Έκθεση Β΄ Λυκείου: Εξειδίκευση

Leon Zernitsky

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Εξειδίκευση  

Ως εξειδίκευση ορίζουμε την απόκτηση επαγγελματικής ή/και επιστημονικής ειδίκευσης σε συγκεκριμένο αντικείμενο.

[Το εξειδικεύομαι δηλώνει μεγαλύτερο βαθμό ειδίκευσης∙ ωστόσο, στην κοινή χρήση, αποτελεί εμφατική χρήση του ειδικεύομαι, από το οποίο δεν διαφέρει σημασιολογικά. Το ίδιο και το εξειδίκευση έναντι του ειδίκευση∙ ωστόσο σε μια προσεκτική χρήση της γλώσσας, τα εξειδικεύομαι, εξειδίκευση μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δηλώσουν μεγαλύτερο βαθμό ειδίκευσης, π.χ. ειδικεύτηκε στη γλωσσολογία και εξειδικεύθηκε στη χρήση πολυμέσων για τη διδασκαλία της γλώσσας.]

Λόγοι που οδηγούν στην εξειδίκευση και η προσφορά της

Η εξειδίκευση αποτελεί πλέον ένα ολοένα και σημαντικότερο ζητούμενο, καθώς τόσο η επαγγελματική αποκατάσταση όσο και η αποτελεσματικότερη εργασιακή και επιστημονική δράση απαιτούν μεγάλο βαθμό ειδικών γνώσεων και δεξιοτήτων. Ειδικότερα:

- Η συνεχής εξέλιξη των επιστημών καθιστά αναγκαία την απόλυτη εξειδίκευση των επιστημόνων. Σε αντίθεση με το παρελθόν που οι γνώσεις των ανθρώπων ήταν αρκετά περιορισμένες σε κάθε επιμέρους αντικείμενο και ήταν εφικτή, ως ένα βαθμό, η ενασχόληση με πολλά επιστημονικά πεδία, πλέον οι γνώσεις και ο όγκος των πληροφοριών έχουν διευρυνθεί σε τέτοιο σημείο, ώστε κάθε επιστήμονας μπορεί να ασχοληθεί ουσιαστικά μ’ ένα συγκεκριμένο πεδίο του επιστημονικού του κλάδου, προκειμένου να το γνωρίσει σε βάθος και με πληρότητα.

Σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, την ιατρική επιστήμη, είναι πρακτικά αδύνατο για έναν άνθρωπο να γνωρίσει επαρκώς κάθε τομέα της, γι’ αυτό και κάθε γιατρός λαμβάνει συγκεκριμένη ειδίκευση. Αν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη μας το επίπεδο γνώσεων που απαιτεί η αναζήτηση θεραπειών για τις διάφορες ασθένειες, κατανοούμε πόσο σημαντική είναι η πλήρης εξειδίκευση σε έναν και μόνο τομέα.

Η εξειδίκευση των επιστημόνων που έχει επιβληθεί από το χαώδες εύρος γνώσεων, οδηγεί σ’ έναν νέο τρόπο εργασίας στους τομείς της έρευνας, εφόσον πλέον η πρόοδος των ερευνών βασίζεται στη συνεργασία ατόμων που έχουν διαφορετική ο καθένας ειδίκευση. Εφόσον, λοιπόν, είναι ανέφικτο ένας ερευνητής να εμβαθύνει σε όλα τα επιμέρους ζητήματα της επιστήμης του, προέκυψε η ανάγκη συνύπαρξης και συνεχούς συνεργασίας μεταξύ των επιμέρους ειδικοτήτων, προκειμένου να διασφαλιστεί η δυνατότητα διασύνδεσης των ευρημάτων.

- Η εξειδίκευση αποτελεί πλέον βασικό κριτήριο πρόσληψης. Η επαγγελματική αποκατάσταση έχει συνδεθεί πια άρρηκτα με το βαθμό εξειδίκευσης του κάθε ατόμου, εφόσον στις περισσότερες θέσεις εργασίας απαιτούνται πολύ συγκεκριμένες γνώσεις. Τόσο η εξέλιξη της τεχνολογίας όσο και η αύξηση του ανταγωνισμού, δεν αφήνουν περιθώρια για την απασχόληση υπαλλήλων που έχουν ελλιπή προσόντα ή μερική γνώση του εκάστοτε αντικειμένου.

Σύμφωνα, για παράδειγμα, με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ενώσεων Επαγγελματιών Πληροφορικής, υπάρχουν αυτή τη στιγμή περισσότερες  από 500.000 κενές θέσεις εργασίας στους τομείς των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών λόγω απουσίας των σχετικών προσόντων.

Είναι προφανές πως η απόκτηση ενός πτυχίου δεν καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες εξειδίκευσης που απαιτεί η σύγχρονη αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο των προπτυχιακών πανεπιστημιακών σπουδών, άλλωστε, δίνεται κυρίως έμφαση στην παροχή γενικών γνώσεων σε σχέση με τον υπό μελέτη επιστημονικό κλάδο∙ γνώσεων, δηλαδή, που δεν διασφαλίζουν σε καμία περίπτωση το επίπεδο κατάρτισης και ειδίκευσης που χρειάζεται για την αντιμετώπιση των εργασιακών υποχρεώσεων σε μια σύγχρονη εταιρεία.

Σύμφωνα, πάλι, με έρευνα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ενώσεων Επαγγελματικών Πληροφορικής  μόνο το 23% των συμμετεχόντων στην έρευνα, είχε τα αντίστοιχα προσόντα για τη θέση που κατείχε. Η έρευνα αφορούσε τις ικανότητες και την εξειδίκευση των εργαζομένων/στελεχών στις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα της Ευρώπης. Πραγματοποιήθηκε δε, σε δείγμα άνω των 2.800 επαγγελματιών πληροφορικής. Από την έρευνα προέκυψε ότι η πιο δημοφιλής ειδίκευση στους επαγγελματίες ήταν το Project Management, αλλά όπως κατέδειξε η έρευνα, μόλις το 7% των αποκριθέντων σ’ αυτή την ειδίκευση είχαν τα κατάλληλα εφόδια και τις ικανότητες προκειμένου να ανταποκριθούν σε τέτοιου είδους ρόλους.

Η εντυπωσιακή εξέλιξη στους διάφορους τομείς της τεχνολογίας και ιδίως σε αυτόν της πληροφορικής, έχουν καταστήσει απολύτως αναγκαία την εξειδίκευση των υποψήφιων υπαλλήλων, εφόσον δεν θα έχουν διαφορετικά τις δυνατότητες να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του επαγγέλματός τους.

- Η εξειδίκευση οδηγεί σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Η εξειδίκευση επιτρέπει την καλύτερη δυνατή απόδοση είτε πρόκειται για την ερευνητική εργασία ενός επιστήμονα είτε για την εργασιακή απόδοση ενός υπαλλήλου, καθώς προσφέρει το αναγκαίο επίπεδο κατάρτισης και γνώσεων, ώστε να μην προκύπτουν εμπόδια και καθυστερήσεις από την αδυναμία του ατόμου να διαχειριστεί όσα σχετίζονται με το αντικείμενό του.

Η αποτελεσματικότητα αυτή εκτιμάται ιδιαίτερα στο εξαιρετικά ανταγωνιστικό περιβάλλον της σύγχρονης εποχής, όπου ο χρόνος διεκπεραίωσης μιας εργασίας ή μιας έρευνας συνδέεται άμεσα με σημαντικά οικονομικά οφέλη. Ένα βασικό ζητούμενο, άλλωστε, στο χώρο των επιχειρήσεων είναι να καλυφθεί κάθε νέα αγοραστική ανάγκη -ή να δημιουργηθεί ένα καινοτόμο προϊόν που να προσφέρει νέες δυνατότητες στους ανθρώπους- γρηγορότερα απ’ ό,τι θα το επιτύχουν οι ανταγωνιστές.

Πιθανές αρνητικές συνέπειες της εξειδίκευσης

Παρά το γεγονός ότι το άτομο μέσω της εξειδίκευσης αποκτά τη δυνατότητα να αποδίδει πολύ καλύτερα στο αντικείμενό του και ενισχύει έτσι την αυτοπεποίθησή του, εφόσον αισθάνεται πως μπορεί να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό, εντούτοις υπάρχουν και οι αρνητικές πτυχές αυτής της μονομερούς προσήλωσης σ’ ένα αντικείμενο. Ειδικότερα:

- Η εξειδίκευση ενδέχεται να οδηγήσει το άτομο στην πνευματική μονομέρεια. Η ανάγκη για εξειδίκευση ενέχει τον κίνδυνο να αφοσιωθεί το άτομο κατά τρόπο απόλυτο στο αντικείμενό του, παραμερίζοντας όλες εκείνες τις πνευματικές ενασχολήσεις που προσφέρουν ευρύτερη και βαθύτερη καλλιέργεια, όπως είναι η τέχνη ή η μελέτη άλλων επιστημών. Ενώ, συνάμα, ενδέχεται το άτομο να απομακρυνθεί από άλλες πτυχές του ανθρώπινου βίου, που σχετίζονται με την κοινωνική και πολιτική δράση των πολιτών, και το καθιστούν ολοκληρωμένο πολίτη με ανησυχίες πέρα από τα αποκλειστικά του ενδιαφέροντα.

