Πλάτων Πρωταγόρας 322a-323a (Το δώρο του Δία)

Πλάτων Πρωταγόρας 322a-323a (Το δώρο του Δία)
 
Ο πρωταγόρειος μύθος: Το δώρο του Δία: Η πολιτική αρετή ως κοινή και αναγκαία ιδιότητα των ανθρώπων
 
Τα «δώρα» του Προμηθέα καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να επεμβαίνει στη φύση, να προσπαθεί να την αλλάξει και να βελτιώσει τη ζωή του. Ο άνθρωπος χρησιμοποιώντας την πρακτική νοημοσύνη του εξασφάλισε τροφή, στέγη, ενδυμασία· ακόμη περισσότερο, άρθρωσε λόγο και αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύμβολα, με τα οποία εκδηλώνεται εντονότερα η διαφορά του είδους του από τα άλλα έμβια όντα και η έλλογη ιδιότητά του.
Όσα είχαν επιτευχθεί ήταν σημαντικά, αλλά δεν ήταν αρκετά. Απέβλεπαν κυρίως στην αυτοσυντήρηση των ανθρώπων, οι οποίοι ζούσαν διασκορπισμένοι, και στο πλαίσιο αυτό εκδηλώθηκαν οι πρώτες ομάδες συμβίωσης χωρίς όμως σταθερές δομές, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των ζώων. Ωστόσο, οι άνθρωποι γίνονταν επιθετικοί και βίαιοι μεταξύ τους και συνεπώς επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλον. Έτσι, μαζί με τον φυσικό κίνδυνο από τα άγρια θηρία, ο άνθρωπος αντιμετώπιζε τώρα και τον κοινωνικό κίνδυνο που απέρρεε από την τυχαία και χωρίς οργάνωση συνύπαρξή του με τους ομοίους του. Ακόμη μία φορά ήταν αντιμέτωπος με την πρόκληση της επιβίωσής του.
 
Κείμενο
Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν· ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ, καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο. Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ’ ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν· ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής -πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική- ἐζήτουν δὴ ἀθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις· ὅτ’ οὖν ἀθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο.
Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί. Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις· «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; νενέμηνται δὲ ὧδε· εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί· καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας», ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν· καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως». Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς—εἰκότως, ὡς ἐγώ φημι—ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις. Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.
 
1^η Μετάφραση
Και επειδή ο άνθρωπος κρατεί από θεϊκή μοίρα, πρώτα πρώτα ένεκα της συγγένειας προς τον θεό, μόνος από τα ζώα πίστεψε θεούς, και προσπαθούσε να ιδρύει και βωμούς και αγάλματα θεών∙ έπειτα γλήγορα κατώρθωσε να διαρθρώσει με τη γνωστή τέχνη φωνή και λέξεις, και βρήκε κατοικίες και ενδύματα και υποδήματα και στρωσίδια και τις τροφές από τη γη. Έτσι εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι∙ δεν υπήρχαν όμως πόλεις. Καταστρέφονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί παντού και πάντα ήταν ασθενέστεροι απ’ αυτά∙ οι τεχνικές τους δεξιότητες, καλός βοηθός για τον πορισμό τροφής, υστερούσαν στον πόλεμο με τα θηρία⸱ γιατί δεν είχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, που μέρος της είναι η πολεμική. Επιδίωκαν λοιπόν να συγκεντρωθούν πολλοί μαζί και να εξασφαλίσουν τη σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις⸱ όταν όμως μαζεύονταν, αδικούσαν ένας τον άλλον, γιατί δεν είχαν την πολιτική τέχνη, ώστε πίσω πάλι σκορπίζονταν εδώ και κει και καταστρέφονταν.
Ο Ζευς τότε επειδή φοβήθηκε για το γένος μας, μήπως ολότελα εξαφανιστεί, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να υπάρξει αρμονία στις πόλεις και δεσμοί φιλίας δημιουργοί. Ρωτά λοιπόν ο Ερμής το Δία, με τι τρόπο να δώσει τη δικαιοσύνη και την αιδώ στους ανθρώπους∙ να τις μοιράσει κι αυτές έτσι όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες; Τούτες έτσι έχουν μοιραστεί⸱ ένας που ξέρει την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς που δεν την ξέρουν⸱ έτσι και οι άλλοι τεχνίτες. Και τη δικαιοσύνη λοιπόν και τη ντροπή έτσι να τις βάλω μέσα στους ανθρώπους, ή να τις μοιράσω σε όλους; Σε όλους, είπεν ο Ζευς, και όλοι να έχουν το μερδικό τους⸱ γιατί δε θα μπορούσαν να υπάρχουν πόλεις, αν λίγοι μόνο μετείχαν σ’ αυτά, όπως στις άλλες τέχνες⸱ και να βάλεις νόμο από μέρους μου όποιον δεν είναι ικανός να μετέχει στη δικαιοσύνη και την εντροπή να τον σκοτώνουν ως αρρώστεια για την πόλη.
Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι’ αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν πρόκειται για τεκτονική ή καμμιά άλλη τεχνική ικανότητα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να δίνουν γνώμη, κι αν κάποιος όντας έξω από τους λίγους επιχειρεί να δίνει γνώμη, δεν ανέχονται, όπως συ υποστηρίζεις⸱ με το δίκιο τους, όπως λέγω εγώ⸱ όταν όμως έρχονται να ζητήσουν γνώμη σε θέμα που αναφέρεται σε πολιτική ικανότητα, γνώμη που ολόκληρη πρέπει να περνά από τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, τότε σωστά δέχονται να ακούν κάθε άνδρα, με τη σκέψη ότι καθένας ταιριάζει να έχει μέρος στην αρετή, αλλιώς δε θα υπάρχουν πόλεις. Τούτη είναι, Σωκράτη, η αιτία αυτού του πράγματος.
(μετάφραση Β.Τατάκης)
 
