Κωνσταντίνος Καβάφης «Της ανεκδότου ιστορίας»
φρίκην και βδελυγμίαν ποιούσε στους θεράποντάς του.
Κάτι υποπτεύονταν αυτοί που δεν τολμούσαν να το πουν‧
όταν τυχαίως μια νύχτα βεβαιώθηκαν
πως ήταν απ’ την Κόλαση βγαλμένος δαίμων:
βγήκεν απ’ το δωμάτιό του αργά, και γύριζεν
ακέφαλος στες αίθουσες του παλατιού.
Μια τέτοια ακραία κατηγορία -εμφανέστατα ψευδή- παρουσιάζει ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο συγκεκριμένο ποίημα, προκειμένου να υπενθυμίσει με τον πλέον εμφατικό τρόπο την τάση ορισμένων προσώπων να επιτίθενται με οποιοδήποτε μέσο στα πρόσωπα εξουσίας που μισούν. Εν προκειμένω το πρόσωπο που δέχεται την επίθεση είναι ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄ και θύτης της επίθεσης -αν και δεν αναφέρεται- είναι ο συγκαιρινός του ιστορικός Προκόπιος.
Η κατηγορία πως κάποιο πολιτικό πρόσωπο είναι «δαίμονας βγαλμένος από την κόλαση» θα προκαλούσε στις μέρες μας θυμηδία. Ο Προκόπιος, όμως, γνωρίζει το κοινό της δικής του εποχής και ξέρει πως μια κατηγορία αυτού του είδους θα έβρισκε μεγάλη ανταπόκριση, εφόσον η δεισιδαιμονία και η άγνοια αποτελούσαν κύρια γνωρίσματα πολλών πολιτών εκείνης της περιόδου. Στις μέρες μας, όπως και στα χρόνια του Καβάφη, οι απόπειρες σπίλωσης του ήθους ενός πολιτικού προσώπου λαμβάνουν άλλα χαρακτηριστικά και προσαρμόζονται στις εκάστοτε αντιλήψεις και απαρέσκειες των πολιτών, ώστε να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή απήχηση κάθε φορά.
φρίκην και βδελυγμίαν ποιούσε στους θεράποντάς του.»
όταν τυχαίως μια νύχτα βεβαιώθηκαν
πως ήταν απ’ την Κόλαση βγαλμένος δαίμων:
βγήκεν απ’ το δωμάτιό του αργά, και γύριζεν
ακέφαλος στες αίθουσες του παλατιού.»
Ο Προκόπιος, που δεν διστάζει να διακινδυνεύσει πλήρως την αξιοπιστία του, αρκείται μόνο στο να επισημάνει πως τα όσα καταγράφει δεν τα είδε ο ίδιος, τα άκουσε όμως προσωπικά, όπως ισχυρίζεται, από άτομα που έλεγαν ότι τα είχαν δει αυτά: «ταῦτα οὐκ αὐτὸς θεασάμενος γράφω, ἀλλὰ τῶν τότε θεάσασθαι ἰσχυριζομένων ἀκούσας».
Ο Καβάφης υιοθετεί ως αφηγηματική φωνή την οπτική του Προκόπιου -ή, έστω, ενός προσώπου αρνητικά διακείμενου απέναντι στον Ιουστινιανό- και καταγράφει τριτοπρόσωπα τη σύντομη αφηγηματική διαδρομή μέχρι τη φανέρωση της πραγματικής φύσης του αυτοκράτορα. Η επιλογή του αυτή, ωστόσο, δεν υποδηλώνει πως συμφωνεί με την εχθρική στάση του Προκόπιου. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο, εφόσον από το σύνολο των κατηγοριών που προσάπτει ο Προκόπιος στον Ιουστινιανό, ο Καβάφης δραματοποιεί την πιο ακραία, ώστε να είναι άμεσα αυταπόδεικτο το ανυπόστατο της κατηγορίας αυτής. Οδηγεί, κατ’ αυτό τον τρόπο, τον αναγνώστη στην εύλογη σκέψη πως όποιος ισχυρίζεται κάτι τέτοιο για τον Ιουστινιανό κινείται από τέτοια εμπάθεια, ώστε να μη διστάζει να διατυπώσει ακόμη και απολύτως ακραίες κατηγορίες.