Είναι σαφές πως όσο σημαντικό κι αν κρίνεται το να αποδίδει ο κάθε άνθρωπος το μέγιστο δυνατό στο χώρο της εργασίας ή των ερευνών του, δεν μπορεί να θεωρηθεί σημαντικότερο από το να διαμορφώνει μια ολόπλευρα καλλιεργημένη προσωπικότητα με ενδιαφέροντα, δράσεις και πρωτοβουλίες που να κινούνται πέρα από το εργασιακό του αντικείμενο. Η διασφάλιση, άλλωστε, της ατομικής ευτυχίας δεν μπορεί να προκύψει μέσα από την έμμονη ενασχόληση με ένα αντικείμενο, χωρίς την ύπαρξη και άλλων δραστηριοτήτων που να πλουτίζουν τις εμπειρίες και τα πνευματικά ερεθίσματα του ατόμου.

- Αποστερεί την εργασία από την αναγκαία αίσθηση δημιουργικότητας. Στο πλαίσιο της πλήρους εξειδίκευσης το άτομο καταλήγει να ασχολείται διαρκώς με το ένα και μόνο εργασιακό αντικείμενο, στο οποίο και έχει ειδικευτεί, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνεται το τελικό προϊόν ως δικό του δημιούργημα ή ως δική του ευθύνη. Επιπροσθέτως, το άτομο βιώνει σταδιακά μια ολοένα και πιο έντονη πλήξη, εφόσον καλείται να επαναλαμβάνει καθημερινά μια παρόμοια διαδικασία ή να ασχολείται συνεχώς με το ίδιο ακριβώς αντικείμενο, γεγονός που του φανερώνει πόσο περιορισμένη και πόσο συγκεκριμένη είναι η δική του συνεισφορά.

Δεν υπάρχει, επομένως, ούτε η αναγκαία επαφή του ατόμου με το τελικό προϊόν εργασίας, ώστε να λαμβάνει την ικανοποίηση πως δημιουργεί ο ίδιος κάτι ολοκληρωμένο, ούτε η αίσθηση της ποικιλίας και των νέων εργασιακών προκλήσεων, που θα διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του, εφόσον από ένα σημείο και μετά μπαίνει σε μια διαδικασία ψυχοφθόρας ρουτίνας.

- Η εξειδίκευση τείνει να απομακρύνει τους ανθρώπους από τα ευρύτερα κοινωνικά ζητήματα. Ο εξειδικευμένος επιστήμονας ή υπάλληλος αρκείται πολλές φορές στο να απολαμβάνει την επιτυχία ή την άνεση που του προσφέρει η άριστη γνώση του αντικειμένου του, αδιαφορώντας επί της ουσίας για οτιδήποτε βρίσκεται πέρα από τις δικές του γνώσεις. Μια τέτοια στάση, όμως, σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας εποχής κατά την οποία οι άνθρωποι θα θέτουν μέσα σ’ εκείνα που καλούνται να χειριστούν οι ειδικοί και τα ζητήματα πολιτικής. Μια ιδιαίτερα δυσάρεστη εξέλιξη που θα επιτρέπει στους πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες να δρουν χωρίς ουσιαστικό έλεγχο και να διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα κατά βούληση και κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τα προσωπικά τους συμφέροντα.

Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, μια πολύ βασική σκέψη της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, πως κάθε πολίτης, όποιο κι αν είναι το επάγγελμά του, μπορεί και πρέπει να ασχολείται με τα πολιτικά ζητήματα.

Τρόποι αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της εξειδίκευσης

- Αποτελεί πάντοτε βασικό ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και της πολιτείας η διασφάλιση των αναγκαίων προϋποθέσεων, ώστε οι νέοι να αποκτούν έγκαιρα εκείνα τα εχέγγυα που θα τους προφυλάξουν από την πνευματική μονομέρεια και την αδιαφορία για την κοινωνική τους παρουσία και δράση. Προκειμένου, επομένως, να διαφυλαχτεί η διάθεση ευρυμάθειας και ουσιαστικής καλλιέργειας των νέων, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανθρωπιστική παιδεία, αλλά και να ληφθεί μέριμνα για μια ισόρροπη παροχή ειδίκευσης και γενικής παιδείας.

Αν το σχολείο επιτύχει να εμπνεύσει από νωρίς διάθεση φιλομάθειας στους νέους, όπως και την ανάγκη της προσωπικής έκφρασης και συμμετοχής στα κοινωνικά ζητήματα, τότε είναι πιθανό πως στο μέλλον θα έχουν τις αναγκαίες αντιστάσεις ώστε να μην αφεθούν στη μονόπλευρη και αποκλειστική ενασχόληση με ένα και μόνο γνωστικό αντικείμενο.

- Σημαντική, μάλιστα, κρίνεται η συνεισφορά του σχολείου και στην ορθή καθοδήγηση των νέων σχετικά με τη σημασία και την κατάλληλη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Οι νέοι θα πρέπει να γνωρίσουν από νωρίς τα πολύτιμα οφέλη που μπορούν να προκύψουν σε σχέση τόσο με την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους όσο και με την επίτευξη μιας ουσιαστικής κοινωνικής παρουσίας, αν αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο τους για να διευρύνουν τις γνώσεις τους, να αποκομίζουν πνευματικά ερεθίσματα μέσα από την επαφή τους με την τέχνη και τον πολιτισμό, αλλά και να δράττουν ευκαιρίες για να συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες.

Χάρη στην τεχνολογία και το πλήθος γνώσεων και πληροφοριών που μπορούν να αποκτηθούν διαδικτυακά, το κάθε άτομο μπορεί να συνεχίσει να διευρύνει την πνευματική του καλλιέργεια ασχολούμενο με τομείς της γνώσης και της επιστήμης που δεν σχετίζονται με το αντικείμενο των σπουδών του. Πρόκειται για την επονομαζόμενη διαδικασία της δια βίου μάθησης, που αποτελεί καίρια απάντηση στους κινδύνους της πνευματικής μονομέρειας.

Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, πως η τελική ευθύνη για την εξέλιξη της προσωπικότητας του ατόμου βαρύνει κυρίως το ίδιο. Θα πρέπει, επομένως, αυτοβούλως το κάθε άτομο να διεκδικεί για τον εαυτό του την πνευματική εκείνη εγρήγορση που θα το προφυλάξει από την έμμονη προσήλωση στο ένα αντικείμενο και θα του προσφέρει την αναγκαία ευρύτητα ενδιαφερόντων, ώστε να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα και έναν ενεργό πολίτη.

- Καίρια μπορεί να φανεί η δράση των πνευματικών ανθρώπων του τόπου, καθώς είναι σε θέση με το παράδειγμά τους και το ενδιαφέρον τους για τα ζητήματα της κοινωνίας και της πολιτικής να δείξουν πως παρά την εμβάθυνση σε διαφορετικούς ο καθένας τομείς διατηρούν αμείωτη τη διάθεσή τους να λειτουργούν ως ενεργοί πολίτες. 

Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

William Adolphe Bouguereau

Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

(1798-1857)

Έλαμπε αχνά το φεγγαράκι — ειρήνη

όλην, όλη τη φύση ακινητούσε,

και μέσα από την έρημη την κλίνη

τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε·

τριγύρω γύρω η νυχτική γαλήνη

τη γλυκύτατη κλάψα ηχολογούσε·

απάντεχα βαθύς ύπνος με πιάνει,

κι ομπροστά μου ένας γέροντας μού εφάνη.

Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος·

στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα

γλυκά γλυκά το φύσημα του αέρος

τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα,

κι αυτός εις το πολύαστρον του αιθέρος

τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα·

αγάλι γάλι ασηκώθη από χάμου,

και ωσάν να ’χε το φως του ήλθε κοντά μου.

Τα Ευρισκόμενα, 1859

αγάλι γάλι: αργά αργά

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να εντάξετε το ποίημα στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση. (5 μονάδες) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας αναγνωρίζοντας τέσσερα (4) αντίστοιχα χαρακτηριστικά στο ποίημα. (8 μονάδες)

Το ποίημα του Διονύσιου Σολωμού εντάσσεται στην παραδοσιακή ποίηση. Ένταξη που δικαιολογείται από τα εξής χαρακτηριστικά:

1. Ακολουθεί ως προς τη μορφή την παραδοσιακή σύνθεση της οκτάβας, που έχει αντληθεί από την ιταλική ποίηση. Έχουμε, έτσι, δύο οκτάστιχες στροφές.

