Αρχές Φιλοσοφίας: Το πρόβλημα της προόδου (ασκήσεις σχολικού)

 
Αρχές Φιλοσοφίας: Το πρόβλημα της προόδου (ασκήσεις σχολικού)
 
Απόσπασμα 1. «Πριν από πενήντα περίπου χρόνια οι σοφοί χρησιμοποιούσαν, για να αναπαραστήσουν την πρόοδο, εκφραστικά σχήματα θαυμαστής απλότητας: εποχή του λαξευτού λίθου, εποχή του χαλκού, του ορείχαλκου, του σιδήρου. Όλα αυτά ήταν πολύ εύκολα. [...] Η ανάπτυξη όμως των γνώσεών μας για την προϊστορία και την αρχαιολογία τείνει τώρα να εξαπλώσει μέσα στον τόπο μορφές πολιτισμών που τις φανταζόμαστε διαδοχικές στον χρόνο. Αυτό σημαίνει δύο πράγματα: πρώτα ότι η “πρόοδος” [...] δεν είναι ούτε απαραίτητη ούτε συνεχής. Προχωρεί με μικρά άλματα ή πηδήματα ή, όπως θα λέγανε οι βιολόγοι, με μεταλλάξεις. Αυτά τα άλματα και αυτά τα πηδήματα δε σημαίνουν ότι προχωρούμε πάντοτε στην ίδια κατεύθυνση. Υπάρχουν αλλαγές κατεύθυνσης, όπως τα άλογα στο σκάκι, που έχουν πολλούς δυνατούς δρόμους, αλλά ποτέ δεν προχωρούν προς την ίδια κατεύθυνση. Η ανθρωπότητα στην “πρόοδο” δε μοιάζει καθόλου μ’ έναν άνθρωπο που ανεβαίνει μια σκάλα, και που σε κάθε κίνησή του αυξάνει μ’ ένα βήμα τον αριθμό των σκαλοπατιών που έχει ν’ ανέβει. Θυμίζει περισσότερο τον παίκτη, που η τύχη του βρίσκεται ανάμεσα σε πολλά ζάρια και που, κάθε φορά που τα ρίχνει, τα βλέπει να σκορπίζονται επάνω στην τσόχα και να του προσφέρουν διάφορους συνδυασμούς. Αυτό που κερδίζει με μια ζαριά μπορεί να το χάσει στην επόμενη».
 
(Κλoντ Λεβί-Στρoς, Φυλές και ιστορία, μτφρ. Β. Ψαριανός, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 1987, σ. 33-35)
 
1. Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της προόδου με βάση το απόσπασμα 1;
 
Με βάση το κείμενο του Claude Lévi-Strauss γίνεται εμφανές πως η έννοια της προόδου δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια συνεχής εξελικτική πορεία προς μια καλύτερη και ανώτερη κάθε φόρα κατάσταση, καθώς κατά τη διάρκεια των χρόνων η πορεία των επιμέρους πολιτισμών ενδέχεται να αλλάζει άλλοτε προς κάτι καλύτερο και άλλοτε προς κάτι ποιοτικά κατώτερο. Το πέρασμα του χρόνου, δηλαδή, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη πως οι πολιτείες και οι πολιτισμοί βελτιώνονται συνεχώς, αφού οι «κινήσεις» τους γίνονται προς ποικίλες κατευθύνσεις. Μια κίνηση μπορεί να επιφέρει σημαντική ή και αιφνίδια άνοδο, μια άλλη κίνηση μπορεί να σηματοδοτήσει μια περίοδο στασιμότητας, ενώ μια άλλη επιλογή να έχει ως αποτέλεσμα σημαντική οπισθοδρόμηση. Ο Lévi-Strauss, μάλιστα, παρατηρεί πως το ποια κατεύθυνση θα ακολουθήσει η ανθρωπότητα κάθε φορά δεν είναι κάτι ελεγχόμενο από την ίδια, αφήνοντας να εννοηθεί πως το αν οι άνθρωποι θα οδηγηθούν σε κάτι καλύτερο ή όχι είναι συχνά αποτέλεσμα συγκυριών και καταστάσεων που προκύπτουν κατά τρόπο σχεδόν τυχαίο.
 