Το συμπέρασμα αυτό -και κατ’ επέκταση το μήνυμα του ποιήματος- δεν θα απέρρεε με την ίδια σαφήνεια, αν ο Καβάφης είχε επιλέξει να αναφέρει κάποια άλλη κατηγορία, όπως, για παράδειγμα, πως ο Ιουστινιανός υφάρπαζε τις περιουσίες των αριστοκρατών και των πλουσίων της αυτοκρατορίας, εφόσον κάτι τέτοιο θα μπορούσε να θεωρηθεί ιστορικά ακριβές. Σκοπίμως, λοιπόν, επιλέγει το συγκεκριμένο χωρίο από την Απόκρυφη Ιστορία του Προκόπιου και βέβαιος για το συμπέρασμα που θα προκύψει υιοθετεί την οπτική του ιστορικού.
Ο λόγος για τον οποίο ο Προκόπιος επιλέγει να επιτεθεί κατά τέτοιο ακραίο τρόπο στον Ιουστινιανό, δεν είναι σαφής. Ίσως ο ιστορικός ανέμενε κάποια πιο ουσιαστική αναγνώριση της προσφοράς του από τον αυτοκράτορα. Ίσως είχε ενοχληθεί από το γεγονός ότι ο Ιουστινιανός απαίτησε από εκείνον τη σύνθεση ενός εγκωμιαστικού έργου («Περί των κτισμάτων»). Ίσως επιδίωκε με την «Απόκρυφη Ιστορία» να θέσει υπό αμφισβήτηση τα υπερβολικά εγκώμια του προηγούμενου έργου, ώστε να επιτρέψει στους κατοπινούς μελετητές να κατανοήσουν καλύτερα την αλήθεια για το ήθος και τη δράση του αυτοκράτορα. Ίσως, τέλος, η αντιπάθεια του Προκόπιου για τον Ιουστινιανό να ήταν τέτοια, ώστε ο ιστορικός να επιθυμούσε τη -με κάθε κόστος- σπίλωση του ονόματος του αυτοκράτορα. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο Προκόπιος δεν κατόρθωσε να ελέγξει πλήρως την αντιπάθειά του, με αποτέλεσμα ορισμένα σημεία της Απόκρυφης Ιστορίας να κινούνται στον χώρο της μυθοπλασίας και της υπερβολής, ζημιώνοντας τελικά το δικό του κύρος.
Όπως το καταγράφει η Renata Lavagnini, ο Καβάφης, αν κι έχει διαβάσει το κείμενο του Προκόπιου, παραπέμπει στο έργο του J. B. Bury, A History of the Later Roman Empire from the death of Theodosius I to the Death of Justinian (395-565), τόμοι 2, Λονδίνο 1923. Εκεί βρίσκεται πραγματικά η πρώτη αφορμή του ποιήματος:
Έλληνας ιστορικός από την Καισάρεια της Παλαιστίνης, του οποίου τα έργα αποτελούν άμεσες πηγές για την εποχή και τη δράση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Γεννήθηκε γύρω στο 500 μ.Χ. και σπούδασε ρητορική και νομικά, άγνωστο σε ποιο μέρος. Από το 527 εργάστηκε ως νομικός σύμβουλος και γραμματέας στο επιτελείο του Βελισσαρίου και ακολούθησε τον στρατηγό στις εκστρατείες του κατά των Περσών στην Ασία (527-531), κατά των Βανδάλων στην Αφρική (533-536) και κατά των Γότθων στην Ιταλία (536-540). Το 542 βρισκόταν πλέον στην Κωνσταντινούπολη όπου, κατά τον Πατριάρχη Νικηφόρο και τη Σούδα, εργάστηκε ως υψηλό στέλεχος της δημόσιας διοίκησης. Πρέπει να πέθανε γύρω στο 562.