2. Το ποίημα έχει ομοιοκαταληξία, καθώς ο Σολωμός ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες σύνθεσης της οκτάβας, που βασίζεται σε τρεις ομοιοκαταληξίες. Ειδικότερα ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος στίχος με τον τρίτο και τον πέμπτο, ο δεύτερος στίχος με τον τέταρτο και τον έκτο, κι ο έβδομος στίχος με τον όγδοο. Προκύπτει, άρα, η εξής μορφή ομοιοκαταληξίας: αβαβαβγγ

3. Οι στίχοι είναι παροξύτονοι ενδεκασύλλαβοι και ακολουθούν το ιαμβικό μέτρο (τόνος σε κάθε δεύτερη συλλαβή):

 απά / ντεχα / βαθύς / ύπνος / με πιά / νει

4. Ο τίτλος του ποιήματος είναι δηλωτικός του περιεχομένου.

α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος σε σχέση με το περιεχόμενό του. Να αναφέρετε, αξιοποιώντας στοιχεία του κειμένου, πού εμφανίζεται Η σκιά του Ομήρου (6 μονάδες) και πώς περιγράφεται στο ποίημα. (6 μονάδες)

Η σκιά του Ομήρου, ο τίτλος δηλαδή του ποιήματος, αναφέρεται στη μορφή του νεκρού Ομήρου που εμφανίζεται στο όνειρο του νέου ποιητή, του Διονύσιου Σολωμού, μόλις αυτός αποκοιμιέται. Πρόκειται για μια συμβολική συνάντηση του παλαιού ποιητή, που υπερέχει υπέρμετρα έναντι όλων των κατοπινών του, με τον νέο ποιητή, τον Σολωμό, που παρουσιάζεται έτσι ως διάδοχος και συνεχιστής του. 

Είναι προφανές πως ο Σολωμός δεν χρησιμοποιεί κυριολεκτικά τη λέξη σκιά, εφόσον επί της ουσίας θέλει να αναφερθεί στην οραματική παρουσία του Ομήρου. Επιτυγχάνει, όμως, με τη λέξη αυτή να αποδώσει έμμεσα την αίσθηση όλων των ποιητών που νιώθουν πως κινούνται διαρκώς στη σκιά του μεγάλου αυτού δημιουργού.

Η εμφάνιση της σκιάς γίνεται μόλις το ποιητικό υποκείμενο παραδίνεται σε βαθύ ύπνο. Σύμφωνα, μάλιστα, με το κείμενο η σκιά του Ομήρου μοιάζει να αναπαύεται σ’ ένα ακρογιάλι (Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος).

Ο ποιητής φροντίζει να μας δώσει και την περιγραφή της μορφής του Ομήρου, ο οποίος φορά παλιά σκισμένα ρούχα (στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα) κι έχει αραιά άσπρα μαλλιά (τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα) που τα σκορπά το φύσημα του ανέμου. Έμφαση δίνεται, βέβαια, και στο γεγονός ότι ο ποιητής είναι τυφλός, καθώς παρουσιάζεται να στρέφει τα σβησμένα του μάτια προς τον γεμάτο αστέρια ουρανό (τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα).

Το ποίημα κλείνει με μια αναφορά που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού ο Όμηρος παρουσιάζεται να ανασηκώνεται από το ακρογιάλι και να κινείται, σαν να έχει ξαναβρεί το φως του, προς το ποιητικό υποκείμενο, προς τον Σολωμό.

β1. Να επισημάνετε στο κείμενο τέσσερα (4) ουσιαστικά που παραπέμπουν σε στοιχεία της φύσης και συνθέτουν το σκηνικό του ποιήματος. (8 μονάδες)

φεγγαράκι: Με την αναφορά στο φεγγάρι που λάμπει, ο ποιητής φροντίζει να υποδηλώσει από τον πρώτο κιόλας στίχο πως όσα θα ακολουθήσουν διαδραματίζονται βραδινή ώρα.

ακρογιάλι: Ο ποιητής τοποθετεί τη σκιά του Ομήρου να αναπαύεται στο ακρογιάλι, επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να δημιουργήσει ευκολότερα τη σκηνική εικόνα του χώρου.

αέρος: Σε αντίθεση με την πλήρη ακινησία της φύσης που χαρακτηρίζει την πρώτη στροφή και τον πραγματικό κόσμο του ποιητικού υποκειμένου, στο πλαίσιο του ονείρου προκύπτει μια διαφοροποίηση που προσδίδει περισσότερη ένταση στην όλη σκηνή, εφόσον το φύσημα του αέρα είναι τέτοιο που σκορπίζει τα αραιά μαλλιά του Ομήρου.

αιθέρος: Η σκιά του Ομήρου στρέφει τα σβησμένα μάτια προς τον γεμάτο αστέρια αιθέρα, γεγονός που φανερώνει πως ακόμη κι η συνάντηση με τον Όμηρο, που συνιστά ένα ονειρικό όραμα, πραγματοποιείται βραδινή ώρα.

β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) προσωποποιήσεις και μια (1) ηχητική εικόνα. (6 μονάδες)

Προσωποποιήσεις: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Το κελάηδημα του αηδονιού παρουσιάζεται σαν να αποτελεί την έκφραση παραπόνων από το προσωποποιημένο πουλί.

η νυχτική γαλήνη... ηχολογούσε

Η γαλήνη παρουσιάζεται να αντηχεί τη γλυκιά κλάψα του αηδονιού, σαν να θέλει συνειδητά να μεταδώσει τον όμορφο αυτό ήχο και στην υπόλοιπη φύση.

Ηχητική εικόνα: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Με ιδιαίτερα λυρικό τρόπο ο ποιητής συνθέτει μια έξοχη ηχητική εικόνα με τα παράπονα του αηδονιού να ηχούν στην απόλυτη γαλήνη της νύχτας.

β3. Να καταγράψετε τις επαναλήψεις που απαντούν στο ποίημα και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους. (5 μονάδες)

όλην, όλη: Η επανάληψη αξιοποιείται εδώ προκειμένου να δοθεί με έμφαση το αίσθημα της ακινησίας που κυριαρχεί σε ολόκληρη τη φύση. Πρόκειται για μια απολύτως γαλήνια νύχτα, όπου κάθε στοιχείο της φύσης είναι πλήρως ακινητοποιημένο.

γλυκά γλυκά: Η εικόνα του ανέμου που σκορπίζει τα μαλλιά του Ομήρου αποκτά μια ιδιαίτερα ήπια αίσθηση, εφόσον το φύσημα του αέρα παρουσιάζεται να τα κινεί με γλυκό τρόπο∙ ένδειξη τρυφερότητας, μα και σεβασμού. Έτσι, η ένταση που θα μπορούσε να προκύψει από την εικόνα αυτή απαλύνεται εξαρχής, γι’ αυτό και τα επιρρήματα προτάσσονται. 

αγάλι γάλι: Η κίνηση που κάνει ο Όμηρος, το ανασήκωμά του, γίνεται με πολύ αργό τρόπο τόσο για να δηλωθεί η προχωρημένη ηλικία του όσο και για να τονιστεί πως η πρόθεσή του να βρεθεί κοντά στον νέο ποιητή δεν έχει το χαρακτήρα κάποιας πιεστικής ή βιαστικής ανάγκης.

β4. Στη γλώσσα του Σολωμού συχνά συναντώνται στοιχεία του ζακυνθινού ιδιώματος. Να καταγράψετε τρεις (3) ιδιωματικούς γλωσσικούς τύπους του κειμένου. (6 μονάδες)

εσκόρπαε / ασηκώθη / εστριφογύριζε

[Ας προσεχθεί πως η μελωδικότητα του ζακυνθινού ιδιώματος υπηρετείται με τη διατήρηση του αρχικού φωνήεντος ακόμη και σ’ εκείνους τους τύπους που θα μπορούσε να παραληφθεί.]

Ερμηνευτικό σχόλιο

Ο Σολωμός μέσα από το απόσπασμα αυτό επιχειρεί να παρουσιάσει τη σύνδεση της νέας δημιουργικής πνοής, που εκπροσωπείται από τον ίδιο, με την ένδοξη και έξοχη ποιητική παράδοση, που εκπροσωπείται σαφώς από τον Όμηρο. Ο παλαιός ποιητής εμφανίζεται πρόθυμος να συναντήσει τον νέο ποιητή, προκειμένου να δείξει πως στο πρόσωπό του αναγνωρίζει έναν επάξιο συνεχιστή του. Η κίνηση, μάλιστα, του Ομήρου να σηκωθεί από την ακρογιαλιά και να πλησιάσει εκείνος τον Σολωμό -και όχι το αντίθετο, που θα ήταν ίσως πιο εύλογο από άποψη σεβασμού- υποδηλώνει πως, κατά την άποψη του νέου ποιητή, ο παλαιός και καταξιωμένος δημιουργός αποζητά την ύπαρξη σύνδεσης και συνέχειας. Ο Όμηρος δεν αντιμετωπίζει ούτε με υπεροψία ούτε με απαξίωση τον επίδοξο συνεχιστή του, τουναντίον έχει κάθε διάθεση να δει -μέσω αυτού- τη συνέχιση της ποιητικής δημιουργίας στον τόπο.

