστοτέλη, στο πλαίσιο του οποίου διατυπώνονται οι προτροπές του υπέρ της φιλοσοφικής σκέψης, καλύπτει τις ενστάσεις που εκφράζει ο Παλαμάς. Η φιλοσοφία δεν αντιμετωπίζεται ως ανεξάρτητη από τα ανθρώπινα ενασχόληση, αλλά αντιθέτως ως μέσο για την επίτευξη μιας ωφέλιμης βίωσης της ζωής. Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει, δηλαδή, το πώς χάρη στη φιλοσοφία οι άνθρωποι μπορούν να διαμορφώσουν τη ζωή τους κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να ωφελήσουν όχι μόνο τον εαυτό τους, αλλά και τους συμπολίτες τους. Ως εκ τούτου, η φιλοσοφία δεν γίνεται αντιληπτή αποκομμένη από την ανθρώπινη ζωή, αλλά ως μέσο που την υπηρετεί. Η αγωνία, άρα, του Παλαμά πως οι επιστήμες και η φιλοσοφία δεν λαμβάνουν υπόψη τους καίριες πτυχές της ανθρώπινης ζωής, βρίσκουν την απάντησή τους στο έργο του Αριστοτέλη, εφόσον η φιλοσοφία συνιστά την έλλογη εκείνη θέαση των πραγμάτων που καθοδηγεί σωστά τη ζωή του ατόμου και την ωφελεί με ουσιαστικό τρόπο.