Μάς άφησε τρία σημαντικότατα συγγράμματα, που φωτίζουν από διάφορες γωνίες μια καίρια περίοδο της ύστερης αρχαιότητας και τη μετάβαση προς την ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία:
Το Ιστορικόν εν βιβλίοις οκτώ ή απλά Ιστορία αφηγείται τους πολέμους του Ιουστινιανού εναντίον των Περσών, των Βανδάλων και των Γότθων, και, συνάμα, περιέχει μια συνοπτική έκθεση των μέχρι το 554 γεγονότων. Το έργο όμως έχει ευρύτερο ενδιαφέρον και καλύπτει ουσιαστικά όλη την ιστορική δράση της εποχής του, επειδή αναφέρεται και δε διάφορα άλλα συμβάντα εκτός από τα πολεμικά, παρέχει δε πολύτιμες πληροφορίες για την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση της αυτοκρατορίας κατά το πρώτο μισό του 6ου αιώνα. Λόγω της θέσης του αλλά και της παρουσίας του σε πολλές εστίες των γεγονότων, ο Προκόπιος γράφει ως αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας και συμπληρώνει τις πληροφορίες του είτε με τη βοήθεια άλλων αξιόπιστων μαρτύρων είτε με έρευνα δημοσίων εγγράφων και άλλων γραπτών πηγών.
Τα Ανέκδοτα ή Historia Arcana (Απόκρυφη ή μυστική ιστορία) γράφηκαν γύρω στο 550 και δημοσιεύτηκαν οπωσδήποτε ύστερα από τον θάνατο του Ιουστινιανού. Θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ένα μυστικό ημερολόγιο, στο οποίο ο συγγραφέας κατέγραψε όσα δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να πει στην επίσημη Ιστορία του, αποτελούν δε γι’ αυτό συμπλήρωμα εκείνης. Το έργο δίνει εκ πρώτης όψεως την εντύπωση ενός εμπαθέστατου λίβελλου, που στρέφεται κατά του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, αλλά και κατά του Βελισσαρίου και της συζύγου του. Κατηγορεί τον αυτοκράτορα για δεσποτική διακυβέρνηση και τον κρίνει ως υπεύθυνο για όλα τα δεινά της αυτοκρατορίας είτε πρόκειται για τις βαρβαρικές επιδρομές, είτε για δημοσιονομικά προβλήματα, αλλά ακόμη και για θεομηνίες. Περιγράφει, μερικές φορές άκριτα τα σκάνδαλα της αυλής και δεν διστάζει να μεταχειριστεί ασεμνότατους χαρακτηρισμούς για τη ζωή της αυτοκράτειρας. Κατά βάθος όμως τα Ανέκδοτα αποκαλύπτουν, έστω με κάποιες υπερβολές, την εσωτερική όψη μιας πραγματικότητας και σε λίγες μόνο περιπτώσεις αντιφάσκουν προς την Ιστορία των πολέμων. Αν ο Προκόπιος έγραψε το έργο αυτό παρακινημένος από προσωπικά ελατήρια ή επειδή επιθυμούσε να «ολοκληρώσει την αλήθεια», δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθεί.
Ο Ιουστινιανός Α΄ (πλήρες όνομα: Φλάβιος Πέτρος Σαββάτιος Ιουστινιανός) υπήρξε αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 527 ως το 565. Γεννήθηκε το 482 στο Ταυρήσιο της περιοχής των Σκοπίων της Δαρδανίας από πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας του ονομαζόταν Σαββάτιος, η δε μητέρα του Βιγιλαντία, αδελφή του αυτοκράτορα Ιουστίνου Α΄ (518-527). Η οικογένεια του Ιουστινιανού ήταν εκλατινισμένη ελληνική οικογένεια της Χερσονήσου του Αίμου, ο δε Ιουστινιανός έμαθε τα πρώτα γράμματα στην πατρίδα του. Ο Ιουστίνος τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη και έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις σπουδές του και την εξέλιξή του στον δημόσιο βίο.