Η αναφορά του τελευταίου στίχου πως ο Όμηρος ήρθε κοντά στον Σολωμό σαν να είχε βρει ξανά το φως του, αποτελεί ένδειξη αφενός της διάθεσης του παλαιότερου ποιητή να μεταδώσει τη σοφία του στον νεότερο και αφετέρου του γεγονότος πως ο Σολωμός κρίνεται επαρκής και επάξιος, γι’ αυτό κι είναι σαν να επανακτά ο Όμηρος την όρασή του –κάτι που προφανώς δεν θα συνέβαινε, αν ο επίδοξος συνεχιστής δεν ενέπνεε τέτοια εμπιστοσύνη στον παλαιό ποιητή. 

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Τεχνολογία

Leon Zernitsky

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Τεχνολογία

Τεχνολογία: Ο τομέας της γνώσης που ασχολείται με την εφαρμοσμένη επιστήμη, τις εφευρέσεις, την ανάπτυξη και πρακτική αξιοποίηση επιστημονικών γνώσεων και μεθόδων, κυρίως στη μηχανική, τη βιομηχανία κ.λπ.

Συνεκδοχικά, το σύνολο των επιτευγμάτων (εφευρέσεων, διαδικασιών, μεθόδων κ.λπ.) που προκύπτουν μέσω της εφαρμογής επιστημονικών ή τεχνικών γνώσεων για πρακτικούς σκοπούς, καθώς και καθένα από τα παραπάνω επιτεύγματα / προϊόντα.

Το σύνολο των τρόπων με τους οποίους μια κοινωνία εξασφαλίζει τα υλικά αγαθά του πολιτισμού της.

«Μια καταπληκτική τεχνική πρόοδος αγωνίζεται να θεραπεύσει τα δεινά που προκαλεί στο άνθρωπο μια καταπληκτική τεχνική πρόοδος.» Οδυσσέας Ελύτης

Η θετική συνεισφορά της τεχνολογίας

Η τεχνολογία με τη ραγδαία εξέλιξη που έχει γνωρίσει τις τελευταίες δεκαετίες έχει επηρεάσει -θετικά, αλλά και αρνητικά- τις περισσότερες εκφάνσεις του καθημερινού βίου, δημιουργώντας πρωτόγνωρα δεδομένα για την περαιτέρω προώθηση της δημιουργικότητας, αλλά και νέες συνθήκες για τους στόχους που θέτουν πλέον οι άνθρωποι. Ειδικότερα:

- Ανανεώνει και βελτιστοποιεί τις συνθήκες εργασίας. Χάρη στην τεχνολογία πολλές πτυχές του εργασιακού βίου έχουν βελτιωθεί σημαντικά, εφόσον έχει μειωθεί κατά πολύ ο χρόνος δραστηριοτήτων που άλλοτε ήταν εξαιρετικά χρονοβόρες, έχει ελαττωθεί ο χειρωνακτικός μόχθος κι έχει επιτευχθεί ένας ιδιαίτερα αποδοτικός καταμερισμός των εργασιών. Αποτέλεσμα αυτών είναι, εύλογα, η αύξηση της παραγωγικότητας και η ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης, μιας και το τελικό προϊόν -είτε αυτό είναι υλικό είτε η παροχή κάποιας υπηρεσίας- είναι υψηλότερης ποιότητας, προκύπτει με μικρότερο κόστος και σε συντομότερο χρόνο.

Ιδιαίτερα εμφανής είναι η συνεισφορά της τεχνολογίας στη βιομηχανική παραγωγή, όπου πλέον με την αυτοματοποίηση των εργασιών έχει προκύψει μια θεαματική αύξηση της παραγωγικότητας, αλλά και της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων. Αντίστοιχα εντυπωσιακή, εντούτοις, είναι και η βελτίωση της απόδοσης σε τομείς όπου κάποτε κυριαρχούσε η εξαντλητικά χρονοβόρα γραφειοκρατία, ενώ τώρα χάρη στους υπολογιστές συναντά κανείς αποτελεσματική οργάνωση, γοργή αρχειοθέτηση και τάχιστη εξυπηρέτηση.

- Ενισχύει σημαντικά τον τομέα της υγείας. Η τεχνολογική εξέλιξη έχει βρει άριστη εφαρμογή στο χώρο της υγείας επιτρέποντας τη βελτίωση των χειρουργικών επεμβάσεων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται πιο αποτελεσματικές, αλλά λιγότερο παρεμβατικές, γεγονός που μειώνει τον αναγκαίο χρόνο ανάρρωσης.

Χάρη στην τεχνολογία, άλλωστε, έχει καταστεί εφικτή η πιο αποτελεσματική αναζήτηση θεραπειών για ποικίλες ασθένειες, προσφέροντας ανακούφιση σε χιλιάδες ασθενείς σε όλο τον κόσμο.

- Βελτιώνει την καθημερινότητα των πολιτών. Η τεχνολογία βρίσκει πλείστες εφαρμογές σε πτυχές της καθημερινότητας προσφέροντας αισθητή βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, εφόσον κάθε πιθανή ελάττωση του κόπου ή του απαιτούμενου χρόνου για την εκπλήρωση μιας εργασίας, συνιστά πολύτιμο κέρδος για τους πολίτες. Έτσι, από την παροχή ταχύτερων και ασφαλέστερων μεταφορών, μέχρι την εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας, προκύπτουν πολλαπλά οφέλη για τους πολίτες τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο.

- Αποτελεσματικότερη αξιοποίηση πλουτοπαραγωγικών πηγών. Η τεχνολογία επιτρέπει τη με μεγαλύτερη ασφάλεια εξόρυξη ορυκτών πηγών ενέργειας, αλλά και την αξιοποίηση πιο οικολογικών πηγών, όπως είναι η αιολική και η ηλιακή ενέργεια. Παρέχει, άρα, τη δυνατότητα καλύτερης διαχείρισης των ωφελειών που έχει να προσφέρει το φυσικό περιβάλλον, διασφαλίζοντας συνάμα την καλύτερη προστασία του τόσο με την αναζήτηση εναλλακτικών πηγών ενέργειας όσο και με τη μείωση των ρυπογόνων απόβλητων.

- Διάδοση του πολιτισμού και ενίσχυση του μορφωτικού επιπέδου. Με τη συνδρομή ιδίως του διαδικτύου διασφαλίζεται εύκολη πρόσβαση σε χιλιάδες ψηφιοποιημένα βιβλία, αλλά και σε μια μεγάλη ποικιλία ιστοσελίδων που καθιστούν προσιτό σε όλους τους πολίτες πλούσιο υλικό για κάθε πιθανό θέμα και αντικείμενο. Έτσι, σε αντίθεση με το παρελθόν που η αναζήτηση ενημέρωσης και πληροφοριών περιοριζόταν στις βιβλιοθήκες και τα έντυπα βιβλία, θέτοντας σημαντικά εμπόδια σε πολλούς ανθρώπους, πλέον με μια απλή διαδικτυακή αναζήτηση κάθε πολίτης, όπου κι αν βρίσκεται, μπορεί να αντλεί τις πληροφορίες που χρειάζεται και μπορεί να μελετά ό,τι τον ενδιαφέρει.

Εξίσου προσιτές καθίστανται πλέον και οι διάφορες μορφές τέχνης, εφόσον οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με το έργο οποιουδήποτε δημιουργού μέσα από αντίστοιχες διαδικτυακές σελίδες. Έχουν δημιουργηθεί, επομένως, οι αναγκαίες προϋποθέσεις για μια νέα εποχή στο πλαίσιο της οποίας η γνώση, η τέχνη, οι καινοτόμες ιδέες, αλλά και οι πληροφορίες, βρίσκονται στη διάθεση κάθε πολίτη, χωρίς περιορισμούς.

- Ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Το διαδίκτυο δίνει ελεύθερο βήμα έκφρασης στους πολίτες γεγονός που επιτρέπει την ευκολότερη διάδοση ιδεών και απόψεων, όπως και την έγκαιρη ευαισθητοποίηση σε κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα. Πλέον οι πολίτες δεν λαμβάνουν παθητικά μόνο εκείνες τις πληροφορίες κι εκείνες τις ιδέες που τους προσφέρουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ (εφημερίδες, τηλεόραση, ραδιόφωνο)∙ πλέον μπορούν να εμπλουτίσουν κατά πολύ τις πηγές ενημέρωσής τους και τις πηγές άντλησης νέων ιδεών, διασφαλίζοντας έτσι μια πρωτόγνωρη ελευθερία στη διαμόρφωση των απόψεών τους.

