Κωνσταντίνος Καβάφης «Το πιόνι»

Bernard Jaubert

Κωνσταντίνος Καβάφης «Το πιόνι»

Πολλάκις, βλέποντας να παίζουν σκάκι,

ακολουθεί το μάτι μου ένα Πιόνι

όπου σιγά-σιγά τον δρόμο βρίσκει

και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Με τέτοια προθυμία πάει στην άκρη

όπου θαρρείς πως βέβαια εδώ θ’ αρχίσουν

οι απολαύσεις του κ’ οι αμοιβές του.

Πολλές στον δρόμο κακουχίες βρίσκει.

Λόγχες λοξά το ρίχνουν πεζόδρομοι∙

τα κάστρα το χτυπούν με τες πλατείες των

γραμμές∙ μέσα στα δυο τετράγωνά των

γρήγοροι καβαλλάρηδες γυρεύουν

με δόλο να το κάμουν να σκαλώσει∙

κ’ εδώ κ’ εκεί με γωνιακή φοβέρα

μπαίνει στον δρόμο του κανένα πιόνι

απ’ το στρατόπεδο του εχθρού σταλμένο.

Αλλά γλιτώνει απ’ τους κινδύνους όλους

και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,

στην φοβερή γραμμή την τελευταία∙

τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!

Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνει

κ’ ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.

Για την βασίλισσα που θα μας σώσει,

για να την αναστήσει από τον τάφο

ήλθε να πέσει στου σκακιού τον άδη.

Το ποίημα αυτό είναι ένα από τα 75 κρυμμένα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη∙ ποιήματα που βρέθηκαν ολοκληρωμένα στα έγγραφα του ποιητή, αλλά ο ίδιος δεν προχώρησε ποτέ στη δημοσίευσή τους.

Ο Καβάφης στο ποίημα «Το πιόνι» αντλώντας την έμπνευση από το σκάκι, το αγαπημένο του παιχνίδι, συνθέτει ένα ιδιαίτερο ποίημα πολιτικής, παρουσιάζοντας με τρόπο έμμεσο ένα πρότυπο πολιτικής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Σε πλήρη αντίθεση με τη συνήθη φιλαρχία και φιλοπρωτία που διακρίνει τους ανθρώπους, ο ποιητής προτάσσει και εξυμνεί την αυταπάρνηση που δείχνει το πιόνι, όχι για να λάβει το ίδιο κάποια «απόλαυση ή αμοιβή», αλλά για να προσφέρει στον στρατό του το πλεονέκτημα ενός ισχυρότερου παίκτη.   

Το πιόνι ακολουθεί μια δύσκολη και ριψοκίνδυνη πορεία προς την τελευταία γραμμή της σκακιέρας, όπου και θυσιάζεται με μεγάλη προθυμία για να επαναφέρει στο παιχνίδι τη βασίλισσα, το ισχυρότερο πιόνι του στρατού. Ο ποιητής τονίζει μέσω της επανάληψης την προθυμία που επιδεικνύει το πιόνι για χάρη της βασίλισσάς του, και φέρνει έτσι στο επίκεντρο την αρετή που ενυπάρχει στην αφοσίωσή του, αλλά και στην πλήρη επίγνωσή του πως απ’ το δικό του θάνατο θα προκύψει ένας άλλος παίκτης σαφώς ικανότερος.