Η εκλογή του θείου του Ιουστίνου από τη Σύγκλητο για τον θρόνο της αυτοκρατορίας προετοιμάστηκε με την ενεργό συμμετοχή και του Ιουστινιανού, ο οποίος αναδείχθηκε σε πανίσχυρο πλέον πρόσωπο της αυτοκρατορίας. Το 527 υιοθετήθηκε από τον Ιουστίνο και ονομάστηκε συμβασιλεύς, αμέσως δε μετά τον θάνατο του θείου του (527) ανέλαβε και τυπικά τον θρόνο και την εξουσία. Το 525 είχε νυμφευθεί την περίφημη Θεοδώρα, η οποία μετά από μια περίοδο περιπετειώδους πορνικού βίου στην υπηρεσία του Κύπριου αρκτοτρόφου Αρκαδίου, είχε εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη και γνωρίστηκε με τον πανίσχυρο Ιουστινιανό. Ο δυναμικός και αποφασιστικός χαρακτήρας της, όπως επίσης και οι φιλομονοφυσιτικές θρησκευτικές αντιλήψεις της, επηρέασαν σημαντικά την πολιτική του αυτοκράτορα Ιουστινιανού.
Προικισμένος με εξαιρετικά πνευματικά προσόντα, με μοναδική φυσική αντοχή, με ακαταπόνητη εργατικότητα, με σφαιρική πολιτική ενόραση και με δημιουργικό ζήλο, καθόρισε με σαφήνεια τους στόχους και αγωνίστηκε με πάθος για την πραγμάτωση τόσο στην εσωτερική αναδιοργάνωση όσο και στην εξωτερική ακτινοβολία της αυτοκρατορίας. Από τις μαρτυρίες των συγχρόνων του φαίνεται ότι ζούσε ασκητικό βίο στο πολυτελές παλάτι, είχε μεγάλη διάρκεια εργασίας, διατηρούσε συνεχώς επαφές με λόγιους κύκλους της εποχής του, έδειχνε ιδιαίτερη ευαισθησία στις θεολογικές συζητήσεις και ήταν πάντοτε σε πνευματική και διοικητική εγρήγορση. Οι ευρύτατες γνώσεις του μετασχηματίζονταν με τις συνεχείς συζητήσεις σε πολιτική θεωρία και πράξη μέσα από την αναδρομή στην ιστορική εμπειρία της ζωής της αυτοκρατορίας. Η διαδικασία αυτή αιτιολογεί όχι μόνο τα μεγαλόπνοα σχέδια, αλλά και τον πολιτικό ρεαλισμό, με τον οποίο προγραμμάτισε την εκπλήρωσή τους.
Ήταν ο αυθεντικός κυβερνήτης της αυτοκρατορίας, έστω και αν δεν σάρκωνε το πρότυπο του αυτοκράτορα-στρατηγού ή του αυτοκράτορα-διοικητή, γιατί αξιοποιούσε σε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου τις σημαντικότερες προσωπικότητες της εποχής του.
Εσωτερική πολιτική
Η κατάσταση της αυτοκρατορίας στις αρχές του 6ου αιώνα παρουσίαζε σοβαρή διαφθορά του διοικητικού μηχανισμού και περίεργη κοινωνική ζύμωση, παρά τα σημαντικά οικονομικά αποθέματα που εξασφάλισε η ορθολογιστική οικονομική πολιτική του αυτοκράτορα Αναστάσιου Α΄ (491-518). Η διαφθορά των διοικητικών υπηρεσιών, που αποδοκιμάζεται με σκληρό τρόπο στην ιουστινιάνεια νομοθεσία, ανέδειξε τις ελλείψεις του θεσμικού πλαισίου, το οποίο άφηνε ευρύτατα περιθώρια στους διοικητικούς υπαλλήλους για καταχρήσεις της εξουσίας των αξιωμάτων τους, αφού τα αγόραζαν με υψηλό αντίτιμο και τα ασκούσαν καταπιεστικά στον λαό, ενώ δεν κατοχύρωνε τους μικρούς γαιοκτήμονες και μικροκαλλιεργητές από την επεκτατική απληστία των μεγάλων γαιοκτημόνων.