- Αποτελεσματικότερη διαπολιτισμική και διακρατική επικοινωνία. Η δυνατότητα γρήγορων και ασφαλών ταξιδιών, κι ακόμη περισσότερο η δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας μέσω του διαδικτύου, προσφέρουν την ευκαιρία μιας συνεχούς και στενής επαφής ανάμεσα στους πολίτες όλων των κρατών. Δημιουργούνται, άρα, οι βάσεις για μια πιο ουσιαστική -σε σχέση με το παρελθόν- γνωριμία ανάμεσα στους διάφορους λαούς και πολιτισμούς, και οι προϋποθέσεις για μια βαθύτερη εδραίωση της ειρήνης και του αλληλοσεβασμού.

Οι αρνητικές πτυχές της τεχνολογίας

Η τεχνολογική ανάπτυξη έχει αλλάξει άρδην τον τρόπο λειτουργίας και σκέψης στη σύγχρονη κοινωνία προσφέροντας ουσιαστικές βελτιώσεις στους περισσότερους τομείς. Εντούτοις, κατά τρόπο σταδιακό αλλά βέβαιο, έρχεται στην επιφάνεια κι ο αρνητικός αντίκτυπος αυτής της προόδου, ο οποίος δεν μπορεί να θεωρηθεί διόλου αμελητέος εφόσον συνοδεύει επί της ουσίας κάθε επιμέρους επίτευγμα και κάθε θετική προσφορά της τεχνολογίας. Ειδικότερα:

- Μόλυνση και υπερεκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος: Το γεγονός ότι η τεχνολογία προσφέρει συνδυαστικά τη δυνατότητα αποτελεσματικότερης άντλησης φυσικών πόρων και τη δυνατότητα πιο εντατικής παραγωγής προϊόντων, έχει ως άμεση και ιδιαιτέρως επιζήμια συνέπεια τη δίχως προηγούμενο εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, αλλά και την εκτεταμένη μόλυνσή του από βιομηχανικούς και άλλους ρύπους.

Με πολύ γρήγορους ρυθμούς η βιομηχανική παραγωγή πέρασε από τη δημιουργία των βασικών και μόνο προϊόντων στη μαζική κατασκευή μιας τεράστιας ποικιλίας υλικών αγαθών που δεν αποσκοπούν στην κάλυψη ουσιαστικών αναγκών, αλλά στη διαρκή ανανέωση του ενδιαφέροντος των αγοραστών. Με όχημα τον ακόρεστο καταναλωτισμό οι αγορές σε όλο τον κόσμο προωθούν χιλιάδες προϊόντα μη άμεσης χρησιμότητας, για την κατασκευή των οποίων δαπανούνται πολύτιμοι και αναντικατάστατοι φυσικοί πόροι.

- Μείωση των θέσεων εργασίας. Η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει επιτρέψει αφενός την αυτοματοποίηση στη βιομηχανική και βιοτεχνική παραγωγή κι αφετέρου τη μείωση των γραφειοκρατικών αναγκών, με άμεσο αποτέλεσμα τον περιορισμό των αναγκών σε ανθρώπινο δυναμικό. Οι μηχανές παραγωγής και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές έχουν καταστήσει περιττές χιλιάδες θέσεις εργασίας, εφόσον πλέον διαδικασίες που κάποτε απαιτούσαν την ανθρώπινη μεσολάβηση τελούνται πολύ πιο αποτελεσματικά με αυτοματοποιημένο τρόπο.

- Κίνδυνοι από τη δημιουργία όπλων μαζικής καταστροφής. Η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει αξιοποιηθεί δυστυχώς όχι μόνο για να βελτιώσει τους όρους ζωής αλλά και για να δημιουργήσει πιο αποτελεσματικούς τρόπους αφανισμού της. Τα κράτη στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν την υπεροπλία εκείνη που θα τα καθιστά «ασφαλή» ή υπέρτερα έναντι των υπαρκτών ή πιθανών εχθρών τους, αποζητούν διαρκώς ολοένα και ισχυρότερα οπλικά συστήματα, εξωθώντας την τεχνολογία σε ολέθρια επιτεύγματα. Απόρροια αυτής της συνεχούς διάθεσης εξοπλισμού είναι η δημιουργία ενός κλίματος έντασης που υπονομεύει την ειρήνη και βρίσκει πρόσκαιρη μόνο εξισορρόπηση ακριβώς επειδή υπάρχει η επίγνωση πως και τα αντίπαλα κράτη διαθέτουν ισχυρά όπλα.  

Σημαντικό, άλλωστε, είναι το ζήτημα που εγείρει η δημιουργία πυρηνικών όπλων, τα οποία, όπως έχει ήδη αποδειχθεί, μπορούν να προκαλέσουν καταστροφές ανυπολόγιστης έκτασης. Η ύπαρξή τους και μόνο καθιστά σαφή την απουσία μέτρου στην επιθυμία των κρατών να υπερισχύσουν των αντιπάλων τους, εφόσον φαίνεται πως δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η πιθανή καταφυγή σε τέτοιου είδους όπλα.

- Σταθερή ενίσχυση του καταναλωτισμού και του υλικού ευδαιμονισμού. Οι αγορές θέλοντας να αξιοποιήσουν πλήρως τη δυνατότητα μαζικής παραγωγής προϊόντων προκειμένου να αποκομίσουν τεράστια οικονομικά κέρδη, επιδίωξαν και κατόρθωσαν -μέσω κυρίως της διαφήμισης- να προωθήσουν το καταναλωτικό πρότυπο ζωής. Καλλιεργήθηκε, λοιπόν, στους πολίτες η λανθασμένη εντύπωση πως η προσωπική τους ευδαιμονία, όπως και η επικύρωση της οικονομικής τους επιτυχίας, εξαρτώνται από την κατοχή και κατανάλωση υλικών αγαθών.

Οι πολίτες σπεύδουν να αγοράσουν κάθε νέο προϊόν, έστω κι αν δεν εξυπηρετεί κάποια άμεση ανάγκη τους, μόνο και μόνο για να επιδειχθούν στους άλλους και να νιώσουν την «ευτυχία» εκείνη που τους υπόσχονται τα διαφημιστικά μηνύματα.

- Αίσθημα αλλοτρίωσης από την εργασία. Η αυτοματοποίηση των εργασιών εκείνων που σχετίζονται με την παραγωγή αγαθών προκαλεί ένα έντονο και ψυχοφθόρο συναίσθημα αλλοτρίωσης, εφόσον ο εργαζόμενος καλείται να πραγματοποιεί για ώρες καθημερινά τις ίδιες τυποποιημένες ενέργειες. Χάνεται, έτσι, το αίσθημα της προσωπικής σύνδεσης με το τελικό προϊόν και το μόνο που απομένει είναι η ανία της διαρκούς και μηχανικής επανάληψης.

- Υπονόμευση της ψυχικής υγείας των ατόμων. Η προώθηση του καταναλωτικού προτύπου, που κρίνεται αναγκαία για τη διατήρηση της οικονομικής ανάπτυξης, δημιουργεί ένα πιεστικό αίσθημα ανεκπλήρωτων επιθυμιών στους ανθρώπους, και ιδίως σ’ εκείνους που έχουν περιορισμένα οικονομικά μέσα. Προκύπτει, έτσι, μια οξύμωρη, αλλά εν δυνάμει επικίνδυνη, κατάσταση, καθώς ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού βιώνει έντονα συναισθήματα απελπισίας επειδή ακριβώς δεν μπορεί να αποκτήσει διάφορα υλικά αγαθά, τα οποία, αν και επί της ουσίας είναι περιττά, έχουν εντούτοις ταυτιστεί με βασικές για τους ανθρώπους έννοιες, όπως είναι αυτή της κοινωνικής καταξίωσης, της οικονομικής επιτυχίας, της αποδοχής κ.λπ.

Οι πολίτες καταλήγουν να απαξιώνουν πολύ πιο ουσιαστικά στοιχεία του ανθρώπινου βίου, όπως είναι η φιλία, η κοινωνική προσφορά και η πνευματική καλλιέργεια, και προσηλώνονται με εμμονή στην απόκτηση χρημάτων και υλικών αγαθών.

- Τα σύγχρονα μέσα μαζικής επικοινωνίας λειτουργούν ως μέσα χειραγώγησης των πολιτών. Παρά το γεγονός ότι το διαδίκτυο έφερε μια πραγματική επανάσταση σε ό,τι αφορά την απελευθέρωση των ιδεών και των πληροφοριών, εντούτοις οι ισχυροί οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες έχουν επενδύσει πολλά στην ολοένα και πιο αποτελεσματική χειραγώγηση των πολιτών. Παραδοσιακά μέσα, όπως είναι πρωτίστως η διαφήμιση, εξελίσσονται διαρκώς με τη συνδρομή της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας, ώστε να επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις των πολιτών. Αντιστοίχως, στον τομέα της ενημέρωσης είναι σταθερά εμφανής η προσπάθεια ελέγχου του τελικού αποτελέσματος που φτάνει στην πλειονότητα των πολιτών, χωρίς να λείπει και η συστηματική καθοδήγηση της κοινής γνώμης μέσω του διαδικτύου από άτομα και πηγές που υποτιθέμενα λειτουργούν αντικειμενικά και αυτόνομα.

