Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Η σημασία της γλώσσας

John William Godward

Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Η σημασία της γλώσσας

Το κείμενο (διασκευή) είναι απόσπασμα από το βιβλίο του M.W. Eysenck, «Βασικές Αρχές Γνωστικής Ψυχολογίας», (Μετάφραση Μ. Κουλεντιανού, σσ. 309-310,εκδ. Gutenberg, 2010).
 
     Αν κάποιος αμφιβάλλει για τη σημασία της γλώσσας στη ζωή του, αρκεί να σκεφτεί για μια στιγμή πόσο απίστευτα περιορισμένος θα ήταν χωρίς τη γλώσσα. Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις με φίλους και γνωστούς εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη γλώσσα. Εξάλλου, οι άνθρωποι σήμερα γνωρίζουν πολύ περισσότερα πράγματα από τους ανθρώπους των προηγούμενων γενεών. Αυτό συμβαίνει γιατί η γλώσσα βοήθησε το μεγαλύτερο μέρος της γνώσης να περάσει από τη μια γενιά στην άλλη. Επομένως, το να γνωρίζει κανείς καλά τη γλώσσα είναι απολύτως απαραίτητο.
     Τι είναι, όμως, η γλώσσα; Διατυπώθηκε ο ορισμός ότι η γλώσσα είναι «ένα συμβατικό σύστημα επικοινωνιακών ήχων και μερικές φορές (αν και όχι απαραίτητα) γραπτών συμβόλων». Σ’ αυτόν τον ορισμό η κρίσιμη λέξη είναι το επίθετο «επικοινωνιακών», επειδή η πρωταρχική λειτουργία της γλώσσας είναι η επικοινωνία. Βέβαια, με τη γλώσσα επιτελούνται και άλλες λειτουργίες. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα, για να σκεφτόμαστε, να καταγράφουμε πληροφορίες, να συνειδητοποιούμε και να εκφράζουμε συναισθήματα, να εκφράζουμε την ταύτισή μας με μια ομάδα κ.λπ.
     Αναμφίβολα, η γλώσσα είναι ένα εντυπωσιακό επίτευγμα των ανθρώπων. Υπάρχουν όμως άλλα είδη που κάνουν χρήση της γλώσσας; Ίσως κάποιος να έδινε καταφατική απάντηση σκεπτόμενος για παράδειγμα τους παπαγάλους που λένε μερικές λέξεις. Ωστόσο, οι παπαγάλοι, ακόμα και αν προσπαθούν να επικοινωνήσουν, δεν χρησιμοποιούν γλώσσα με την πλήρη σημασία της έννοιας, επειδή δεν ακολουθούν κανόνες ούτε δείχνουν την ευελιξία στη χρήση της γλώσσας που δείχνουν οι άνθρωποι.
     Στην καθημερινή μας ζωή οι περισσότεροι από εμάς κάνουμε εκτεταμένη χρήση τεσσάρων βασικών γλωσσικών δεξιοτήτων. Αυτές είναι οι ακόλουθες: ακούμε την ομιλία, διαβάζουμε, μιλάμε και γράφουμε. Είναι ίσως φυσικό να υποθέσουμε πως οι τέσσερις κεντρικές γλωσσικές δεξιότητες κάθε ανθρώπου μπορούν να είναι συνολικά ισχυρές ή αδύναμες. Αυτό το συμπέρασμα μπορεί συχνά, αλλά όχι πάντα, να είναι σωστό σε σχέση με την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας.
 
Κείμενο 2
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851 – 1911)
Το χριστόψωμο (απόσπασμα)
Το κείμενο είναι απόσπασμα από το ομώνυμο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, το οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα» το 1887.
 