Στα πρώτα έτη της βασιλείας του Ιουστινιανού (527-532) η κοινωνική διαμαρτυρία συντονιζόταν από την οργανωμένη αντίδραση των «δήμων», οι οποίοι τελικά επιδίωξαν την εκθρόνιση του Ιουστινιανού και την ανακήρυξη ως αυτοκράτορα του Υπατίου, ανιψιού του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄. Οι διαμαρτυρίες κατέληξαν στην περίφημη Στάση του «Νίκα» (από το κοινό σύνθημα των στασιαστών), που αναστάτωσε την Κωνσταντινούπολη για μια εβδομάδα περίπου (11-18 Ιανουαρίου 532) και απείλησε τον θρόνο του Ιουστινιανού. Η δυναμική και αποφασιστική παρέμβαση της Θεοδώρας στον τρομαγμένο αυτοκράτορα και η συνετή γενναιότητα των στρατηγών Βελισσαρίου και Μούνδου κατέστειλαν τη στάση και αποκατέστησαν την τάξη στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Ιουστινιανός εξήλθε πανίσχυρος από τη Στάση του Νίκα, αφού εξαρθρώθηκαν οι οργανωμένοι πυρήνες αντίδρασης, και απέκτησε καθαρότερη θέα των εσωτερικών προβλημάτων της αυτοκρατορίας. Επιδόθηκε πλέον με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στη θεσμοθέτηση των αναγκαίων εσωτερικών μεταρρυθμίσεων. Το ευρύτατο νομοθετικό έργο είναι το θεμέλιο του όλου μεταρρυθμιστικού έργου του. Το σύνολο των νομοθετικών συλλογών, που εκπονήθηκαν από άριστους νομικούς με επικεφαλής τον Τριβωνιανό, συγκροτούν την Ιουστινιάνεια νομοθεσία, που είναι γνωστή στην επιστήμη του Δικαίου ως Corpus Iuris Civillis. Η νομοθεσία αυτή είναι και η βασική πηγή του Βυζαντινού Δικαίου.
Κατά την περίοδο της βασιλείας του γνώρισαν μεγάλη ακμή τα γράμματα και οι τέχνες. Στα γράμματα δόθηκαν ισχυρά κίνητρα με την όλη πνευματική κίνηση και την ακτινοβολία των λογίων, αλλά προσαρμόστηκαν στο νέο πνεύμα της πολιτικής ιδεολογίας του Βυζαντίου. Η άνθηση της παιδείας στα μεγάλα αστικά κέντρα ήταν όχι μόνο ποσοτική, αλλά και ποιοτική, γιατί βελτιώθηκε σημαντικά η ανώτερη εκπαίδευση.
Ανάλογη ακμή γνώρισαν και οι τέχνες χάρη στο τεράστιο οικοδομικό έργο του Ιουστινιανού, το οποίο με θαυμασμό περιγράφει ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του Περί Κτισμάτων. Οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος και Ισίδωρος δημιούργησαν το μοναδικό σε δημιουργική σύνθεση και αισθητική πληρότητα μνημείο του ναού της του Θεού Σοφίας, ενώ άλλοι αρχιτέκτονες δημιούργησαν μνημειακούς ναούς, μοναδικά δημόσια κτήρια, οχυρωματικά έργα, φρούρια, υδραγωγεία κ.λπ. Η όλη ανάπτυξη του τεράστιου οικοδομικού έργου του Ιουστινιανού, που καλύπτει κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας συνδέθηκε με την προώθηση της τέχνης και της τεχνικής, αποτύπωνε την οικουμενική διάσταση της αυτοκρατορίας και οριοθετούσε τους στόχους της.