2^η Μετάφραση
Λοιπόν, μια και ο άνθρωπος πήρε κι αυτός μερίδιο από τον κλήρο των θεών, πρώτα πρώτα αυτός μόνο απ’ όλα τα ζωντανά, σαν συγγενής των θεών βέβαια, πίστεψε σε θεούς και άρχισε να χτίζει βωμούς και αγάλματα των θεών. κατόπι, με την αξιοσύνη του γρήγορα σχημάτισε γλώσσα και λέξεις, συνταιριάζοντας τις συλλαβές, και βρήκε και κατοικίες και ρούχα και υποδήματα και στρώματα και τις τροφές που δίνει η γη. Μ’ αυτά λοιπόν τα εφόδια οι άνθρωποι τον πρώτο καιρό ζούσαν σκόρπιοι, πολιτείες όμως δεν υπήρχαν. Έτσι τους αφάνιζαν τα θηρία, γιατί, σ’ όλα τα σημεία ήταν πιο δυνατά απ’ αυτούς⸱ κι η βιοτεχνία τους τούς βοηθούσε βέβαια σ’ ό,τι χρειάζονταν για να βρουν την τροφή τους, όμως δεν μπορούσε να τους σώσει στον πόλεμο με τα θηρία⸱
κι αιτία ήταν που δεν κάτεχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, που ένα μέρος της είναι η τέχνη του πολέμου. τότε ένιωσαν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες, για να σωθούν. Όμως, όποτε συγκεντρώνονταν, αδικούσε ο ένας τον άλλο, μια και δεν είχαν την πολιτική τέχνη, κι έτσι πάλι σκορπίζονταν και τους έτρωγαν τα θηρία.
Τότε ο Δίας ανησύχησε μήπως χαθεί η ράτσα μας από το πρόσωπο της γης και στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να δημιουργηθούν μονιασμένες πολιτείες και δεσμοί που να δένουν με φιλία τους ανθρώπους. Όμως ρωτά ο Ερμής τον Δία με ποιον τρόπο τέλος πάντων να δώσει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη: «Με ποιο τρόπο, όπως έχουν μοιραστεί τα επαγγέλματα, έτσι να τις μοιράσω κι αυτές; Ξέρεις πώς έχουν μοιραστεί εκείνα: ένας γιατρός εξυπηρετεί πολύν κόσμο, το ίδιο και οι άλλοι τεχνίτες. Με τον ίδιο τρόπο να βάλω στους ανθρώπους και τη δικαιοσύνη και την αιδώ, ή να τις μοιράσω σ’ όλους;». «Σε όλους, είπε ο Δίας, και ο καθένας να έχει το μερίδιό του. γιατί πώς θα σταθούν πολιτείες, αν -όπως έγινε με τα άλλα επαγγέλματα- λίγοι έχουν μερίδιο απ’ αυτές; Και βάλε ένα νόμο με τη σφραγίδα μου: όποιος είναι ανίκανος να κρατήσει το μερίδιό του στην αιδώ και τη δικαιοσύνη, να τον σκοτώνουν, γιατί είναι πανούκλα της πολιτείας.»
Να λοιπόν, Σωκράτη, πώς και γιατί και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν γίνεται συζήτηση για θέμα που χρειάζεται αξιοσύνη αρχιτέκτονα ή κάποιου άλλου τεχνίτη, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να συμβουλεύουν⸱ κι αν πάει να δώσει συμβουλή κάποιος έξω απ’ αυτούς τους λίγους, χαλούν τον κόσμο, όπως λες -με το δίκιο τους, νομίζω. Όταν όμως είναι να δώσουν γνώμη για θέμα που χρειάζεται πολιτικήν αξιοσύνη, και που πρέπει απ’ την αρχή ως το τέλος να το πραγματευθούν με δικαιοσύνη και σωφροσύνη, δίνουν το ελεύτερο να μιλήσει ο καθένας, και μ’ όλο τους το δίκαιο⸱ γιατί όλοι πρέπει να ’χουν το μερίδιό τους σ’ αυτή την αρετή⸱ αλλιώς δεν στέκονται οι πολιτείες. Αυτή είναι η αιτία για ό,τι συμβαίνει, Σωκράτη.
(μετάφραση Η. Σπυρόπουλος)
 
θεία μοῖρα: Εδώ η λέξη έχει την πρώτη της σημασία: μέρος, μερίδιο.
Με την έκφραση θεία μοῖρα ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη φωτιά και την έλλογη ικανότητα της χρήσης της (ἔμπυρος τέχνη), που ο άνθρωπος είχε πάρει από τους θεούς Ήφαιστο και Αθηνά.
Υπονοείται η αρχαιοελληνική αντίληψη ότι η -ανεξήγητη κατά τα άλλα- ανθρώπινη λογικότητα ανάγεται στον θεό ή είναι ο θεός μέσα μας. Μια τέτοια αναγωγή κάνει ο Πλάτων: «Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι το κυρίαρχο είδος της ψυχής, που δώρισε ο Θεός στον καθένα μας, είναι ένας δαίμων. Είναι αυτό που, όπως είπαμε, κατοικεί στην κορυφή του σώματος και μας ανυψώνει από τη Γη προς τον συγγενικό μας ουρανό, γιατί η αλήθεια είναι ότι είμαστε φυτά όχι της Γης αλλά του ουρανού» (Τίμαιος 90a, μετάφραση Β. Κάλφας). Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει: «Μπορούμε, δηλαδή, να πούμε ότι κινεί τα πάντα μέσα μας ένας θεός εσωτερικός. Και του λογικού στοιχείου ακόμα, αρχή δεν είναι το λογικό στοιχείο, αλλά κάτι ανώτερο. Τι άλλο, λοιπόν, θα είναι
ανώτερο και από την επιστήμη και από τον νου, παρά ο θεός;» (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1248a26-29, μετάφραση Β. Μπετσάκος).
 
θείας... μοίρας: η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό γιατί το κατείχαν ως τότε μόνον οι θεοί, είναι θεϊκό γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, είναι επίσης θεϊκό γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας.
 
φωνὴ καὶ ὀνόματα: Ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη γλώσσα, τον έναρθρο λόγο (διηρθρώσατο, διά + ἄρθρον = μέλος). Η φωνή είναι καταρχάς ο άναρθρος ήχος που παράγεται από τον λάρυγγα, τις φωνητικές χορδές και τη στοματική κοιλότητα είτε των ζώων είτε των ανθρώπων. Η αρθρωμένη φωνὴ αποτελείται σε πρώτο επίπεδο από διακριτούς ήχους (φθόγγους), που από μόνοι τους δεν έχουν νοηματικό φορτίο· κατά τον Πλάτωνα: ὧν γε τὰ ἐναργέστατα αὐτὰ τὰ ἑπτὰ [τα φωνήεντα] φωνὴν μόνον ἔχει, λόγον δὲ οὐδ’ ὁντινοῦν (Θεαίτητος 203b). Νοηματικό φορτίο έχουν τα σύνολα φθόγγων, τα ὀνόματα, δηλαδή οι λέξεις.
 
δημιουργικὴ τέχνη: Στην προηγούμενη (5η) Διδακτική Ενότητα είχαν χρησιμοποιηθεί με ανάλογη σημασία οι εκφράσεις ἔντεχνος σοφία σὺν πυρὶ και ἔμπυρος τέχνη. Καθώς, όμως, στην πορεία του πρωταγόρειου μύθου αναπτύσσεται ο πολιτισμός της ανθρωπότητας, δεν είναι πλέον αναγκαία η παρουσία της φωτιάς σε κάθε δραστηριότητα, και έτσι γίνεται κυρίαρχο το δημιουργικό στοιχείο της ανθρώπινης λογικότητας.
 