- Ενίσχυση ανισοτήτων. Η τεχνολογική εξέλιξη, αν κι έχει τη δυνατότητα να προσφέρει πολλαπλά οφέλη, εντούτοις δεν τίθεται πάντοτε στη διάθεση όλων των κρατών κι όλων των πολιτών, με αποτέλεσμα να ενισχύονται ακόμη περισσότερο ήδη υπάρχουσες ανισότητες. Είναι, έτσι, σαφές πως τα πιο αναπτυγμένα κράτη -εκείνα, άλλωστε, που επενδύουν και τα περισσότερα χρήματα στην καινοτομία και την έρευνα- είναι κι εκείνα που αποκομίζουν -κάποτε ακόμη και μονοπωλιακά- τα περισσότερα οφέλη από την εξέλιξη της τεχνολογίας.

Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, που δεν έχουν πάντοτε τα αναγκαία κεφάλαια για την επιστημονική έρευνα, βρίσκονται σε θέση εξάρτησης απέναντι στις ισχυρότερες χώρες κι εξαναγκάζονται να εισάγουν από αυτές κάθε νέο τεχνολογικό επίτευγμα, επιβαρύνοντας τα οικονομικά τους μεγέθη. Ενώ, μια παρόμοια κατάσταση ανισότητας παρατηρείται κι αν συγκριθεί η δράση των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών και των μικρότερων εθνικών επιχειρήσεων. Οι μεγάλες εταιρείες έχουν στη διάθεσή τους περισσότερα κεφάλαια να επενδύσουν στην ανανέωση του εξοπλισμού τους, γεγονός που τους δίνει σαφές προβάδισμα έναντι των μικρότερων εταιρειών που δεν έχουν τη δυνατότητα να ακολουθούν τις τεχνολογικές εξελίξεις. 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Μανουήλ Κομνηνός»

Byzantine School

Κωνσταντίνος Καβάφης «Μανουήλ Κομνηνός»

Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός

μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου

αισθάνθηκε τον θάνατο κοντά. Οι αστρολόγοι

(οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν

που άλλα πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη.

Ενώ όμως έλεγαν αυτοί, εκείνος

παληές συνήθειες ευλαβείς θυμάται,

κι απ’ τα κελλιά των μοναχών προστάζει

ενδύματα εκκλησιαστικά να φέρουν,

και τα φορεί, κ’ ευφραίνεται που δείχνει

όψι σεμνήν ιερέως ή καλογήρου.

Ευτυχισμένοι όλοι που πιστεύουν,

και σαν τον βασιλέα κυρ Μανουήλ τελειώνουν

ντυμένοι μες στην πίστι των σεμνότατα. 

Η σχέση του Κωνσταντίνου Καβάφη με τη χριστιανική θρησκεία δημιουργεί ποικίλα ερωτήματα, καθώς δεν είναι αρκετά σαφές το αν ο ποιητής είχε αποδεχτεί τη θρησκεία αυτή ή αν διατηρούσε μια απορριπτική στάση απέναντί της. Στην πραγματικότητα, όμως, η αλήθεια μοιάζει να βρίσκεται κάπου στη μέση, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τον τρόπο που προσεγγίζει το θέμα της θρησκείας σε διάφορα ποιήματά του. Μπορούμε, έτσι, να θεωρούμε μάλλον βέβαιο πως ο Καβάφης δεν αποδεχόταν όλες τις πτυχές του χριστιανισμού, και κυρίως αυτές που σχετίζονταν με την ιδιαιτέρως αυστηρή θέαση του σώματος και των με αυτό σχετιζόμενων απολαύσεων. Ο ποιητής φαίνεται πως δεν εκτιμά την επιμονή του χριστιανισμού να καταπιέζει τον άνθρωπο σε ό,τι αφορά τις ερωτικές απολαύσεις και να καταδικάζει το ανθρώπινο σώμα -παρά το κάποτε εκπληκτικό του κάλλος- σε υποδεέστερη θέση έναντι του πνεύματος. Χαρακτηριστική, ως προς αυτό, η τάση του ποιητή να εκθειάζει την ελευθερία που διέκρινε την εθνική θρησκεία στα ζητήματα του ερωτικού βίου∙ ακόμη και στα θέματα εκείνου του ιδιαίτερου ερωτισμού που τόσο συγκινούσε τον ποιητή.

Συνάμα, ο ποιητής δεν εκτιμά καθόλου τις μικροπρέπειες, τη μισαλλοδοξία και το δογματισμό που χαρακτήριζε τη συμπεριφορά των Χριστιανών. Στέκει, έτσι, κριτικά απέναντι στα ηθικά ελαττώματα των μελών μιας θρησκείας που υποτίθεται πως πρεσβεύει την αγάπη, την αποδοχή, το σεβασμό και την ταπεινότητα. Διότι εκείνο που κυρίως αναγνωρίζει ο Καβάφης στο χριστιανισμό είναι η μέριμνα και η έμφαση που δόθηκε στην ηθικότητα των ατόμων∙ ηθικότητα που ο ποιητής, όπως και οι αρχαίοι Έλληνες, δεν τη συνδέει με το ζήτημα του ερωτισμού, αλλά με ό,τι σχετίζεται με τη συμπεριφορά και τη στάση των ατόμων απέναντι στους συνανθρώπους τους.

Ο Καβάφης, λοιπόν, απορρίπτει το συντηρητισμό της χριστιανικής θρησκείας στο θέμα του έρωτα, εφόσον τέτοιου είδους περιορισμοί υποδηλώνουν μη αποδοχή της ανθρώπινης φύσης στην ολότητά της, αλλά εκτιμά τις προσπάθειες για την ώθηση των ανθρώπων σε μια πιο ηθική πορεία, που θα βασίζεται στο σεβασμό και στην εκτίμηση για τους άλλους ανθρώπους.

Η χριστιανική θρησκεία έχει, τέλος, μια πνευματικότητα και μια εσωτερική γαλήνη που συχνά κεντρίζει το ενδιαφέρον του ποιητή και της προσδίδει στα μάτια του μια θετική χροιά. Για έναν άνθρωπο, όπως ήταν ο Καβάφης, που συχνά γνώρισε την οδύνη της εσωτερικής αναταραχής και της διαρκούς μεταμέλειας για επιλογές και πράξεις -έστω κι αν αυτές επιβάλλονταν από την ίδια του τη φύση-, η προοπτική μιας εσωτερικής γαλήνευσης μοιάζει απροσδόκητα θελκτική και ευπρόσδεκτη. 

Το ποίημα

Ιστοριογενές ποίημα. Το πρώτο μέρος του αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα. Ο Μανουήλ πέθανε στις 20 Σεπτεμβρίου 1180. Ήταν διάσημος για την ανδρεία και τη λαγνεία του. Ο τόνος του δεύτερου μέρους εξαρτάται από το αν δεχόμαστε ή όχι την προσήλωση του Καβάφη στην χριστιανική ορθόδοξη θρησκεία. Η θεματική τοποθέτηση του ποιήματος ανάμεσα στο «Τα Επικίνδυνα» και το «Στην Εκκλησία» δεν προσφέρει αντικειμενικότερη απάντηση. [Γ. Π. Σαββίδης]

Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός

μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου

αισθάνθηκε τον θάνατο κοντά. Οι αστρολόγοι

(οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν

που άλλα πολλά χρόνια θα ζήσει ακόμη.

Ο Καβάφης αξιοποιώντας τη διάθεση οικειότητας που προσδίδει η απλούστερη γλωσσική έκφραση μεταδίδει έμμεσα και χωρίς να χρειαστεί να το δηλώσει την αίσθηση εγγύτητας που νιώθει για τα πρόσωπα της Βυζαντινής περιόδου, και ειδικότερα εδώ για τον Μανουήλ Κομνηνό. Η επίμονη μελέτη της ιστορίας, η καταγωγή του από την Κωνσταντινούπολη κι ο θαυμασμός του για την κορύφωση που γνώρισε ο ελληνισμός στα χρόνια του Βυζαντίου, προσφέρουν στον ποιητή κάτι περισσότερο από μιαν απλή γνώση των βυζαντινών πραγμάτων∙ του προσφέρουν μια ιδιότυπη αίσθηση ταύτισης.

Η αναφορά στους πληρωμένους -και άρα αφερέγγυους- αστρολόγους καθιστά εξαρχής σαφές πως η επαφή του αυτοκράτορα με τη χριστιανική θρησκεία δεν είναι πολύ στενή. Ο Μανουήλ φέρνει στη σκέψη του τη χριστιανική πίστη μόνο και μόνο γιατί αισθάνεται έντονα πως πλησιάζει το τέλος του. Αίσθηση που τον ωθεί να αγνοήσει τη «φλυαρία» των αστρολόγων και να αποζητήσει μια βαθύτερη παραμυθία για την εσωτερική του ανησυχία.