Μεταξύ των πολλών δημωδών τύπων, τους οποίους θα έχωσι να εκμεταλλευθώσιν οι μέλλοντες διηγηματογράφοι μας, διαπρεπή κατέχει θέσιν η κακή πενθερά, ως και η κακή μητρυιά. […] Περί μιας κακής πενθεράς σήμερον ο λόγος.
     Εις τι έπταιεν η ατυχής νέα Διαλεχτή, ούτως ωνομάζετο, θυγάτηρ του Κασσανδρέως μπάρμπα Μανώλη, μεταναστεύσαντος κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εις μίαν των νήσων του Αιγαίου, εις τι έπταιεν αν ήτο στείρα και άτεκνος; Είχε νυμφευθή προ επταετίας, έκτοτε δις μετέβη εις τα λουτρά της Αιδηψού, πεντάκις της έδωκαν να πίη διάφορα τελεσιουργά1 βότανα, εις μάτην, η γη έμενεν άγονος. Δύο ή τρεις γύφτισσαι της έδωκαν να φορέση περίαπτα2 θαυματουργά περί τας μασχάλας, ειπούσαι αυτή ότι τούτο ήτο το μόνον μέσον, όπως γεννήση, και μάλιστα υιόν. Τέλος καλόγηρός τις Σιναΐτης τη εδώρησεν ηγιασμένον κομβολόγιον, ειπών αυτή να το βαπτίζη και να πίνη το ύδωρ. Τα πάντα μάταια.
     Επί τέλους με την απελπισίαν ήλθε και η ανάπαυσις της συνειδήσεως, και δεν ενόμιζεν εαυτήν ένοχον. Το αυτό3 όμως δεν εφρόνει και η γραία Καντάκαινα, η πενθερά της, ήτις επέρριπτεν εις την νύμφην αυτής το σφάλμα της μη αποκτήσεως εγγόνου διά το γήρας της. Είναι αληθές ότι ο σύζυγος της Διαλεχτής ήτο το μόνον τέκνον της γραίας ταύτης, και ούτος δε συνεμερίζετο4 την πρόληψιν της μητρός του εναντίον της συμβίας5 αυτού. Αν δεν τω εγέννα η σύζυγός του, η γενεά εχάνετο. Περίεργον δε, ότι πας Έλλην της εποχής μας ιερώτατον θεωρεί χρέος και υπερτάτην ανάγκην την διαιώνισιν του γένους του.
     Εκάστοτε, οσάκις6 ο υιός της επέστρεφεν εκ του ταξιδίου του, διότι είχε βρατσέραν7, και ήτο τολμηρότατος εις την ακτοπλοΐαν, η γραία Καντάκαινα ήρχετο εις προϋπάντησιν αυτού, τον ωδήγει εις τον οικίσκον της, τον εδιάβαζε, τον εκατήχει, του έβαζε μαναφούκια8, και ούτω τον προέπεμπε παρά τη γυναικί αυτού. Και δεν έλεγε μόνα τα ελαττώματά της, αλλά τα αυγάτιζε˙ δεν ήτο μόνον «μαρμάρα», τουτέστι στείρα, η νύμφη της, τούτο δεν ήρκει, αλλ’ ήτο άπαστρη9, απασσάλωτη10, ξετσίπωτη κλπ. Όλα τα είχεν, «η ποίσα, η δείξα, η άκληρη».
 
1. αποτελεσματικά
2. αντικείμενο που θεωρείται ότι έχει τη μαγική ικανότητα να αποτρέπει ή και να απομακρύνει το κακό, φυλακτό
3. το ίδιο
4. δε συμμεριζόταν (δε συμφωνούσε)
5. της συζύγου
6. κάθε φορά που
7. μικρό ιστιοφόρο
8. συκοφαντίες
9. βρώμικη
10. ακατάστατη
 
ΘΕΜΑΤΑ
 
ΘΕΜΑ 1 (μονάδες 35)
1ο υποερώτημα
Ποιες λειτουργίες επιτελεί η γλώσσα, σύμφωνα με το Κείμενο 1, και ποιες οι κύριες γλωσσικές ικανότητες που έχουν οι άνθρωποι (40 – 50 λέξεις);
 
Η επικοινωνία αποτελεί την κορυφαία λειτουργία της γλώσσας. Παράλληλα, με τη γλώσσα επιτελούνται και άλλες – εξίσου σημαντικές – λειτουργίες, όπως της σκέψης και της καταγραφής πληροφοριών. Επίσης, χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να συνειδητοποιούμε και να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, να εκφράζουμε την ταύτισή μας με μια ομάδα κλπ. Οι κύριες γλωσσικές ικανότητες των ανθρώπων στην καθημερινή ζωή τους είναι η ακρόαση, η ανάγνωση, η ομιλία και η γραφή.
 