δημιουργική τέχνη: η τέχνη των δημιουργών, δηλαδή των τεχνιτών (ο δημιουργός (<δῆμος+ἔργον) είναι αυτός που παράγει ένα έργο ωφέλιμο στον δήμο, στον λαό· στην κατηγορία των δημιουργών ανήκαν κατά τους ομηρικούς χρόνους οι μάντεις, οι γιατροί, οι κήρυκες, οι οικοδόμοι κ.τ.λ.).
 
ἰδιώτης: α) ο πολίτης ως άτομο σε αντίθετη προς την πόλη· β) ο κοινός άνθρωπος· γ) ο τρόπος ζωής των ανθρώπων που αφορά την προσωπική και όχι τη δημόσια δρατηριότητά τους· δ) ο αγύμναστος, άπειρος άνθρωπος, ο αδίδακτος, ο αμαθής [από την έννοια αυτή του ἰδιώτης προκύπτουν το αγγλικό idiot και το γαλλικό idiot, που σημαίνουν ανόητος].
 
αἰδώς: Το αίσθημα σεβασμού ενός μέλους της κοινότητας έναντι των υπολοίπων, όλες οι ηθικές αναστολές και φόβοι που προφυλάσσουν τον άνθρωπο από αντικοινωνική συμπεριφορά (με άλλα λόγια: ο αυτοσεβασμός, η ντροπή που νιώθει ο άνθρωπος όταν έχει προβεί σε τέτοια συμπεριφορά). Σε ένα λεξικό με τον τίτλο Όροι, το οποίο ανάγεται στην πλατωνική Ακαδημία, η αἰδώς ορίζεται ως «εκούσια υποχώρηση από απερίσκεπτη συμπεριφορά, σύμφωνα με το δίκαιο και αυτό που φαίνεται καλύτερο· εκούσια κατανόηση του καλύτερου· προσοχή για αποφυγή της δικαιολογημένης επίκρισης» (412c). Το δίπολο των αρετών αἰδὼς καὶ δίκη ισοδυναμεί με το σωφροσύνη καὶ δικαιοσύνη, το οποίο χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας στο επιμύθιο του λόγου του.
 
δίκη: Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η λέξη δίκη δεν χρησιμοποιείται με τη σημασία της δικαστικής διαδικασίας. Βρίσκεται κοντά στην αρχική της σημασία· δίκη: το ορθό, το δίκαιο. Κατά προέκταση, η δίκη δηλώνει εδώ την έμφυτη αντίληψη για το σωστό, το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Βλ. και τη χρήση της λέξης στην επόμενη (7η) Διδακτική Ενότητα από τα Πολιτικὰ του Αριστοτέλη.
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
 
Α. Τι λέει το κείμενο;
 
1. Ποια επιτεύγματα του ανθρώπου ανάγονται στη δημιουργική του τέχνη;
 
Τα επιτεύγματα του ανθρώπου παρουσιάζονται από τον Πρωταγόρα όχι κατ’ ανάγκη με τη σειρά διαμόρφωσής τους, αλλά περισσότερο με ιεραρχική λογική, εφόσον πρώτα αναφέρονται εκείνα που ενέχουν πνευματικό υπόβαθρο. Η θρησκευτική λατρεία προτάσσεται, υπ’ αυτή την έννοια, ως κατεξοχήν στοιχείο έκφρασης της αγωνίας του ατόμου για το μέλλον, όπως και της επιθυμίας ύπαρξης ανώτερων ρυθμιστών της λειτουργίας των φυσικών φαινομένων και της ζωής εν γένει. Με την κατασκευή αγαλμάτων γίνεται αντιληπτή η ανάγκη των ανθρώπων να κατανοήσουν, αλλά και να δώσουν οικεία μορφή στα ανώτερα όντα που βάζουν σε τάξη τη γεμάτη μυστήρια φύση. Ακολουθεί το εντυπωσιακό επίτευγμα της συγκρότησης γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας, το οποίο αποτελεί σαφή ένδειξη της υψηλής πνευματικής ικανότητας των ανθρώπων. Έπειτα καταγράφονται πτυχές του τεχνικού πολιτισμού, ο οποίος σχετίζεται με πιο άμεσες ανάγκες των ανθρώπων. Η δημιουργία οικιών ή η εύρεση κατοικήσιμων χώρων, η δημιουργία ενδυμάτων και υποδημάτων, όπως και η δημιουργία κατάλληλων ειδών για τη διασφάλιση του ύπνου, συνιστούν κρίσιμες απαντήσεις στην πρωτεύουσα ανάγκη των ανθρώπων να προστατευτούν από τις καιρικές συνθήκες προκειμένου να επιβιώσουν. Σημαντικό, τέλος, επίτευγμα των ανθρώπων υπήρξε η σταδιακή ανάπτυξη της δυνατότητας να καλλιεργεί τη γη, ώστε να έχει επάρκεια τροφίμων. Οι κατάλληλες τεχνικές και τα απαραίτητα εργαλεία φανερώνουν την ικανότητα του ανθρώπου να επιλύει επιμέρους δυσκολίες με τη δημιουργία των απαιτούμενων μέσων.
 
2. Ποιες αρνητικές συνέπειες επιφέρει στον άνθρωπο η απουσία της πολιτικής τέχνης;
 