Ο ποιητής με το ειρωνικό «εφλυαρούσαν» εκφράζει με σαφήνεια τη γνώμη του για την ανύπαρκτη αξιοπιστία των αστρολόγων, οι οποίοι, ιδίως μπροστά στη βεβαιότητα του αυτοκράτορα για το επικείμενο τέλος του, φανερώνονται απλοί αυλοκόλακες.

Ενώ όμως έλεγαν αυτοί, εκείνος

παληές συνήθειες ευλαβείς θυμάται,

κι απ’ τα κελλιά των μοναχών προστάζει

ενδύματα εκκλησιαστικά να φέρουν,

και τα φορεί, κ’ ευφραίνεται που δείχνει

όψι σεμνήν ιερέως ή καλογήρου.

Ενώ, λοιπόν, οι αστρολόγοι της αυλής συνεχίζουν να λένε, ο Μανουήλ θυμάται τις ευλαβικές συνήθειες παλαιότερων ετών, όταν προφανώς δεν τον είχε ακόμη απομακρύνει η έντονη ζωή του από το γαλήνιο περιβάλλον της εκκλησίας. Προστάζει, έτσι, να του φέρουν από τα κελιά των μοναχών εκκλησιαστικά ενδύματα και αισθάνεται βαθιά χαρά, όταν συνειδητοποιεί πως με αυτά αποκτά τη σεμνή όψη ιερέα ή καλόγερου.

Παρόλο που η εικόνα αυτή δεν είναι παρά επιφανειακή και παρά το γεγονός πως τα εκκλησιαστικά ενδύματα δεν θα αρκούσαν για να αποκαταστήσουν τις ποικίλες ασωτίες του αυτοκράτορα, ο ίδιος νιώθει χάρη σε αυτά πως έρχεται πιο κοντά στην πατρώα πίστη κι αυτό τον καθησυχάζει. Τόσο οι πιθανές ενοχές του, όσο και η βέβαιη ανησυχία του μοιάζουν να υποχωρούν μπροστά στην επίγνωση πως έστω και στην ύστατη στιγμή μπορεί να έχει -εξωτερικά τουλάχιστον- την όψη ενός σεμνού ιερέα.

Ευτυχισμένοι όλοι που πιστεύουν,

και σαν τον βασιλέα κυρ Μανουήλ τελειώνουν

ντυμένοι μες στην πίστι των σεμνότατα. 

Ο Καβάφης αναγνωρίζει την παρηγορητική δύναμη της θρησκευτικής πίστης, που κατορθώνει να κατευνάσει την αγωνία του τέλους, προσφέροντας στους ανθρώπους την ελπίδα μιας συνέχειας ή έστω την προσδοκία μιας ομαλής μετάβασης, ενός ήπιου περάσματος στην άλλη πλευρά υπό τη θεϊκή προστασία και μέριμνα. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό όφελος που αποκομίζουν οι πιστοί, ακόμη κι αν στην πραγματικότητα δεν έχουν περάσει τη ζωή τους πλήρως αφοσιωμένοι στη θρησκεία τους. Σαφές ως προς αυτό το ρήμα «ντυμένοι» που χρησιμοποιεί ο ποιητής για την πίστη, προκειμένου να υπενθυμίσει πως ο Μανουήλ αρκέστηκε στο να φορέσει την τελευταία στιγμή τα εκκλησιαστικά ενδύματα, χωρίς να γνωρίζουμε αν ένιωσε αντίστοιχα και κάποια βαθύτερη μεταμέλεια που να τον έφερε πιο κοντά στη χριστιανική του πίστη.

Αν και ο Καβάφης δεν είναι ένας αφοσιωμένος πιστός ή καλύτερα δεν είναι καν πιστός, εντούτοις έχει πάντοτε τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται και να αναγνωρίζει τα θετικά στοιχεία μιας θρησκευτικής πίστης -άρα και της χριστιανικής. Κι εδώ το θετικό είναι προφανές, εφόσον η θρησκεία λειτουργεί ως εναργής παραμυθία για τους φόβους και τις ανησυχίες των ανθρώπων που βρίσκονται κοντά στο τέλος της ζωής τους.

Μανουήλ Κομνηνός (1122-1180)

Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1143-1180), από τους σημαντικότερους της δυναστείας των Κομνηνών. Ο πατέρας του, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄, εκτιμώντας τα προσόντα και τις αρετές του, τον υπέδειξε για να τον διαδεχτεί (1143), αγνοώντας τον πρωτότοκο Αλέξιο.

Ο Μανουήλ κληρονόμησε έναν καλά οργανωμένο στρατό και το δημόσιο ταμείο σε πολύ καλή κατάσταση. Συνεχίζοντας την πολιτική του πατέρα του, αντιμετώπισε με επιτυχία τις επεκτατικές βλέψεις του σουλτανάτου του Ικονίου, ανάγκασε τον κόμη Ραϊμόνδο της Αντιοχείας να δεχτεί τη βυζαντινή επικυριαρχία (1144) και, για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους της Β΄ Σταυροφορίας, που τότε ετοιμαζόταν, προσπάθησε να προσεταιριστεί τον Γερμανό μονάρχη και ηγέτη της Κορράδο Γ΄, του οποίου παντρεύτηκε τη νύφη -την αδερφή της γυναίκας του- Βέρθα του Σούλτσμπαχ (1146). Ωστόσο, οι κίνδυνοι από τους σταυροφόρους ήταν ουσιαστικοί και ο Μανουήλ κάλεσε σ’ ενίσχυση τα βυζαντινά στρατεύματα που στρατοπέδευαν στη Συρία. Παράλληλα, για να απομακρύνει τον κίνδυνο, διευκόλυνε το πέρασμα των Λατίνων στην Ανατολή (1147). Την ίδια εποχή τα σύνορα της Αυτοκρατορίας παραβιάστηκαν από τους Νορμανδούς της Σικελίας, οι οποίοι έκαναν επιδρομές στον ελλαδικό χώρο. Κατέλαβαν την Κέρκυρα και λεηλάτησαν την Αθήνα και τη Θήβα, πόλεις όπου ανθούσε η βιοτεχνία, κυρίως η παραγωγή μεταξιού, και το εμπόριο.

Ο Μανουήλ, για να αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς, ζήτησε τη βοήθεια των Βενετών, των οποίων ανανέωσε τα προνόμια (1148). Το 1149, με τη βοήθειά τους, ανακατέλαβε την Κέρκυρα, όμως η νορμανδική απειλή ήταν πάντα έντονη και ο Μανουήλ αποφάσισε να μεταφέρει τον πόλεμο στη Δύση. Το 1151 τα βυζαντινά στρατεύματα κατέλαβαν την Αγκώνα αλλά η παρουσία τους στην Ιταλία, πέρα από τους Νορμανδούς, ενόχλησε και τους Βενετούς, που φοβήθηκαν τα επεκτατικά σχέδια του Βυζαντινού αυτοκράτορα (όπως και του αυτοκράτορα της Δύσης Φρειδερίκου Α΄ Βαρβαρόσσα, που ανέβηκε στο θρόνο το 1152). Το 1154 οι τελευταίοι συμμάχησαν με τους Νορμανδούς και ο Μανουήλ, για να αντισταθμίσει τη συμμαχία αυτή παραχώρησε προνόμια, ανάλογα με αυτά που είχαν οι Βενετοί, στους Γενουάτες και τους Πισσάτες (1155). Λίγο αργότερα ο βυζαντινός στόλος ηττήθηκε στο Βρινδήσιο ενώ οι Βυζαντινοί πράκτορες στάθηκαν ανίκανοι να ξεσηκώσουν εναντίον των Νορμανδών τους πληθυσμούς της Κάτω Ιταλίας. Έτσι, η δυτική πολιτική του Μανουήλ αποδεικνυόταν πολυδάπανη και αναποτελεσματική. Το 1158, ο αυτοκράτορας συνήψε συμφωνία ειρήνης με το βασιλιά της Σικελίας Γουλιέλμο Β΄, που προέβλεπε και ανταλλαγή αιχμαλώτων. Όμως οι εργάτες μεταξιού που είχαν απαχθεί από την Αθήνα και τη Θήβα δεν επέστρεψαν ποτέ στις πόλεις τους και ήταν αυτοί που οργάνωσαν την επεξεργασία μεταξιού στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία.

Στα Βαλκάνια, ο Μανουήλ επέβαλε την αναγνώριση της βυζαντινής κυριαρχίας στην επαναστατημένη Σερβία (1151) και μετά από πόλεμο αναγνώρισε στο πρόσωπο του μεγάλου ζουπάνου Στέφανου Α΄ Νεμάνια, ο οποίος είχε ενοποιήσει τις σερβικές περιοχές, τον αρχηγό ενός αυτόνομου κράτους (1165). Ανάγκασε επίσης το βασιλιά της Ουγγαρίας Γκέζα Β΄ να αναγνωρίσει την επικυριαρχία της Αυτοκρατορίας (1152-1156) και όταν εκείνος πέθανε (1161), προσπάθησε να υποτάξει, με εκστρατεία, την Ουγγαρία στο Βυζάντιο. Το 1164 η Ουγγαρία υποτάχθηκε, όμως η παρουσία των βυζαντινών στρατευμάτων στη χώρα αυτή εξακολουθούσε να είναι απαραίτητη, γεγονός που καθιστούσε αυτή την επιχείρηση πολυδάπανη. Τελικά, ύστερα από την ανάκληση των βυζαντινών στρατευμάτων δεν έμεινε στο Βυζάντιο παρά μόνο μια περιοχή των Δαλματικών ακτών (1168), σε κατάσταση έκδηλης και αυτή αστάθειας.