Εξωτερική πολιτική
Σύμφωνα με τις βασικές αρχές της πολιτικής ιδεολογίας, η προστασία ή η απελευθέρωση των χριστιανικών πληθυσμών ήταν βασική ευθύνη του βυζαντινού αυτοκράτορα. Η «απέραντος ειρήνη» με τους Πέρσες (Σεπτέμβριος 532), παρά το γεγονός ότι δεν τηρήθηκε από τους Πέρσες, άνοιξε τις προοπτικές για μια δυναμική πολιτική στη Δύση. Ο στρατηγός Βελισσάριος ανέλαβε την αποστολή να εξουδετερώσει την επεκτατική δραστηριότητα των Βανδάλων στη Βόρεια Αφρική, που ήταν απειλητική για τη Σικελία, τη Σαρδηνία, την Κορσική και τα παράλια της Ιταλίας. Ο Βελισσάριος με δύο νίκες διέλυσε το κράτος των Βανδάλων και κόσμησε με τον αιχμάλωτο ηγεμόνα τους Γελίμερο τον θρίαμβό του στην Κωνσταντινούπολη (534). Αμέσως μετά, με αφορμή τη δολοφονία της βασίλισσας των Γότθων Αμαλασούνθας, που ήταν σύμμαχος του Βυζαντίου, οι στρατηγοί Βελισσάριος και Μούνδος, εξεστράτευσαν στη Δαλματία, όπου πέθανε ο Μούνδος (536), και στην Ιταλία. Παρά την περιορισμένη στρατιωτική δύναμη, ο Βελισσάριος κατέλαβε εύκολα τη Σικελία, τη Νεάπολη, τη Ρώμη και τη Ραβέννα, κλείνοντας έτσι τον Γοτθικό πόλεμο με σημαντικές επιτυχίες.
Η πολιτική του Ιουστινιανού για την αντιμετώπιση των απειλών σε όλη σχεδόν την έκταση των συνόρων της αυτοκρατορίας στηρίχθηκε στην ισχυρή οργάνωση στρατού και στόλου, στην αξιοποίηση της βυζαντινής διπλωματίας, στη χρησιμοποίηση του βυζαντινού θησαυροφυλακίου για την εξαγορά της ειρήνης στην Ανατολή, καθώς και για την εξαγορά των υπηρεσιών διαφόρων βαρβαρικών φύλων προς εξουδετέρωση συγκεκριμένων βαρβαρικών απειλών. Η πολιτική αυτή επιλογή, όπως και η εσωτερική πολιτική, στηρίχθηκε βεβαίως στις τεράστιες οικονομικές δυνατότητες της αυτοκρατορίας κατά την εποχή του Ιουστινιανού, αλλά οι τεράστιες δαπάνες άδειασαν το θησαυροφυλάκιο και συνδυάστηκαν με συνεχείς φορολογικές επιβαρύνσεις, οι οποίες προκαλούσαν τη συνεχώς αυξανόμενη δυσφορία και αντίδραση του λαού. Η οικονομική άνεση εξανεμίστηκε προοδευτικά, αλλά οι βάρβαροι λαοί γίνονταν συνεχώς απαιτητικότεροι σε οικονομικές παροχές.
Το τεράστιο έργο του Ιουστινιανού τόσο στην εσωτερική, όσο και στην εξωτερική πολιτική, παρά τα λάθη επιλογών ή εφαρμογής, πλησίασε πολύ την πραγματοποίηση του οράματος της χριστιανικής οικουμένης, αφού η βυζαντινή κυριαρχία εκτεινόταν σε ολόκληρο σχεδόν τον χριστιανικό κόσμο. Η περιφρούρηση του έργου ήταν σχεδόν αδύνατη, αλλά οπωσδήποτε σφράγισε για πολλούς αιώνες τις οικουμενικές προοπτικές της αυτοκρατορίας και άφησε ανεξίτηλα ίχνη στον ευρωπαϊκό και στον ανατολικό πολιτισμό. Η πραγματοποίηση του μεγάλου οράματος ήταν πολιτικό κατόρθωμα ενός μεγαλόπνοου πολιτικού, η επιβίωση του έργου του απαιτούσε συνεχή εγρήγορση όλων των δυνάμεων της αυτοκρατορίας και ανάλογη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία. Ο Ιουστινιανός υπήρξε πραγματικά «Μέγας» αυτοκράτορας και πολιτικός, ο μεγαλύτερος ίσως στα 1.100 περίπου έτη της ζωής του Βυζαντίου.