Στην αρχή οι άνθρωποι ζούσαν διασκορπισμένοι, κι ενώ οι τεχνικές γνώσεις τους ήταν αρκετές για τη διασφάλιση τροφής, δεν ήταν όμως ικανές να τους διασώσουν από τις επιθέσεις των άγριων ζώων, μιας και οι άνθρωποι ήταν από κάθε άποψη πιο αδύναμοι από αυτά. Έχοντας επιλέξει να μένουν απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο, δεν είχαν κατορθώσει να αναπτύξουν την πολεμική τέχνη, η οποία αποτελεί μέρος της πολιτικής. Η οργανωμένη, δηλαδή, άμυνα απέναντι στις επιθέσεις των ζώων, μπορούσε να προκύψει μόνο μέσα από τη συγκρότηση κοινωνιών και τη συνεργασία των ανθρώπων μεταξύ τους, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν από κοινού πιο αποτελεσματικά τις εχθρικές επιθέσεις.
Η μόνη επιλογή για τους ανθρώπους, επομένως, ήταν η συγκέντρωσή τους και η δημιουργία πόλεων. Μια επιλογή, όμως, που παρά τα πολλαπλά οφέλη της, έμοιαζε ανεφάρμοστη, καθώς μόλις οι άνθρωποι συναθροίζονταν κι επιχειρούσαν να ζήσουν όλοι μαζί, άρχιζαν να αδικούν ο ένας τον άλλο, δημιουργώντας εχθρικές διαθέσεις που τους ωθούσαν να διασκορπιστούν εκ νέου, αφήνοντας και πάλι τους εαυτούς τους έκθετους στις επιθέσεις των ζώων.
Η δημιουργία πόλεων και η ικανότητα των ανθρώπων να συμβιώσουν, χωρίς την ύπαρξη αντιδικιών μεταξύ τους, απαιτούσε την κοινωνική τους ωρίμανση. Εκείνο που καθιστούσε αδύνατη τη συνύπαρξή τους, ήταν η έμφυτη διάθεση του ανθρώπου να επιδιώκει την ικανοποίηση των επιθυμιών του, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις που έχουν οι πράξεις του στους άλλους. Ο κάθε άνθρωπος, δηλαδή, θέλει να είναι απόλυτα ελεύθερος, χωρίς να θέτει όρια στη δράση και στις επιθυμίες του. Εντούτοις, στα πλαίσια μιας κοινωνίας, οι άνθρωποι οφείλουν να περιορίζουν τον εαυτό τους, σεβόμενοι το γεγονός ότι κάθε μέλος της έχει αντίστοιχες ανάγκες, επιθυμίες κι ελευθερίες.
Για να μπορέσουν, επομένως, οι άνθρωποι να συμβιώσουν αρμονικά, οφείλουν να αναπτύξουν την έννοια της πολιτικής. Με βάση τον αμοιβαίο σεβασμό, αλλά και την ουσιαστική αντίληψη ότι ο ένας έχει ανάγκη τον άλλο, οφείλουν να θεμελιώσουν τους κανόνες εκείνους που θα τους επιτρέψουν να συνυπάρχουν, χωρίς ο ένας να καταπατά τα θεμελιώδη δικαιώματα του άλλου. Η κοινωνική συνύπαρξη, άλλωστε, σημαίνει κατανόηση του γεγονότος ότι κάθε πολίτης έχει δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις.
Στις πρώτες απόπειρες για τη συγκρότηση κοινωνιών οι άνθρωποι ήθελαν να εξασφαλίσουν τα οφέλη της συνύπαρξης, τη δυνατότητα δηλαδή να αντιμετωπίζουν τους κοινούς τους εχθρούς, χωρίς όμως να είναι έτοιμοι να αποδεχτούν και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από μια τέτοια συνύπαρξη.
 
3. Για ποιον λόγο ο Δίας επιθυμεί να δοθούν η αιδώς και η δίκη σε όλους τους ανθρώπους;
 
Η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης, η κοινωνική ωρίμανση των ατόμων και η υιοθέτηση των αρχών εκείνων που επιτρέπουν την αρμονική τους συνύπαρξη, σηματοδοτεί το πέρασμα στη δημιουργία πόλεων. Οι άνθρωποι έχοντας αντιληφθεί πως από μόνοι τους δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις εχθρικές επιθέσεις των άγριων ζώων, έχοντας δηλαδή συνειδητοποιήσει την αξία της ομαδικής προσπάθειας, αποφασίζουν να συγκροτήσουν οργανωμένες κοινωνίες. Τη μετάβαση αυτή, η οποία προφανώς χρειάστηκε μακρά προεργασία, την παρουσιάζει ο Πρωταγόρας ως αποτέλεσμα παρέμβασης του Δία, ο οποίος κρίνει αναγκαίο να διανεμηθούν σε όλους τους ανθρώπους η αιδώς και η δίκη ως απολύτως αναγκαίες αρετές προκειμένου να επιτευχθεί η αρμονική συνύπαρξη των ατόμων. Η κατοχή, άλλωστε, των αρετών αυτών από μέρος μόνο των πολιτών δεν θα μπορούσε να οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα, εφόσον θα συνέχιζαν οι αδικίες και οι εγωκεντρικές συμπεριφορές να υπονομεύουν τη συνύπαρξη των ατόμων.
Έτσι, με την παρέμβαση του Δία, οι άνθρωποι θα γνωρίσουν μια βαθιά εσωτερική εξέλιξη, στα πλαίσια της οποίας θα αποκτήσουν την αίσθηση του σεβασμού και της ντροπής απέναντι στο συνάνθρωπό τους και παράλληλα θα αισθανθούν την ανάγκη να διέπονται οι μεταξύ τους σχέσεις από δικαιοσύνη. Η ηθική αυτή εξέλιξη θα έχει ως αποτέλεσμα την κατάκτηση της πολιτικής τέχνης και το συνεπαγόμενο πέρασμα σε μια κοινωνική οργάνωση που δε χαρακτηρίζεται πλέον από πνεύμα προστριβών και αδικίας.
 
4. Ποια στάση έχουν οι Αθηναίοι σχετικά με τη δημιουργική τέχνη και ποια σχετικά με την πολιτική;
 
Οι Αθηναίοι, όταν συζητούν κάποιο θέμα που θεωρούν ότι το γνωρίζουν λίγοι ειδικοί, ακούν μόνο τη γνώμη εκείνων, και δεν ανέχονται παρεμβάσεις από άτομα που δεν κατέχουν τις απαιτούμενες γνώσεις. Αν, για παράδειγμα, το θέμα αφορά την τέχνη των ξυλουργών, θεωρούν ότι μόνο οι ξυλουργοί έχουν δικαίωμα να εκφράσουν την άποψή τους, γιατί μόνο αυτοί γνωρίζουν άριστα το αντικείμενο.
Αντιθέτως, όταν η συζήτηση αφορά θέματα που σχετίζονται με την πολιτική, τότε ακούν τη γνώμη όλων των συμπολιτών τους, καθώς οποιαδήποτε άποψη διατυπώνεται για τα ζητήματα πολιτικής βασίζεται στη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, αρετές που κατέχουν όλοι οι πολίτες. Διότι, αν δεν κατείχαν όλοι οι πολίτες τις αρετές αυτές, τότε δε θα μπορούσαν να υπάρχουν πόλεις, μιας και η συνύπαρξη των ανθρώπων θα καθίστατο αδύνατη από τις συνεχείς αδικίες.
 