2ο υποερώτημα
Να περιγράψεις με συντομία τον λόγο για τον οποίο ο συγγραφέας στην 3η παράγραφο του Κειμένου 1 χρησιμοποιεί το παράδειγμα των παπαγάλων.
 
Το παράδειγμα των παπαγάλων χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα του Κειμένου 1 ως τρόπος ανάπτυξης της 3ης παραγράφου. Συγκεκριμένα, επιλέγεται ένα αντιπροσωπευτικό και οικείο για τον/την ανγνώστη/-στρια παράδειγμα, προκειμένου να ισχυροποιήσει και να τεκμηριώσει τη βασική θέση του συγγραφέα, όπως αυτή παρατίθεται στη θεματική περίοδο της παραγράφου, παρουσιάζοντας τη γλώσσα ως εντυπωσιακό – και αποκλειστικά – ανθρώπινο επίτευγμα με την πλήρη σημασία του όρου.
 
3ο υποερώτημα
«Τι είναι, όμως, η γλώσσα; Διατυπώθηκε ο ορισμός ότι η γλώσσα είναι «ένα συμβατικό σύστημα επικοινωνιακών ήχων και μερικές φορές (αν και όχι απαραίτητα) γραπτών συμβόλων». Σ’ αυτόν τον ορισμό η κρίσιμη λέξη είναι το επίθετο «επικοινωνιακών», επειδή η πρωταρχική λειτουργία της γλώσσας είναι η επικοινωνία. Βέβαια, με τη γλώσσα επιτελούνται και άλλες λειτουργίες.»: Να ξαναγράψεις το παραπάνω τμήμα της 2ης παραγράφου του Κειμένου 1 αντικαθιστώντας κάθε υπογραμμισμένη λέξη με μια νοηματικά ισοδύναμή της.
 
«Τι είναι, όμως, η γλώσσα; Διατυπώθηκε ο ορισμός ότι η γλώσσα είναι «ένα τυπικό σύστημα επικοινωνιακών ήχων και μερικές φορές (αν και όχι απαραίτητα) γραπτών σημείων». Σ’ αυτόν τον ορισμό η καθοριστική λέξη είναι το επίθετο «επικοινωνιακών», επειδή η θεμελιώδης λειτουργία της γλώσσας είναι η επικοινωνία. Βέβαια, με τη γλώσσα επιτυγχάνονται (πραγματοποιούνται) και άλλες λειτουργίες.»
 
ΘΕΜΑ 2 (μονάδες 30)
Σε ένα άρθρο που θα συντάξετε για εφημερίδα ευρείας κυκλοφορίας καλείστε, αξιοποιώντας ιδέες από το κείμενο που σας δόθηκε, να αναφερθείτε στη σημασία που έχει η γλώσσα στη ζωή των ανθρώπων. Θα σας βοηθήσει το να σκεφτείτε πόσες λειτουργίες επιτελεί η γλώσσα τόσο στην καθημερινή σας ζωή όσο και ευρύτερα.
(350-400 λέξεις)
 
