Κωνσταντίνος Καβάφης «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια»

Kostiantyn Shyptia 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια»

Aπ’ την μικρή του, στα περίχωρα πλησίον, κώμη,
και σκονισμένος από το ταξείδι ακόμη

έφθασεν ο πραγματευτής. Και «Λίβανον!» και «Κόμμι!»
«Άριστον Έλαιον!» «Άρωμα για την κόμη!»

στους δρόμους διαλαλεί. Aλλ’ η μεγάλη οχλοβοή,
κ’ η μουσικές, κ’ η παρελάσεις πού αφίνουν ν’ ακουσθεί.

Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά.
Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τι είναι η τρέλλα αυτή;» ρωτά,

ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά
του παλατιού — που στην Ελλάδα ο Aντώνιος νικά. 

Ο Καβάφης μας δίνει εδώ ένα ακόμη καίριο ποίημα πολιτικής, στο οποίο καυτηριάζει την αδυναμία των πολιτικών ηγετών να αναλάβουν τις ευθύνες των πράξεών τους, καταφεύγοντας σε πρακτικές εξαπάτησης των πολιτών. Όπως η Κλεοπάτρα λέει ψέματα στους πολίτες της, πως τάχα ο στόλος της κέρδισε τη ναυμαχία, έτσι και οι περισσότεροι ηγέτες προτιμούν το ψέμα και την υπεκφυγή από το να απολογηθούν και να τιμωρηθούν για τα -μοιραία κάποτε- λάθη τους.

Αναλυτικότερα:

Το 31 π.Χ. ο στόλος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας θα συντριβεί από τις δυνάμεις του Οκταβιανού στο Άκτιο, κοντά στην Πρέβεζα. Η ναυμαχία αυτή θα σημάνει την επικράτηση του Οκταβιανού στην εμφύλια διαμάχη με τον Μάρκο Αντώνιο για τη διεκδίκηση της εξουσίας του ρωμαϊκού κράτους.

Ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα παρά τις τεράστιες απώλειες θα κατορθώσουν να διαφύγουν από το πεδίο της ήττας τους και η Κλεοπάτρα επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια θα διαδώσει ότι η έκβαση της ναυμαχίας υπήρξε νικηφόρα για τον αιγυπτιακό στόλο, προκαλώντας ενθουσιασμό στους πολίτες της.

Η Κλεοπάτρα αδυνατεί να αναλάβει τις ευθύνες των πράξεών της και προτιμά να εξαπατήσει το λαό της, παρά να παραδεχτεί την αποτυχία της. Η στάση αυτή της Κλεοπάτρας αποτελεί και το κεντρικό μήνυμα του ποιήματος, καθώς ο Καβάφης επιχειρεί να αναδείξει τη μικρότητα και τη λιποψυχία των πολιτικών ηγετών, οι οποίοι όταν έρχονται αντιμέτωποι με την πραγματικότητα της πλήρους αποτυχίας τους, επιλέγουν το ψεύδος και την παραπλάνηση, προκειμένου να αποφύγουν την πικρή λογοδοσία στους πολίτες τους.

Η Κλεοπάτρα προτιμά να καταφύγει στην ψευδαίσθηση της νίκης, ώστε να απολαύσει για λίγο καιρό ακόμη τα οφέλη της εξουσίας της, παρά να ενημερώσει τους πολίτες της για την καταστροφή που τους περιμένει. Η επιλογή αυτή της Κλεοπάτρας δεν προκαλεί έκπληξη, καθώς διαχρονικά οι πολιτικοί ηγέτες είναι άριστοι στο να γεύονται τα καλά της εξουσίας, αδυνατούν όμως να δεχτούν τις ευθύνες που τους αναλογούν για τις αποτυχίες τους.