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
 
1. Πώς εξηγείται η φράση ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας; Μπορείτε να τη συσχετίσετε με την πλατωνική θεωρία των ιδεών;
 
Τα δώρα που προσέφερε ο Προμηθέας στους ανθρώπους, δηλαδή η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις που έκλεψε από τον Ήφαιστο και την Αθηνά, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις εγγενείς ελλείψεις του απέναντι στα υπόλοιπα ζώα, αποτελούν το συνεκτικό δεσμό τους με τους θεούς. Η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ήταν μέχρι τότε αποκλειστικό προνόμιο των θεών, αλλά με την παράτολμη ενέργεια του Προμηθέα, γίνονται πλέον κτήμα και των ανθρώπων, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους ανθρώπους να λάβουν κάτι από το μερίδιο των θεών.
Με την έκφραση θεία μοῖρα ο Πρωταγόρας αναφέρεται στη φωτιά και την έλλογη ικανότητα της χρήσης της (ἔμπυρος τέχνη), που ο άνθρωπος είχε πάρει από τους θεούς Ήφαιστο και Αθηνά.
Υπονοείται η αρχαιοελληνική αντίληψη ότι η -ανεξήγητη κατά τα άλλα- ανθρώπινη λογικότητα ανάγεται στον θεό ή είναι ο θεός μέσα μας. Μια τέτοια αναγωγή κάνει ο Πλάτων: «Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι το κυρίαρχο είδος της ψυχής, που δώρισε ο Θεός στον καθένα μας, είναι ένας δαίμων. Είναι αυτό που, όπως είπαμε, κατοικεί στην κορυφή του σώματος και μας ανυψώνει από τη Γη προς τον συγγενικό μας ουρανό, γιατί η αλήθεια είναι ότι είμαστε φυτά όχι της Γης αλλά του ουρανού» (Τίμαιος 90a, μετάφραση Β. Κάλφας). Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει: «Μπορούμε, δηλαδή, να πούμε ότι κινεί τα πάντα μέσα μας ένας θεός εσωτερικός. Και του λογικού στοιχείου ακόμα, αρχή δεν είναι το λογικό στοιχείο, αλλά κάτι ανώτερο. Τι άλλο, λοιπόν, θα είναι
ανώτερο και από την επιστήμη και από τον νου, παρά ο θεός;» (Ἠθικὰ Εὐδήμια 1248a26-29, μετάφραση Β. Μπετσάκος).
Η αίσθηση του Πλάτωνα πως οι άνθρωποι εμπεριέχουν κάτι το θεϊκό -τη λογική τους ικανότητα- μπορεί να συνδεθεί με τη θεωρία των ιδεών, υπό την έννοια πως ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης να γίνει προνομιούχος θεατής του κόσμου των Ιδεών. Μπορεί, δηλαδή, να αποκτήσει πρόσβαση στο «ἀγαθόν», που παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Μπορεί κατ’ αυτό τον τρόπο να κατανοήσει πως κάθε πτυχή της κοινωνικής του πραγματικότητας επιδέχεται ποικίλες βελτιώσεις προκειμένου να οδηγηθεί στην ιδεατή της πραγμάτωση.
 
2. Ποια σχέση έχουν η αιδώς και η δίκη με την πολιτική τέχνη;
 
Η αἰδώς είναι μια πολύπλευρη ηθική έννοια που νοείται ως αίσθημα ντροπής, ως αίσθημα προφύλαξης της τιμής του ατόμου μέσα από τον σεβασμό για τον εαυτό του, και ως σεβασμός προς τους άλλους ανθρώπους. Το άτομο συναισθανόμενο ντροπή για τις πράξεις του, που παρεκκλίνουν από τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα, διαφυλάττει την τιμή και την αξιοπρέπειά του, ενώ παράλληλα εκφράζει μέσω αυτού του αισθήματος και το σεβασμό για τους συνανθρώπους του. Ο σεβασμός προς τους άλλους σημαίνει τόσο την εκτίμηση για τη γνώμη που σχηματίζει ο άλλος άνθρωπος, όσο και την αποφυγή προσβολής ή ενόχλησης του άλλου.
Δίκη σημαίνει αντίληψη του ορθού και του δικαίου, αποτελεί το έμφυτο κριτήριο του ανθρώπου για το ποιες πράξεις είναι δίκαιες και σωστές. Η αρχική σημασία της λέξης συνέπιπτε με την έννοια του εθίμου και της συνήθειας, καθώς από τις παγιωμένες και εγκεκριμένες συμπεριφορές προέκυψε τελικά το δίκαιο. Οι δύο αυτές έννοιες παρέχουν την ευταξία στο κοινωνικό σύνολο και παράλληλα αποτελούν δεσμούς που στερεώνουν τη φιλία.
Η ανάγκη για αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των ατόμων, οδήγησε σε μια ικανή ηθική ωρίμανση που εκφράστηκε με τις δύο βασικές αυτές έννοιες. Οι άνθρωποι απέκτησαν το αίσθημα της ντροπής αλλά και τον σεβασμό για τους άλλους ανθρώπους, τιθασεύοντας τον παρορμητισμό και την ανεξέλεγκτη ανάγκη για άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών τους. Άρχισαν να κατανοούν πως στα πλαίσια μιας κοινωνίας δεν μπορούν να πράττουν, χωρίς καμία αίσθηση αυτοσυγκράτησης. Έτσι, μέσα από την ανάπτυξη του αισθήματος της αιδούς οι άνθρωποι έθεσαν τον εαυτό τους υπόλογο για οποιαδήποτε ενέργειά τους τύγχανε αποδοκιμασίας από τα υπόλοιπα μέλη του συνόλου.
Αντίστοιχα, το αίσθημα της δίκης, έθεσε όρια στους ανθρώπους και τους ώθησε να αντιληφθούν πως δεν μπορούν και δεν πρέπει να αδικούν τους συμπολίτες τους, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις δικές τους επιθυμίες.
Με την παράλληλη λειτουργία των δύο αυτών εννοιών οι άνθρωποι κατανόησαν την αξία της ηθικής συμπεριφοράς, κυρίως μέσα από το αίσθημα ικανοποίησης που λάμβαναν κάθε φορά που οι πράξεις τους κινούνταν στα πλαίσια του δικαίου και του αλληλοσεβασμού. Η ηθική αυτή επιβράβευση, η εσώτερη αναγνώριση πως οι πράξεις τους αποτελούν ορθές επιλογές, οδήγησε σταδιακά σε μια εξισορρόπηση την πληθώρα προσωπικοτήτων που συναποτελούσαν την οργανωμένη κοινωνία και συγχρόνως έδωσε στις φιλικές επαφές το αναγκαίο υπόβαθρο αλληλοσεβασμού για να ευδοκιμήσουν. 
 
3. Να σχολιάσετε τη φράση: τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.
 
[Ο Δίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δυο αρετών στους ανθρώπους, μια και δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής τους φύσης. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου, σημαίνει ότι το θέσπισμα, ο νόμος αυτός,  ήταν «έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Ενισχύει τη θέση ότι όλοι πρέπει να έχουν συμμετοχή στην αρετή.]
 