Η κρίσιμη προσφορά της γλώσσας
 
     Η μητρική γλώσσα κάθε ατόμου αποτελεί ένα πολυδύναμο μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, με τη συνδρομή του οποίου το άτομο σκέφτεται, συνομιλεί, καλλιεργείται και εξελίσσεται. Κάθε πτυχή, άλλωστε, του κοινωνικού, αλλά και του προσωπικού βίου εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τη δυνατότητα αποτελεσματικής επικοινωνίας. Η γνώση και η χρήση της γλώσσας, ως εκ τούτου, συνιστά ένα ουσιώδους σημασίας προνόμιο.
     Η ιδιαίτερη σημασία της γλώσσας γίνεται εύκολα αντιληπτή, αν ληφθεί υπόψη ο ρόλος της στη συλλογιστική διαδικασία των ατόμων, στην επεξεργασία των ιδεών τους, καθώς και στη με σαφήνεια μετάδοσή τους στους άλλους ανθρώπους. Είτε πρόκειται για μια απλή σκέψη είτε για μια ρηξικέλευθη επιστημονική ιδέα οι άνθρωποι βασίζονται απόλυτα στη γλώσσα για να σκεφτούν και να δώσουν απτή μορφή στις ιδέες τους. Κατορθώνουν, μάλιστα, όχι μόνο να οδηγηθούν σε νέες ιδέες, αλλά και να γνωρίσουν τον πλούτο ιδεών και γνώσεων των προγενέστερων ακριβώς χάρη στη δυνατότητα της γλώσσας να εκφράζει και να διαφυλάττει τα πνευματικά έργα των ανθρώπων.
     Με τη συνδρομή της γλώσσας, συνάμα, καθίσταται εφικτή η εξωτερίκευση των όσων αισθάνονται οι άνθρωποι. Πρόκειται για μια ιδιαίτερης σημασίας λειτουργία, διότι επιτρέπει το φανέρωμα της πιο προσωπικής και πιο ανθρώπινης πλευράς του κάθε ατόμου και, κατ’ επέκταση, τη διαμόρφωση πιο ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων. Το μοίρασμα των συναισθημάτων βοηθά τους ανθρώπους να γίνουν πιο ευάλωτοι και να αναγνωρίσουν τις κοινές ανάγκες, τις κοινές ανασφάλειες ή ευαισθησίες με τους ανθρώπους γύρω τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο, όχι μόνο δημιουργούν φιλικές σχέσεις, αλλά αποκτούν και την αναγκαία ενσυναίσθηση, ώστε να στέκουν με βαθύτερη κατανόηση απέναντι στα προβλήματα των άλλων.
     Η γλώσσα, παραλλήλως, αποτελεί το κύριο μέσο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, διευκολύνοντας τόσο τις διαδικασίες συνεννόησης όσο και την αρμονικότερη συνύπαρξή τους. Μέσω της συνεχούς αλληλεπίδρασης οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πληρέστερα τις απαιτήσεις ή τις ανάγκες των άλλων και, αντιστοίχως, έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν τα δικά τους θέλω, προκειμένου η μεταξύ τους συνεργασία ή φιλική σχέση να δομείται σε πιο στέρεα θεμέλια. Λειτουργεί, έτσι, η γλώσσα ως ο συνεκτικός εκείνος δεσμός που καθιστά εφικτή τη συνεχή αναπροσαρμογή της συμπεριφοράς των ατόμων, καθώς γνωρίζουν ολοένα και καλύτερα την ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων του περιβάλλοντός τους.
     Διαφαίνεται, άρα, πως η γλώσσα δικαιολογημένα κατέχει κυρίαρχο ρόλο στη ζωή μας, αφού αποτελεί το πλέον αποτελεσματικό μέσο για την επικοινωνία με τους άλλους. Μέσω αυτής οι άνθρωποι σκέφτονται, δημιουργούν, εκφράζονται, φανερώνουν την ταυτότητά τους, ανακαλύπτουν την προσωπικότητα των άλλων, και από κοινού διαμορφώνουν καλύτερους όρους κοινωνικής συνύπαρξης.
[Λέξεις: 400]
    
ΘΕΜΑ 3 (μονάδες 20)
1.α. Να αιτιολογήσετε τη χρήση του ασύνδετου σχήματος στο ακόλουθο χωρίο: «τον ωδήγει εις τον οικίσκον της, τον εδιάβαζε, τον εκατήχει, του έβαζε μαναφούκια».
β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση της οριστικής έγκλισης στο ακόλουθο χωρίο: «Επί τέλους με την απελπισίαν ήλθε και η ανάπαυσις της συνειδήσεως, και δεν ενόμιζεν εαυτήν ένοχον».
 
1.α. Με τη χρήση ασύνδετου σχήματος και την αξιοποίηση θαμιστικής αφήγησης (χρήση παρατατικού χρόνου) ο διηγηματογράφος κατορθώνει να παρουσιάσει συνοπτικά και με εναργή τρόπο τις συνεχείς προσπάθειες της πεθεράς να διαβάλει τη νύφη της και να στρέψει το γιο της εναντίον της συζύγου του. Η μικρή έκταση του διηγήματος επιβάλλει την απόδοση των γεγονότων με σύντομο τρόπο, γι’ αυτό και επιλέγεται το ασύνδετο σχήμα, μέσω του οποίου καθίσταται εφικτή η πυκνή νοηματική απόδοση με την παράθεση αλλεπάλληλων ρημάτων.
 