Η Κλεοπάτρα, βέβαια, αποτελεί απλώς μια ενδεικτική περίπτωση ανεύθυνου πολιτικού ηγέτη, γι’ αυτό άλλωστε δεν κατονομάζεται στο ποίημα και η «γιγαντιαία ψευτιά» αποδίδεται γενικά στο παλάτι. Ο Καβάφης δεν επιθυμεί να ταυτίσει τη λιποψυχία των πολιτικών με την Κλεοπάτρα, μιας και γνωρίζει πως οι περισσότεροι τηρούν ανάλογη στάση κι αυτό θέλει να αναδείξει με τους στίχους του.

Τα γεγονότα είναι ιδωμένα από την οπτική ενός πραγματευτή που ερχόμενος στην Αλεξάνδρεια από μια κοντινή πολίχνη για να πουλήσει την πραμάτεια του, βρίσκει τους κατοίκους κατενθουσιασμένους να γιορτάζουν για τη μεγάλη νίκη του στόλου τους.

Η τραγική ειρωνεία που προκύπτει από τη χαρά του πλήθους που αγνοεί την αλήθεια για την ήττα του Αντώνιου, αποκαλύπτει τη δυσμενή θέση στην οποία βρίσκεται ο λαός, ο οποίος μη γνωρίζοντας τα πραγματικά γεγονότα και μη έχοντας ενημέρωση για όσα τον αφορούν άμεσα, χειραγωγείται και εξαπατάται εύκολα από την Κλεοπάτρα. Οι πολίτες της Αλεξάνδρειας, άλλωστε, αποτελούν ανάλογο για τους πολίτες κάθε χώρας και κάθε εποχής, καθώς όλοι κινούνται στο ίδιο επίπεδο άγνοιας και χειραγωγούνται εξίσου εύκολα από τους ηγέτες τους. Οι πολίτες παρά το γεγονός ότι βιώνουν στο μεγαλύτερο βαθμό τις συνέπειες των σφαλμάτων που διαπράττουν οι ηγέτες τους, δεν μαθαίνουν την αλήθεια παρά μόνο όταν είναι πολύ αργά για οποιαδήποτε ουσιαστική αντίδραση.

Η «γιγαντιαία ψευτιά» για τη νίκη του Αντώνιου, που αποκαλύπτεται στο τελευταίο δίστιχο ως η αιτία όλων των πανηγυρισμών, τονίζει την τραγικότητα του πλήθους και αναδεικνύει το βαθμό της εξαπάτησης που βιώνουν οι πολίτες.

Η διάθεση του ποιητή απέναντι στους πανηγυρισμούς των πολιτών και στον εορταστικό τους παροξυσμό, γίνεται έμμεσα αντιληπτή κι από τη χρήση της ομοιοκαταληξίας, την οποία ο Καβάφης χρησιμοποιεί σπάνια και κυρίως ως μέσο ειρωνείας. Ενώ για τους περισσότερους ποιητές η ομοιοκαταληξία χρησιμοποιείται για να ενισχύσει το λυρισμό του ποιητικού λόγου, για τον Καβάφη αποτελεί ένα αποτελεσματικό εργαλείο για να εκφράσει την ειρωνική και κάποτε περιπαιχτική διάθεσή του σε σχέση με τα γεγονότα που καταγράφει.

Εδώ, η ομοιοκαταληξία μας προϊδεάζει για την ύπαρξη μιας διαφορετικής αλήθειας από αυτή που αντιλαμβάνεται και μαθαίνει ο πραγματευτής, όταν αντικρίζει το ενθουσιώδες πλήθος της Αλεξάνδρειας.

[Σημειώσεις:

- Ο λίβανος είναι ένα αειθαλές δέντρο, από τη ρητίνη του οποίου παράγεται το λιβάνι που λειτουργεί ως αρωματικό.

- Το κόμμι είναι κολλώδης ουσία, που εκκρίνεται συνήθως από εγκοπές ή τυχαία τραύματα στον φλοιό ορισμένων δέντρων και θάμνων και η οποία χρησιμοποιείται στην παραγωγή καλλυντικών προϊόντων και τροφίμων.]