Στα πλαίσια του μύθου ο Δίας ζητά να μοιραστούν η αιδώς και η δίκη σε όλους τους ανθρώπους, δεν μπορεί εντούτοις να διασφαλίσει πως όλοι οι άνθρωποι θα συμμετάσχουν σε αυτές τις αρετές, καθώς δεν αποτελούν έμφυτα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης. Για το λόγο αυτό ο Δίας επισείει την απειλή της θανάτωσης, ώστε να καταστεί σαφές πως οι άνθρωποι θα πρέπει να προσαρμόσουν τον τρόπο ζωή τους στα ηθικά αυτά πρότυπα, με κάθε κόστος.
Ο Δίας, βέβαια, συμβολίζει την πιεστική δύναμη της ανάγκης, καθώς οι άνθρωποι έφτασαν στη συνειδητοποίηση πως πρέπει να υπάρξουν καθολικές αρχές δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού, μέσα από τις αλλεπάλληλες αποτυχίες τους να συγκροτήσουν πολιτείες. Η ηθικοποίηση των ατόμων, επομένως, δεν αποτελεί δεδομένο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, αλλά μια επιλογή που προέκυψε με την πάροδο των χρόνων και την πικρή εμπειρία της πραγματικότητας. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να συνυπάρξουν αν δεν υιοθετήσουν βασικές ηθικές αρετές και για να το πετύχουν αυτό διδάσκουν τις αρετές αυτές στους νέους ανθρώπους ήδη από την παιδική τους ηλικία. Εντούτοις, όπως αποδεικνύει και η σύγχρονη πραγματικότητα, παρά τις συνεχείς προσπάθειες διαπαιδαγώγησης και παρά το γεγονός ότι η ηθική δεν είναι ασύμβατη με την ανθρώπινη υπόσταση, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που η ηθικοποίηση δεν επιτυγχάνεται, γι’ αυτό και οι κοινωνίες θεσπίζουν αυστηρούς νόμους, για όσους δε συμμορφώνονται με τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς.
 
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
 
1. Να εντοπίσετε τη λέξη που προσδιορίζει καθεμία από τις δύο ονοματικές αναφορικές προτάσεις. Να εξηγήσετε για ποιον λόγο η αντωνυμία εισαγωγής τους είναι σε γενική (ἧς) και σε αιτιατική (ἣν) πτώση: α) ἧς μέρος πολεμική, β) ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης.
 
α) ἧς μέρος πολεμική: Η αναφορική πρόταση προσδιορίζει τη λέξη «πολιτικὴν» και η αντωνυμία τίθεται σε γενική (γενική διαιρετική), για να δηλωθεί ότι η πολεμική είναι μέρος της πολιτικής.
 
β) ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης: Η αναφορική πρόταση προσδιορίζει τη φράση «πολιτικῆς ἀρετῆς». Η αντωνυμία τίθεται σε αιτιατική πτώση, διότι λειτουργεί ως υποκείμενο του απαρεμφάτου ἰέναι, με αναγκαστική ετεροπροσωπία εφόσον το ρήμα της πρότασης είναι απρόσωπο.
 
2. Να αναγνωρίσετε το είδος των παρακάτω προτάσεων: ὡς σὺ φῄς, ὡς ἐγώ φημι.
 
Πρόκειται για αναφορικές παραβολικές προτάσεις που εκφράζουν τρόπο, οι οποίες εκφέρονται με οριστική διότι δηλώνουν κάτι το πραγματικό.
 
3. Να αναγνωρίσετε το είδος και τη συντακτική λειτουργία των παρακάτω προτάσεων: α) μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, β) τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις. Γιατί εκφέρονται με ευκτική;
 
α) μὴ ἀπόλοιτο πᾶν: Δευτερεύουσα ενδοιαστική πρόταση ως αντικείμενο της μετοχής δείσας. Εκφέρεται με ευκτική του πλαγίου λόγου, καθώς εξαρτάται από ρηματικό τύπο ιστορικού χρόνου (δείσας) και δηλώνει φόβο υποκειμενικό και αβέβαιο στο παρελθόν.
 
β) τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις: Δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική ως αντικείμενο στο ρήμα Ἐρωτᾷ (ιστορικός ενεστώτας, μιας και πρόκειται για παρελθοντικό γεγονός). Εκφέρεται με ευκτική του πλαγίου λόγου, καθώς εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου και δηλώνει υποκειμενική γνώμη.
 
Παράλληλα Κείμενα
 
1. Μοσχίων (απόσπασμα 6)
Ο τραγικός ποιητής Μοσχίων έζησε πιθανότατα τον 3ο αι. π.Χ. και από τα έργα του σώζονται λίγα αποσπάσματα. Οι παρακάτω στίχοι, ίσως από την τραγωδία του Φεραῖοι, επιδιώκουν να δικαιολογήσουν το έθιμο και τον νόμο περί ταφής. Για να πετύχουν τον ποιητικό σκοπό, υιοθετούν μία άποψη ορισμένων φιλοσόφων για την καταγωγή του πολιτισμού: περιγράφουν μια υποτιθέμενη πρωταρχική «φυσική» αλλά θηριώδη κατάσταση της ανθρωπότητας και παρακολουθούν τη σταδιακή εξέλιξή της έως την πολιτισμένη συμβίωση σε οργανωμένες κοινωνίες.
 
Πρώτα όμως θα πάω πίσω και θα ξετυλίξω με τον λόγο
πώς άρχισε και πώς εδραιώθηκε ο θνητός βίος.
Ήτανε κάποτε μια εποχή που οι θνητοί
είχαν συνήθειες όμοιες με τα ζώα,
που κατοικούσαν σε σπηλιές πάνω στα όρη (5)
και σε ανήλιαγα φαράγγια· γιατί δεν υπήρχε ακόμη
ούτε το στεγασμένο σπίτι ούτε η απλόχωρη πόλη
οχυρωμένη με πέτρινους πύργους.
Το γαμψό άροτρο δεν έσχιζε το σκούρο χώμα,
που τρέφει το καρπερό σιτάρι, (10)
και το φιλόπονο σίδερο δεν φρόντιζε
τις χλοερές σειρές της βακχικής αμπέλου.
η γης ήτανε στείρα, σκληρή, αφιλόξενη.
Η σαρκοβόρος βρώση τους επρόσφερε αλληλοκτόνα δείπνα. (15)
Ο νόμος ήταν ανίσχυρος, η βία μοιραζόταν τον θρόνο με τον Δία.
τον αδύναμο τον κατασπάραζαν οι ισχυρότεροι.
Όταν όμως ο χρόνος, που γεννάει και τρέφει τα πάντα,
έστρεψε τον θνητό βίο σε δρόμο αντίστροφο,
είτε επιστρατεύοντας τον στοχασμό του Προμηθέα (20)
είτε την ανάγκη είτε με τη μακρόχρονη τριβή
καθιστώντας διδάσκαλο την ίδια τη φύση,
τότες ευρέθη ο καρπός της ήμερης τροφής της αγνής Δήμητρας,
ευρέθηκε η γλυκιά πηγή του Βάκχου, (25)
η γη, έως τότε άσπαρτη,
οργωνόταν ήδη από βόδια που σέρναν τον ζυγό.
ύψωσαν πόλεις με τείχη και πύργους,
έχτισαν στεγασμένα σπίτια
και από τον άγριο βίο οδηγήθηκαν στην ήμερη διαβίωση.
Από τότε όρισε ο νόμος να σκεπάζουν με τάφους όσους πεθαίνουν (30)
και στους άθαφτους νεκρούς να προσφέρουν τον κλήρο της σκόνης
που δικαιούνται
και να μην αφήνουν μπροστά στα μάτια των ανθρώπων
την ασεβή ανάμνηση των αλλοτινών δείπνων.
(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
 
Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές έχει η κατάσταση του ανθρώπου, όπως την περιγράφει ο Μοσχίων, σε σχέση με την πλατωνική περιγραφή; Τονίζει ο Μοσχίων τόσο όσο και ο Πρωταγόρας τον ρόλο και τη σημασία της πολιτικής τέχνης (τις αρχές οργανωμένης συμβίωσης);
 
Ο Μοσχίων, όπως και ο Πρωταγόρας, ξεκινά τη διήγησή του από την περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι δεν είχαν ακόμη δημιουργήσει πόλεις και δεν είχαν κατανοήσει την αξία της οργανωμένης συμβίωσης. Σε αντίθεση, ωστόσο, με τον Πρωταγόρα ο Μοσχίων παρουσιάζει τις συνθήκες ζωής που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, όταν δεν είχαν διαμορφώσει καν τον τεχνικό τους πολιτισμό και ζούσαν όπως τα ζώα. Αναφέρεται, έτσι, τόσο στην απουσία κατοικιών και στην αδυναμία καλλιέργειας της γης όσο και στην ιδιαίτερα σκληρή περίοδο πλήρους εξομοίωσης με τα ζώα, όταν οι άνθρωποι αλληλοσκοτώνονταν και δεν δίσταζαν να τρώνε ο ένας τον άλλον. Η τελευταία αυτή αναφορά έρχεται σε αντίθεση με το πώς προσεγγίζει το ζήτημα ο Πρωταγόρας, ο οποίος, αν και κάνει λόγο για τη διάπραξη αδικιών μεταξύ των ανθρώπων, δεν φτάνει στο σημείο να τους παρουσιάσει σε μια τόσο άγρια κατάσταση. Η παρουσίαση, άλλωστε, του Πρωταγόρα λαμβάνει ως δεδομένη την κατοχή της έντεχνης σοφίας και ξεκινά, ως εκ τούτου, απευθείας με τα πρώτα επιτεύγματα των ανθρώπων∙ το θρησκευτικό συναίσθημα, τη διαμόρφωση γλώσσας, την κατασκευή οικιών, ενδυμάτων, υποδημάτων, καθώς και την εύρεση μέσων καλλιέργειας της γης.
Οι δύο αφηγήσεις συμπίπτουν εκ νέου στην κρίσιμη για την εξέλιξη των ανθρώπων κατάκτηση της πολιτικής τέχνης. Ο Πρωταγόρας την κατονομάζει και αναφέρει ως καίρια συστατικά στοιχεία της την αιδώ και τη δικαιοσύνη. Ενώ, ο Μοσχίων, αν και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητά της δεν την κατονομάζει. Αναφέρει, ωστόσο, το ουσιώδες όφελός της, το οποίο υπήρξε η δημιουργία πόλεων και η ομαλή συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων. Σε αντίθεση, πάντως, με τη μυθική προσέγγιση του Πρωταγόρα, ο Μοσχίων επισημαίνει πως η πολιτική οργάνωση επήλθε είτε χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα (μυθικό στοιχείο) είτε εξαιτίας της ανάγκης να επιβιώσουν οι άνθρωποι είτε λόγω της μακρόχρονης μεταξύ τους τριβής και συνύπαρξης που τους οδήγησε τελικά στην κατανόηση πως πρέπει να υπάρξουν κανόνες/αρχές προκειμένου να επιτευχθεί η ζητούμενη αρμονικότητα στη συμβίωσή τους.
Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί πως ο Μοσχίων παρουσιάζει ως σημαντική έκφανση εκπολιτισμού των ανθρώπων το έθιμο της ταφής των νεκρών, κάτι που απουσιάζει από την παρουσίαση του Πρωταγόρα.  
 
2. ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ Λεβιάθαν, 13
Ο Άγγλος φιλόσοφος Thomas Hobbes (1588-1679), από τους θεμελιωτές της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας, στο έργο του Λεβιάθαν ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας (1651) υποστηρίζει την αναγκαιότητα μιας ισχυρής και νόμιμης πολιτικής εξουσίας, την οποία συγκροτούν με το κοινωνικό συμβόλαιο οι άνθρωποι από φόβο και για να ξεφύγουν από την επικίνδυνη φυσική κατάσταση, όπου κυριαρχεί ο πόλεμος όλων εναντίον όλων.
 
Αυτή η [από τη φύση] ισότητα ικανοτήτων γεννά και ίσες ελπίδες για την επίτευξη των σκοπών μας. Κατ’ ακολουθία, αν δύο άνθρωποι, όποιοι κι αν είναι, επιθυμούν το ίδιο πράγμα, χωρίς εντούτοις να μπορούν αμφότεροι να το αποκτήσουν, γίνονται εχθροί. Και στην πορεία προς τον σκοπό τους (που είναι κυρίως η αυτοσυντήρηση, αλλά και ορισμένες φορές η ευχαρίστησή τους μόνο) προσπαθούν να καταστρέψουν ή να υποτάξουν ο ένας τον άλλο. Αλλά ενώ ένας εισβολέας δεν έχει να φοβηθεί παρά τη δύναμη ενός μοναδικού ανθρώπου, αυτός που καλλιεργεί, κτίζει ή κατέχει έναν τόπο άνετο, θα πρέπει να αναμένει ότι πιθανότατα κάποιοι θα καταφθάσουν έτοιμοι και με δυνάμεις συνασπισμένες για να του αφαιρέσουν και να του στερήσουν όχι μόνο το προϊόν της εργασίας του, αλλά και τη ζωή την ίδια ή την ελευθερία του. Με τη σειρά του βέβαια και ο εισβολέας θα διατρέχει στη συνέχεια τον ίδιο κίνδυνο, από άλλους.
Ο λογικότερος τρόπος για να εξασφαλιστεί κανείς από αυτήν την αμοιβαία αβεβαιότητα είναι να προκαταλάβει τους άλλους, το να κυριαρχήσει, δηλαδή, με τη βία ή με την κολακεία πάνω σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, μέχρι που να πάψει να διακρίνεται κάποια άλλη δύναμη ικανή να τον θέσει σε κίνδυνο.
(μετάφραση Γ. Πασχαλίδης & Α. Μεταξόπουλος)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
 
Να εξηγήσετε σε ποια φάση εξέλιξης του πολιτισμού, σύμφωνα με την περιγραφή του πλατωνικού αποσπάσματος, αντιστοιχούν όσα καταγράφονται στο κείμενο του Χομπς.
 