Το Πιόνι λειτουργεί εδώ ως το σύμβολο του πολίτη εκείνου που δεν διστάζει να θέσει τον εαυτό του στην υπηρεσία των άλλων. Είναι ο άνθρωπος εκείνος που έχει τη πνευματική ωριμότητα να αναγνωρίσει, και την ψυχική δύναμη να παραδεχτεί, πως υπάρχουν γύρω του άνθρωποι με περισσότερα χαρίσματα και ικανότητες, άνθρωποι που αν τους δοθεί η δυνατότητα μπορούν να προσφέρουν πολύ περισσότερα στον κοινό αγώνα της πολιτείας. Το Πιόνι δεν διακατέχεται από τον ανώφελο εκείνο εγωισμό, που ωθεί τους ανθρώπους να διεκδικούν τα πρωτεία και τις τιμές πάντα για τον εαυτό τους, ανεξάρτητα από το αν το αξίζουν -και ιδίως όταν δεν το αξίζουν. Το Πιόνι έχει την αναγκαία αυτογνωσία που του επιτρέπει να αντιληφθεί ως πιο σημείο φτάνουν οι δικές του δυνατότητες∙ είναι έτσι σε θέση να αντιληφθεί πως υπάρχουν άλλοι άνθρωποι με σαφώς υψηλότερες πνευματικές δυνατότητες, και άρα αξιότεροι να προωθηθούν και να στηριχτούν.

Το Πιόνι είναι πρόθυμο να θυσιαστεί για τη βασίλισσα του στρατού, κι αυτό γιατί εκείνη είναι ισχυρότερη και υπέρτερα πιο αποτελεσματική. Η βασίλισσα, επομένως, συμβολίζει τους ξεχωριστούς εκείνους πολίτες, οι οποίοι έχουν προικισθεί απ’ τη φύση κι απ’ την αγωγή τους με σημαντικά χαρίσματα. Πρόκειται για τους ανθρώπους που διακρίνονται για τη δύναμη της σκέψης τους και τη διορατικότητά τους∙ χαρακτηριστικά που τους παρέχουν, όχι μόνο τη δυνατότητα να αντιλαμβάνονται άριστα τα δεδομένα της πραγματικότητας, αλλά και το προνόμιο να κατανοούν καλύτερα ποια είναι η στρατηγική ή η πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί, ώστε να επιτευχθούν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Πρόκειται, πολύ περισσότερο, για τους ανθρώπους εκείνους που έχουν το πολύτιμο χάρισμα να ασκούν έντονη επίδραση στους γύρω τους, ωθώντας τους σε εσωτερικές αλλαγές, με τη δύναμη και μόνο του προσωπικού τους παραδείγματος. Άνθρωποι προικισμένοι με συλλογιστική δεινότητα, εξαίρετη συναισθηματική νοημοσύνη και γοργή αντίληψη τόσο σε σχέση με τα ιστορικά δεδομένα κάθε εποχής, όσο και σε σχέση με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός τους. Στοιχεία που τους επιτρέπουν να ξεχωρίζουν αμέσως στον κοινωνικό χώρο που κινούνται, και φυσικά που τους διασφαλίζουν ηγετική θέση, έστω κι αν οι ίδιοι δεν την επιδιώκουν. Είναι το δίχως άλλο οι άνθρωποι εκείνοι που έχουν γεννηθεί για να ηγούνται∙ οι άνθρωποι στους οποίους συναντάται ο σπάνιος συνδυασμός της προσωπικής γοητείας, της ευφυΐας, της εσωτερικής αρμονίας, της πηγαίας καλοσύνης και του ψυχικού σθένους.

Το Πιόνι, ο πνευματικά ώριμος άνθρωπος, αναγνωρίζει τις σπάνιες αυτές αρετές στον πολλαπλά ικανότερο συμπολίτη του -στη βασίλισσα- και χωρίς ανούσιους ανταγωνισμούς, του παρέχει το δικαίωμα να ηγείται και φυσικά τον υπηρετεί με πλήρη αφοσίωση. Άλλωστε, τόσο το πιόνι όσο και η βασίλισσα έχουν έναν κοινό στόχο∙ να κερδίσουν τον αγώνα. Κι είναι απολύτως σημαντικό να κατανοηθεί πως είτε πρόκειται για το σκάκι είτε για τον κοινωνικό βίο, ούτε το πιόνι μπορεί να τα καταφέρει μόνο του, αλλά ούτε και η βασίλισσα χωρίς τη βοήθεια και τη συμπαράσταση που της παρέχει με προθυμία το πιόνι. Κάθε αγώνας αποτελεί ξεκάθαρα μια συλλογική προσπάθεια που φτάνει στην τελική νίκη μόνο μέσα από τη συνεργασία.