Μάταιες επίσης αποδείχθηκαν οι προσπάθειες του Μανουήλ να προσεγγίσει μέσω κηδεστίας τον αυτοκράτορα της Δύσης Φρειδερίκο Β΄ Βαρβαρόσσα, δηλωμένο εχθρό του Βυζαντίου και γι’ αυτό πήρε το μέρος του πάπα Αλεξάνδρου Γ΄ στη διαμάχη του με το δυτικό αυτοκράτορα. Οι συζητήσεις για την ένωση των εκκλησιών άρχισαν το 1166, ενώ το 1167 ο Μανουήλ εγκατέστησε και πάλι φρουρά στην Αγκώνα, και συζήτησε με τον πάπα επίθεση εναντίον του Φρειδερίκου. Αν και όλα αυτά τα σχέδια απέτυχαν, η βυζαντινή παρουσία στην Ιταλία ανησυχούσε τη Βενετία (παρόλο που είχε αποκαταστήσει τις σχέσεις της με το Βυζάντιο) και η συμπεριφορά των Βενετών, που ήταν εγκατεστημένοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία γινόταν ολοένα και πιο ανυπόφορη. Το 1171, ο Μανουήλ διέταξε τη σύλληψη των τελευταίων και τη δήμευση των περιουσιών τους, γεγονός που έγινε αφορμή για έναν τετραετή πόλεμο, κατά τον οποίο ο βενετικός στόλος λεηλάτησε τις ακτές της Δαλματίας και της Ελλάδας και αποπειράθηκε να καταλάβει τη Χίο. Εξάλλου, οι Βενετοί έπεισαν τον Φρειδερίκο να πολιορκήσει την Αγκώνα και βοήθησαν το μεγάλο ζουπάνο Στέφανο Νεμάνια, στην εξέγερσή του για την ανεξαρτησία της Σερβίας. Τέλος, οι Βενετοί συνήψαν συμμαχία με τους Νορμανδούς της Σικελίας. Μπρος στη συνδυασμένη αυτή επίθεση, ο Μανουήλ υποχώρησε και το 1175 ανανέωσε τα προνόμια των Βενετών και αναγκάστηκε να τους αποζημιώσει για τις δημεύσεις.

Στο χώρο της Μικράς Ασίας, το σουλτανάτο του Ικονίου είχε υποχρεωθεί το 1161 να υπογράψει ειρήνη με το Βυζάντιο και μάλιστα το 1162 ο σελτζουκίδης σουλτάνος Κιλίτζ Αρσλάν Β΄ επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη και δήλωσε υποτέλεια στον Μανουήλ. Ωστόσο, η ειρήνη αυτή απέβαινε προς όφελος των Σελτζούκων, που εμπέδωναν έτσι την παρουσία τους στη Μικρά Ασία. Το 1176 ο Μανουήλ τέθηκε επικεφαλής των στρατευμάτων του πιστεύοντας ότι θα νικούσε εύκολα τους Σελτζούκους. Τα στρατεύματα συναντήθηκαν στο Μυριοκέφαλο το Σεπτέμβριο του χρόνου αυτού και παρά τον ηρωισμό του Μανουήλ, οι Βυζαντινοί υπέστησαν βαρύτατη ήττα. Με δυσκολία ο αυτοκράτορας κατόρθωσε να συγκεντρώσει τα υπολείμματα του στρατού του ενώ οι Σελτζούκοι λεηλατούσαν τη σκευή και τον αυτοκρατορικό θησαυρό. Η νίκη αυτή των Σελτζούκων οριστικοποίησε την τουρκική παρουσία στη Μικρά Ασία.

Στη λατινική Ανατολή, ο Μανουήλ επέβαλε την κυριαρχία του και ανάγκασε τον κόμη Αντιοχείας Ρενώ ντε Σατιγιόν να αναγνωρίσει ταπεινά τη βυζαντινή επικυριαρχία. Το 1158 ο αυτοκράτορας έκανε θρίαμβο στην Αντιόχεια ενώ οι Αρμένιοι της Κιλικίας τον αναγνώριζαν ως επικυρίαρχό τους. Ο Μανουήλ ανέπτυξε στενές σχέσεις με τους Λατίνους πρίγκιπες της λατινικής Παλαιστίνης και αναζήτησε ανάμεσα στα μέλη των οικογενειών τους μια δεύτερη σύζυγο. Το 1161 παντρεύτηκε τη Μαρία της Αντιοχείας ενώ το 1169, μαζί με το βασιλιά της Ιερουσαλήμ Αμωρύ Α΄, οργάνωσε μια σταυροφορία κατά της Αιγύπτου.

Η διακυβέρνηση της Αυτοκρατορίας από τον Μανουήλ ήταν περίοδος σχετικής ευημερίας. Αστικά κέντρα, πέρα από την Κωνσταντινούπολη, άκμαζαν και ο Βενιαμίν της Τουδέλας, που επισκέφτηκε την Αυτοκρατορία στη διάρκεια της βασιλείας του, περιγράφει με θαυμασμό την άνθηση της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Ο αυτοκράτορας επέβλεπε ο ίδιος προσωπικά και με αυστηρότητα τη διοίκηση και η παροχή δικαιοσύνης γινόταν με φροντίδα και επιείκεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι απαγόρευσε τη συσσώρευση εγγείων αγαθών από τα μοναστήρια, εξασφαλίζοντας τη συντήρηση των μοναχών από το αυτοκρατορικό ταμείο, έτσι ώστε να ενισχύεται η μικρή ιδιοκτησία. Στη διάρκεια της βασιλείας του άκμασαν τα Γράμματα και οι Τέχνες και μια πλειάδα λογίων, όπως ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, οι αδελφοί Μιχαήλ και Νικήτας Χωνιάτης, ο Νικόλαος Μεθώνης, ο Ευθύμιος Μαλάκης, οι Γεώργιος και Δημήτριος Τορνίκης ανέλαβαν υψηλές θέσεις στην κρατική και εκκλησιαστική ιεραρχία. Στην αυλή έζησαν πολλοί λόγιοι, μεταξύ των οποίων και ο Θεόδωρος Πρόδρομος, που για πρώτη φορά καλλιέργησε, επίσημα, τη δημώδη γλώσσα.         

Ο Μανουήλ θαύμαζε τα λατινικά έθιμα και η αυλή του ήταν γεμάτη από Λατίνους, ενώ παιχνίδια και τελετές δυτικής καταγωγής, όπως οι κονταρομαχίες, ήταν σύνηθες θέαμα. Όμως, η παρουσία των Λατίνων ήταν ακόμη πιο έντονη στο εμπόριο. Η πολιτική των ανοιγμάτων στις ιταλικές πόλεις είχε δημιουργήσει πυρήνες λατινικού πληθυσμού, δημιουργώντας, πέρα από τα προβλήματα για τη βυζαντινή οικονομία και ατμόσφαιρα εχθρότητας που προερχόταν από την επαφή δύο διαφορετικών πολιτισμών και διεύρυνε το χάσμα που χώριζε τη λατινική Δύση από την ελληνική Ανατολή.

Η πολιτική του Μανουήλ προς τη Δύση αποδείχτηκε, όπως προαναφέρθηκε, ανεπιτυχής και πολυδάπανη. Για να αντιμετωπίσει τις αυξημένες δαπάνες για το στρατό, ο Μανουήλ γενίκευσε το θεσμό της «πρόνοιας», παραχωρώντας δημόσια εισοδήματα σε όσους πρόσφεραν στρατιωτική υπηρεσία. Οι αγρότες δεν είχαν πια να κάνουν με τους δημόσιους υπαλλήλους αλλά κατά κάποιο τρόπο γίνονταν υποχείριοι των κατόχων των «προνοιών». Η βασιλεία του Μανουήλ οριοθετεί την αρχή της παρακμής της Αυτοκρατορίας και είναι η περίοδος κατά την οποία τέθηκαν οι βάσεις για την επιθετική πολιτική της Δύσης, που κατέληξε στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204. Οπωσδήποτε, για τους Βυζαντινούς των αρχών του 13ου αιώνα ο Μανουήλ ήταν ο τελευταίος μεγάλος αυτοκράτορας και ο θάνατός του σφράγισε μια περίοδο σταθερότητας και ευημερίας, που τη διαδέχτηκε η σύγχυση και η καταστροφή.