Η κατάσταση που καταγράφει ο Χομπς αντιστοιχεί στην περίοδο κατά την οποία οι άνθρωποι δεν είχαν αποκτήσει την πολιτική αρετή και ζούσαν χωρίς τα αισθήματα της αιδούς και της δικαιοσύνης. Η απουσία των αρετών αυτών οδηγούσε τα άτομα σε ακραίες πράξεις αδικίας, εφόσον θεωρούσαν ότι μπορούν να υφαρπάξουν δια της βίας το προϊόν της εργασίας ενός άλλου ανθρώπου ή ακόμη και να του αφαιρέσουν τη ζωή, χωρίς να αισθάνονται ντροπή για τις πράξεις τους και χωρίς να αντιλαμβάνονται πόσο άδικοι γίνονταν. Οι βίαιες αυτές συμπεριφορές, βέβαια, είχαν ως αποτέλεσμα τη γένεση πρόσθετης βίας, εφόσον όσοι κατείχαν κάποια περιουσία ένιωθαν πως ο μόνος τρόπος για να προφυλαχτούν ήταν είτε να γίνουν οι ίδιοι εξαιρετικά επίφοβοι καταφεύγοντας στη βία είτε να αποκτήσουν τη συνεργασία πολλών ατόμων μέσω της κολακείας. Επικρατούσε, κατ’ αυτό τον τρόπο, ένας συνεχής ανταγωνισμός για το ποιος θα αποκτήσει τη μεγαλύτερη ισχύ με κύριο μέσο τη βία και την ανελέητη συμπεριφορά απέναντι σε όποιον τους απειλούσε.
 
3. ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ Πολιτική Πραγματεία, Ι.3·6·7
Ο Ολλανδός φιλόσοφος Baruch Spinoza (1632-1677) σε αυτό το έργο του (1675-76) επιχειρεί να αποδείξει πώς πρέπει να θεσμοθετείται μια κοινωνία, ώστε να διατηρηθούν η ειρήνη και η ελευθερία των πολιτών. Υποστηρίζει μία θεωρία του φυσικού δικαίου και αναλύει, όπως ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, τις τρεις μορφές πολιτευμάτων (μοναρχία, αριστοκρατία, δημοκρατία) με βάση τις επιταγές της λογικής.
 
Οι άνθρωποι είναι έτσι φτιαγμένοι ώστε δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς να υπόκεινται σε κάποιο δίκαιο, κοινό για όλους [...]. Για να μπορέσει το κράτος να διατηρηθεί, θα πρέπει να οργανωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε αυτοί που το διοικούν, είτε καθοδηγούνται από τον λόγο είτε από τα πάθη, να μην έχουν τη δυνατότητα να ενεργούν κακόπιστα ή πλημμελώς. Δεν αφορούν την ασφάλεια του κράτους τα κίνητρα που οδηγούν τους ανθρώπους να κυβερνούν σωστά, αρκεί να κυβερνούν πράγματι σωστά. [...] Τέλος, εφόσον όλοι οι άνθρωποι, είτε είναι βάρβαροι είτε πολιτισμένοι, συνάπτουν παντού σχέσεις και σχηματίζουν κάποια πολιτική κοινότητα, οι αιτίες και τα φυσικά θεμέλια του κράτους δεν πρέπει να αναζητούνται στα διδάγματα του λόγου, αλλά να συνάγονται από την κοινή φύση ή την κοινή κατάσταση των ανθρώπων.
(μετάφραση Ά. Στυλιανού)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
 
Να συγκρίνετε την άποψη του Σπινόζα με τις απόψεις του Πλάτωνα και του Χομπς για τις αιτίες που οδηγούν τους ανθρώπους να συγκροτήσουν πολιτικές κοινωνίες.
 
Ο Πλάτωνας, μέσω του Πρωταγόρα, παρουσιάζει τη διαμόρφωση των κοινωνιών ως αποτέλεσμα της ανάγκης των ανθρώπων να προφυλαχτούν από τα θηρία και τους λοιπούς εξωγενείς κινδύνους. Θέτει, μάλιστα, ως βασική παράμετρο τον εκπολιτισμό των ατόμων προκειμένου να μην αδικούν ο ένας τον άλλον και να συμπεριφέρονται με τρόπο δίκαιο και ενάρετο. Ο Χομπς, από την άλλη, υποστηρίζει πως η συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών συνιστά αναγκαιότητα προκειμένου οι άνθρωποι να προφυλαχτούν από τη μεταξύ τους βίαιη συμπεριφορά. Με την αναγκαία προϋπόθεση, βέβαια, πως στην κοινωνία αυτή θα υπάρχει μια κεντρική πολιτική εξουσία, η οποία θα ελέγχει τη συμπεριφορά των επιμέρους πολιτών. Ο Σπινόζα, ωστόσο, στη δική του προσέγγιση παρουσιάζει τη συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών στη φυσική τάση των ανθρώπων για συνύπαρξη, κάτι που επιβεβαιώνονται από τη διαμόρφωση πολιτικών κοινοτήτων είτε όταν οι άνθρωποι είναι πολιτισμένοι είτε όταν είναι βάρβαροι.
Ο Σπινόζα διαφοροποιείται από τους άλλους δύο φιλοσόφους όχι μόνο στο ότι αποδίδει τη δημιουργία πολιτικών κοινωνιών στη φυσική ανάγκη συνύπαρξης, αλλά και στην έμφαση που δίνει στη διασφάλιση της σωστής διοίκησης των κοινωνιών αυτών. Έτσι, σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα που δεν θέτει το θέμα της διοίκησης, ο Σπινόζα τονίζει πως το σημαντικότερο σε μια κοινωνία είναι ακριβώς η ορθή της διοίκηση. Επισημαίνει, μάλιστα, πως η ορθή διοίκηση δεν είναι κάτι που θα πρέπει να αναζητείται στα διδάγματα του λόγου, σε ιδανικές, δηλαδή, καταστάσεις, όπως τις συλλαμβάνει η λογική, αλλά στις πραγματικά ισχύουσες συνθήκες και με βάση τα κοινά στοιχεία των πολιτών. Υπ’ αυτή την έννοια, το πώς διασφαλίζεται η κατάλληλη διοίκηση είναι κάτι που θα πρέπει να προσαρμόζεται κάθε φορά στο είδος των πολιτών, στις κοινές τους επιδιώξεις και στην κατάσταση που εκείνοι βρίσκονται. Δεν υπάρχει, άρα, ένας ιδεατός τρόπος διοίκησης, αλλά μια συνεχώς εξελισσόμενη διαδικασία διερεύνησης των κοινών τόπων μεταξύ των πολιτών, ώστε να διαμορφωθεί ο κατάλληλος τρόπος για να διοικηθούν.