β. Με τη χρήση της οριστικής έγκλισης ο διηγηματογράφος αποδίδει την ηρεμία συνειδήσεως και την απαλλαγή της ηρωίδας από τις ενοχές ως συντελεσμένο και πραγματικό γεγονός. Αν ο συγγραφέας είχε χρησιμοποιήσει υποτακτική, η θετική αυτή κατάσταση θα είχε αποδοθεί ως κάτι το επιθυμητό και επιδιωκόμενο, ενώ με την οριστική έγκλιση αποδίδεται ως κάτι που έχει ήδη επιτευχθεί.
 
ΘΕΜΑ 4 (μονάδες 15)
Σε ποιο βαθμό, σύμφωνα με το Κείμενο 2, οι κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής προσδιορίζουν τη στάση της πεθεράς προς τη νύφη της; Ποια συναισθήματα σού προκάλεσε η ανάγνωση; Να αναπτύξεις την ερμηνεία σου σε 100 – 150 λέξεις.
Μονάδες 15
 
Οι κοινωνικές αντιλήψεις εκείνης της εποχής επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση της πεθεράς απέναντι στη νύφη της, καθώς, όπως ειρωνικά σχολιάζει ο συγγραφέας: «πας Έλλην της εποχής μας ιερώτατον θεωρεί χρέος και υπερτάτην ανάγκην την διαιώνισιν του γένους του». Με δεδομένο το γεγονός πως η πεθερά της Διαλεχτής δεν είχε άλλο παιδί, ήταν εύλογο να έχει την προσδοκία και, εν μέρει, την αξίωση να δει εγγόνι από το μοναχοπαίδι της («επέρριπτεν εις την νύμφην αυτής το σφάλμα της μη αποκτήσεως εγγόνου διά το γήρας της»). Η «γραία Καντάκαινα» επηρεασμένη από τις αντιλήψεις της εποχής της θεωρεί πως η νύφη της έχει την υποχρέωση να αποκτήσει παιδί, αφού αυτός θεωρούνταν τότε ο προορισμός κάθε γυναίκας. Ωστόσο, αξίζει να προσεχθεί πως η αντίδραση της πεθεράς δεν υπαγορεύεται μόνο από τις τρέχουσες πεποιθήσεις. Τόσο ο γιος της, άλλωστε, όσο και η νύφη της είχαν αποδεχτεί την αδυναμία να αποκτήσουν παιδί και είχαν συμβιβαστεί με το ατυχές αυτής της εξέλιξης («ήλθε και η ανάπαυσις της συνειδήσεως»). Προκύπτει, έτσι, πως, ως ένα βαθμό, η άσχημη στάση της ήταν αποτέλεσμα του κακού χαρακτήρα της και της αντιπάθειας που έτρεφε για τη νύφη της.
Το κείμενο αυτό με προβληματίζει αφενός λόγω της άσχημης αντιμετώπισης που υφίσταται η νύφη, για κάτι που η ίδια δεν μπορεί να κάνει κάτι, κι αφετέρου για την ισχυρή επίδραση των στερεοτύπων και των εκάστοτε αντιλήψεων. Είναι, άλλωστε, προφανές πως η Διαλεχτή θα είχε τελείως διαφορετική αντιμετώπιση στις μέρες μας, καθώς και περισσότερες επιλογές στη διάθεσή της.
 
«Το/τα θέμα/τα προέρχεται και αντλήθηκε/αν από την πλατφόρμα της Τράπεζας Θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας που αναπτύχθηκε (MIS5070818-Tράπεζα θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Γενικό Λύκειο-ΕΠΑΛ) και είναι διαδικτυακά στο δικτυακό τόπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) στη διεύθυνση (http://iep.edu.gr/el/trapeza-thematon-arxiki-selida)».