2. Νομίζετε ότι η έννοια της προόδου βρίσκει εφαρμογή στα πεδία της τέχνης, των εθίμων, των τελετουργιών και των συμβόλων; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
 
Η έννοια της προόδου δυνητικά διατρέχει κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας και σκέψης. Συναντά, ωστόσο, ουσιαστικές αντιστάσεις σε στοιχεία που οι άνθρωποι αναγνωρίζουν ως μέρος της παράδοσής τους, καθώς θεωρούν πως οφείλουν να διαφυλάξουν τον χαρακτήρα των στοιχείων αυτών αναλλοίωτο για όσο περισσότερο καιρό μπορούν. Υπ’ αυτή την έννοια, τα έθιμα ενός λαού, όπως και συγκεκριμένες τελετουργίες σχετιζόμενες συνήθως με τη θρησκεία, δεν υπόκεινται εύκολα στις αλλαγές που επιφέρει η πρόοδος σε άλλους τομείς. Πρόκειται, όμως, για μια συνειδητή προσπάθεια των ίδιων των πολιτών μιας χώρας να διατηρήσουν την «αυθεντικότητα» αυτών των εθίμων και τελετουργιών ως σεβαστού μέρους της παράδοσής τους. Το ίδιο ισχύει και για τα σύμβολα ενός έθνους, εφόσον η διαμόρφωσή τους έχει ήδη γίνει σε προγενέστερες ιστορικές περιόδους και, ως εκ τούτου, προφυλάσσονται ως κομμάτι της ιστορικής πορείας του κάθε επιμέρους λαού.
Η τέχνη ως μέσο έκφρασης όχι μόνο των διαχρονικών ανησυχιών των ατόμων, αλλά και συχνά των επίκαιρων και σύγχρονων προβληματισμών τους είναι περισσότερο ανοιχτή στις επιρροές της προόδου. Δεν είναι ασύνηθες, άλλωστε, να πειραματίζονται οι δημιουργοί με νέα υλικά κατασκευής ή με την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών για την παραγωγή των έργων τους, φανερώνοντας τη διάθεσή τους να εντάξουν στοιχεία της τρέχουσας προόδου στο έργο τους. Υπάρχουν, βέβαια, καλλιτέχνες που επιθυμούν τη διατήρηση της επαφής με την παράδοση, χωρίς αυτό να παρεμποδίσει τη δράση άλλων καλλιτεχνών που είναι πιο δεκτικοί στα κελεύσματα της εποχής τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο στη τέχνη μπορεί να συνυπάρχουν τόσο φανερώματα σύνδεσης με τις παραδοσιακές μορφές έκφρασης όσο και πιο καινοτόμες προσεγγίσεις.
 
Απόσπασμα 3. «Στις πρώτες κοινωνιολογικές θεωρίες οι αντιλήψεις περί “μεταβολής”, “εξέλιξης”, “ανάπτυξης” και “προόδου” είναι συχνά συγκεχυμένες ή συνδυάζονται σε μία και μόνη έννοια. [...] Η ιδέα της κοινωνικής εξέλιξης είναι παρμένη κατ’ ευθείαν από τις θεωρίες της βιολογικής εξέλιξης, που, κατά τον 19ο αιώνα, επέτειναν την επίδραση της φιλοσοφίας της ιστορίας στην κοινωνιολογία. Ο Σπένσερ […] προβάλλει την αναλογία μεταξύ της κοινωνικής και της οργανικής εξέλιξης.»
 
(Τ. Μπότομορ, Κοινωνιολογία, μτφρ. Δ. Τσαούσης, Αθήνα 1974, σ. 316)
 
