Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 6η: Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα για την ποινή με την παλαιότερη αντίληψη της ανταπόδοσης (ποινή - τιμωρία, τίσις)

Jurek Zamoyski

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 6^η

Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα για την ποινή με την παλαιότερη αντίληψη της ανταπόδοσης (ποινή - τιμωρία, τίσις) εντοπίζοντας ομοιότητες και διαφορές.

Η παιδαγωγική προσέγγιση της ποινής, όπως παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα, έρχεται σε αντίθεση με την παλαιότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων που έβλεπαν στην τιμωρία μιαν ικανή ανταπόδοση για την αδικία που έχει πράξει κάποιος. Στην αρχαιότητα, μάλιστα, η τιμωρία συνδεόταν με θεϊκή παρέμβαση, καθώς θεωρούσαν πως ο Δίας είναι εκείνος που φροντίζει ώστε κανείς να μην μπορεί να διαπράξει άδικες πράξεις χωρίς να λάβει την τιμωρία που του αξίζει.

Για τους αρχαίους Έλληνες η ποινή εξέφραζε τα συναισθήματα αγανάκτησης των πολιτών απέναντι στον αδικούντα και δεν είχε την επιθυμητή, αλλά εξιδανικευμένη, έκφανση που της έδινε ο Πρωταγόρας. Το μοναδικό σημείο σύγκλισης ανάμεσα στις απόψεις που εκφράζει ο σοφιστής και στην παλαιότερη αντίληψη της τιμωρίας, ήταν η ανάγκη να επέλθουν κυρώσεις σε όποιον αδικεί προκειμένου να μην επαναληφθεί η άδικη πράξη. Ανεξάρτητα από τη θέση του Πρωταγόρα, ότι η ποινή θα πρέπει να αποβλέπει στη βελτίωση του δράστη και όχι στην εκδίκηση, είναι σαφές ότι και ο σοφιστής θεωρεί απαραίτητη την τιμωρία όσων αδικούν. Θα ήταν, άλλωστε, παράδοξο να ζητήσει ο σοφιστής την αδράνεια της πολιτείας απέναντι στα αδικήματα των μελών της, ιδίως από τη στιγμή που πίστευε ότι μέσω των κατάλληλων ποινών μπορεί να επέλθει μια ουσιαστική αλλαγή στη συμπεριφορά του αδικούντα, που θα τον απέτρεπε από μελλοντικές παραβάσεις.
Ο Πρωταγόρας, βέβαια, αναφέρεται σε μια τιμωρία κατάλληλα επιλεγμένη, ώστε να ωθήσει τον αδικούντα σε μια προσπάθεια ηθικής βελτίωσης και δεν ασχολείται με την ίδια την πράξη του αδικούντα. Αντίθετα, η παλαιότερη προσέγγιση θεωρούσε την τιμωρία ως μέσο εκδίκησης για τις άδικες πράξεις, γι’ αυτό και η προσοχή εστιαζόταν σε αυτή καθαυτή την άδικη πράξη και όχι στο πώς θα ληφθεί μέριμνα για μια μελλοντική βελτίωση και αναμόρφωση του δράστη.

Σε ό,τι αφορά την έννοια της αδικίας και την πορεία προς την τελική συντριπτική τιμωρία του δράστη (τίσις), οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν πως το άτομο ξεκινούσε με την πρόκληση ὕβρις, με την υιοθέτηση δηλαδή μιας άνομης συμπεριφοράς που έδειχνε πλήρη αδιαφορία για τους ηθικούς κανόνες. Η ὕβρις προκαλούσε την επέμβαση του Δία, ο οποίος ωθούσε το άτομο σε μια κατάσταση τύφλωσης (ἄτη), σε μια κατάσταση δηλαδή όπου το άτομο ανίκανο να καταλάβει την αλαζονεία της συμπεριφοράς του προχωρούσε σε ολοένα και πιο άδικες πράξεις, μέχρι που διέπραττε μιαν απόλυτα ακραία πράξη, προκαλώντας τη νέμεσιν, την οργή δηλαδή των θεών. Ο κύκλος αυτός έκλεινε με την τίσιν, την πλήρη συντριβή του δράστη, χάρη στην επέμβαση των θεών.

Ενδιαφέροντα στοιχεία για την ὕβριν και την ἄτη μπορούμε να αντλήσουμε από την «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας» του Albin Lesky.

«Με την ὕβριν, την αμαρτία της βίας, που αντιστρατεύεται το δίκαιο, ο άνθρωπος ξεπερνά τα σύνορα που του ορίσθηκαν, τον βρίσκει όμως η Δίκη, η θεϊκή δύναμη της δικαιοσύνης. Στο έπος του αριστοκρατικού κόσμου εξουσίαζε η Θέμις, οι θεσμοί δηλ. που δόθηκαν από τους θεούς, η οποία ρυθμίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων και βρίσκει την πραγμάτωσή της στις αποφάσεις των βασιλιάδων δικαστών. Η Δίκη που εξαγγέλλει ο Ησίοδος προέρχεται από μιαν διαφορετική κοινωνική περιοχή. Σ’ αυτήν, το αίτημα των καταπιεσμένων για δικαιοσύνη, αυτών που χτυπήθηκαν από την ύβρη των άλλων, σήκωσε τη φωνή του τόσο δυνατά, που δεν μπορούσε πια να σιγασθή μέσα στον ελληνικό κόσμο. Η Δίκη όμως τιμωρεί αποτελεσματικά μέσω της Άτης, εκείνης της τύφλωσης, που χτυπά τους ανθρώπους από το μέρος των θεών και μολαταύτα ξεκινά από το δικό τους ένοχο εσωτερικό. Με την λέξη νοείται επίσης το πεπρωμένο, που πάντα συνδέεται με αυτήν την τύφλωση.»

«Από το μέρος των θεών η Άτη είναι το πεπρωμένο, που αυτοί το στέλνουν στους ανθρώπους, ενώ από το μέρος των ανθρώπων η Άτη παριστάνεται σαν η τύφλωση, που στην αρχή έρχεται κοντά τους χαμογελαστή, τους θολώνει όλο και περισσότερο το μυαλό, τους ξεγελά, και τους αφήνει τέλος να τραβήξουν τον δρόμο της καταστροφής τους.»

Σύμφωνα με το Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας του Ιωάννη Σταματάκου:

τίσις: πληρωμή που γίνεται προς ανταμοιβή ή προς ανταπόδοση, εκδίκηση, τιμωρία, ποινή. [αἱ τίσεις= οι εκδικήτριες Θεές, οι Ερινύες]