Απόσπασμα 4. «Οι κοινωνίες, όπως και οι ζωντανοί οργανισμοί, ξεκινούν σαν σπέρματα - καταγόμενες από μάζες εξαιρετικά μικρές σε σύγκριση με τις μάζες στις οποίες καταλήγουν. Το ότι από μικρές περιπλανώμενες ορδές φθάσαμε σε μεγαλύτερες κοινωνίες είναι ένα συμπέρασμα που δεν αμφισβητείται. Τα εργαλεία των προϊστορικών λαών, πιο άτεχνα από αυτά που χρησιμοποιούν σημερινοί πρωτόγονοι, δείχνουν την απουσία τεχνών, οι οποίες έγιναν δυνατές μόνο σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις ανθρώπων. Θρησκευτικές τελετές που επιβίωσαν σε αρχαίους ιστορικούς λαούς μάς δείχνουν μια παλαιότερη εποχή, κατά την οποία οι πρόγονοι αυτών των λαών είχαν πέτρινα μαχαίρια, άναβαν τη φωτιά τρίβοντας μεταξύ τους κομμάτια από ξύλο και πρέπει να ζούσαν σε μικρές ομάδες που ήταν δυνατές μόνο πριν από την εμφάνιση της καλλιέργειας της γης. Το αποτέλεσμα ήταν ότι, μέσα από έμμεσες ή άμεσες ενσωματώσεις, σχηματίστηκαν κοινωνικά σύνολα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερα σε μέγεθος από αυτά που υπήρχαν στο απώτατο παρελθόν. Αυτή η ανάπτυξη μας θυμίζει την ανάπτυξη που έχουμε στην εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών. Ανάμεσα σ’ αυτή την τάση της οργανικής εξέλιξης και στην αντίστοιχη τάση της υπεροργανικής (κοινωνικής) εξέλιξης υπάρχει ένας ακόμα παραλληλισμός: οι αυξήσεις σε αθροίσματα διαφορετικών τάξεων είναι εξαιρετικά ποικίλες».
 
(Herbert Spencer, “The Principles of Sociology”, τόμ. Ι, 1876, στο S. Andreski (ed.), Herbert Spencer, London 1971, σ. 126-127)
 
3. Ποια νομίζετε ότι είναι τα μειονεκτήματα της θέσης του Σπένσερ (απόσπασμα 3) που συσχετίζει τη βιολογική με την κοινωνική εξέλιξη;
 
Ο συσχετισμός της βιολογικής με την κοινωνική εξέλιξη, αν και δεν είναι εντελώς αβάσιμος, εφόσον υπάρχουν πράγματι ορισμένες ομοιότητες, δεν λαμβάνει υπόψη του βασικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φαινόμενα. Η βιολογική εξέλιξη αποσκοπεί στη διαμόρφωση νεότερων ειδών με αυξημένες ικανότητες επιβίωσης και προσαρμογής στο εκάστοτε περιβάλλον διαβίωσης. Ξεκινούν, όντως, τα διάφορα είδη από μικρότερους και απλούστερους οργανισμούς, για να καταλήξουν σε μεγαλύτερους και πιο σύνθετους, αλλά χωρίς να αξιολογείται η εξέλιξή τους με βάση κάποιο ηθικό κριτήριο. Ένα σαρκοβόρο ζώο, έστω κι αν βιολογικά παρουσιάζει σημαντική εξέλιξη και πρόοδο από τον αρχικό πυρήνα της γένεσής του, δεν έχει ηθικές ποιότητες, εφόσον η φύση εν γένει δεν λειτουργεί με βάση την ηθική, μιας και στόχος της είναι η επιβίωση και η πληθυσμιακή αύξηση κάθε έμβιου όντος. Η απουσία ηθικών αξιών σε ένα σαρκοβόρο ζώο, που σκοτώνει για να επιβιώσει, δεν αφαιρεί τίποτε από το βιολογικό επίτευγμα της εξέλιξης και της ανάπτυξής του. Σε ό,τι αφορά, ωστόσο, την κοινωνική εξέλιξη η ύπαρξη ή η απουσία ηθικών αξιών διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο προκειμένου να θεωρηθεί η εξέλιξή τους ορθή και επιτυχής ή απότοκο παρακμής.
Μια κοινωνία, όπως και ένας ζωντανός οργανισμός, ακολουθεί μια εξελικτική πορεία που την οδηγεί από ένα μικρότερο και ομοιογενές σύνολο ανθρώπων σε μια πολυπληθέστερη, συνθετότερη και ανομοιογενή σύνθεση ανθρώπινων συνόλων, αλλά η εξέλιξη αυτή δεν επαρκεί από μόνη της, προκειμένου να θεωρεί η ανάπτυξη αυτής της κοινωνίας επιτυχής και δείγμα προόδου. Αν η κοινωνία αυτή αξιοποιεί τις δυνατότητες των επιμέρους μελών της, για να προωθεί μια επεκτατική, καταστροφική και απάνθρωπη πολιτική, δεν μπορεί να έχει την αξίωση να θεωρηθεί φορέας προόδου. Προκύπτει, έτσι, στην κοινωνική εξέλιξη το φαινομενικά οξύμωρο σχήμα η ανάπτυξη μιας κοινωνίας να συνιστά οπισθοδρόμηση στην πορεία προόδου της ανθρωπότητας -αντί να εκλαμβάνεται ως βήμα ανάπτυξης- αν η κοινωνία αυτή έχει έλλειμα ηθικής ποιότητας. Δεν μπορεί, δηλαδή, να θεωρηθεί πραγματική πρόοδος η δημιουργία φονικότερων όπλων, έστω κι αν αυτά είναι τεχνολογικώς εξελιγμένα, εφόσον είναι δηλωτικά φιλοπόλεμης διάθεσης.
Η κοινωνική εξέλιξη, άρα, διαφέρει ουσιωδώς από τη βιολογική, διότι στην κοινωνική εξέλιξη βασικό κριτήριο για να εκληφθεί αυτή ως ενδεικτική προόδου είναι το να παρουσιάζει εμφανή ίχνη ηθικής βελτίωσης των πολιτών της και εδραίωσης ανώτερων αξιών και ηθικών αρχών. Σε αντίθεση, δηλαδή, με τη βιολογική εξέλιξη, η οποία έχει διαφορετικές στοχεύσεις, η κοινωνική εξέλιξη οφείλει να επιδιώκει την ηθική τελείωση των πολιτών της, διαφορετικά δεν εκλαμβάνεται ως πρόοδος, όσα τεχνολογικά ή άλλα επιτεύγματα κι αν παρουσιάσει.
 
4. Νομίζετε ότι η οικονομική και η επιστημονική ανάπτυξη βοηθά στον περιορισμό του πολέμου ή αντίθετα ευνοεί πολεμικές συγκρούσεις;
 
Τόσο η επιστημονική ανάπτυξη όσο και η οικονομική μπορούν να αποτελέσουν λόγο περιορισμού των πολέμων, αν οι άνθρωποι αντιληφθούν πως θέτουν σε κίνδυνο τα οικονομικά τους επιτεύγματα για ένα τελικό αποτέλεσμα που πιθανώς δεν προσθέτει κάτι στην ευημερία τους. Η συνειδητοποίηση αυτή, βέβαια, προϋποθέτει την ύπαρξη ικανών ηθικών αντιστάσεων απέναντι στην απληστία και την επεκτατική διάθεση. Από την άλλη, η οικονομική ανάπτυξη επιτυγχάνεται συχνά μέσω της εκμετάλλευσης άλλων περιοχών, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανισότητας και αισθήματος αδικίας, ενώ η επιστημονική ανάπτυξη ενδέχεται να τίθεται στην υπηρεσία του πολέμου, προκειμένου να δημιουργηθούν πιο αποτελεσματικά οπλικά συστήματα. Σε αυτή την περίπτωση, η ανάπτυξη στους κρίσιμους αυτούς τομείς είναι πολύ πιθανό να ευνοήσει τις πολεμικές συγκρούσεις, καθώς το ανεπτυγμένο κράτος ενδέχεται να θεωρεί πως είναι σε θέση να ελέγξει περιοχές και κοινωνίες λιγότερο ανεπτυγμένες.  
Το αν, επομένως, η ανάπτυξη θα λειτουργήσει ως παράγοντας περιορισμού του πολέμου ή αντίθετα ως αίτιο για την περαιτέρω καταφυγή σε αυτόν εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κατά πόσο η κοινωνία που βιώνει την ανάπτυξη έχει παράλληλα επιτύχει επαρκή ηθική βελτίωση των μελών της. Μια κοινωνία με ισχυρό πλαίσιο ηθικών αξιών ή έστω με επαρκή κατανόηση των μακροπρόθεσμων συνεπειών ενός πολέμου θα τον απέφευγε. Μια κοινωνία, όμως, στην οποία η οικονομική ανάπτυξη γεννά την επιθυμία για ακόμη περισσότερα κέρδη είναι πιθανό να είναι πιο επιρρεπείς στις πολεμικές συγκρούσεις.