Η ύπαρξη της βασίλισσας, η ύπαρξη δηλαδή των χαρισματικών και εξαιρετικά ικανών ηγετών, δεν οδηγεί αναγκαία στη νίκη και την επιτυχία. Παρά την προσφιλή στους ανθρώπους πεποίθηση πως τα μεγάλα κατορθώματα ενός λαού οφείλονται στην παρουσία ενός χαρισματικού ηγέτη, όπως για παράδειγμα του Ελευθέριου Βενιζέλου, στην πραγματικότητα τα κάθε είδους επιτεύγματα προκύπτουν μέσα από την κοινή προσπάθεια του ηγέτη, των ικανών στελεχών του, αλλά και του κάθε πολίτη χωριστά. Οι ένδοξες στιγμές δεν προκύπτουν τυχαία, ούτε είναι το έργο ενός πολιτικού ηγέτη∙ είναι γεννήματα μιας συλλογικής προσπάθειας, κατά την οποία όλοι οι πολίτες είναι αφοσιωμένοι σ’ έναν κοινό στόχο. Είναι το δίχως άλλο καταδικασμένη σε απογοήτευση κάθε προσδοκία που βασίζεται στην ύπαρξη ενός σωτήρα, ενός εξαιρετικά χαρισματικού ανθρώπου που θα οδηγήσει μόνος του τα πράγματα σε επιτυχία.

Η νίκη στο σκάκι προκύπτει από την πλήρη αξιοποίηση κάθε παίκτη, με σαφή ωστόσο γνώση των κινήσεων που του αναλογούν. Στο σκάκι κάθε πιόνι γνωρίζει επακριβώς τα όριά του και γνωρίζει ποιος ηγείται του αγώνα. Αντιστοίχως, το θεμιτό σε μια κοινωνία είναι οι άνθρωποι να αξιοποιούν τις δυνατότητές τους στο έπακρο, έχοντας ωστόσο επίγνωση των ορίων τους. Όσο κι αν θα ήταν σε πολλούς αρεστό, δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται όλοι στην πρώτη γραμμή. Κάθε πολίτης οφείλει να αντιλαμβάνεται τη θέση του και να μην επιδιώκει τιμές ή αξιώματα που δεν του αναλογούν, και πολύ περισσότερο δεν αντιστοιχούν στις πραγματικές του δυνάμεις και στην πραγματική του αξία. Η ιστορία, άλλωστε, έχει δείξει ξανά και ξανά πως οι προσωπικές φιλοδοξίες και οι ατομικές επιδιώξεις μελών της πολιτείας, έχουν υπονομεύσει και συχνά έχουν ακυρώσει τη συλλογική προσπάθεια της κοινωνίας. Όταν, για παράδειγμα, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης βρισκόταν στη Μολδοβλαχία στο κρίσιμο για την Ελλάδα ξεκίνημα της επανάστασης, η κατάσταση που επικρατούσε στο εκεί στράτευμα και ιδίως ανάμεσα στα ανώτερα στελέχη ήταν από κάθε άποψη απογοητευτική. Ανυπακοή στις διαταγές, ραδιουργίες και διαιρέσεις από φιλοπρωτία, κενοδοξία και φθόνο, είχαν αποτέλεσμα διοικητική παράλυση σχεδόν του στρατού. Είχε έτσι δημιουργηθεί δυσπιστία μεταξύ των οπλαρχηγών, ενώ υπήρχαν και υπόνοιες ότι ακόμη και ο Υψηλάντης προσωπικά κινδύνευε από ανθρώπους του περιβάλλοντός του.

Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία τονίζει πως η αρμονία του συνόλου και η υπερίσχυση της δικαιοσύνης τότε μόνο βρίσκουν εφαρμογή, όταν κάθε μέλος του συνόλου βρίσκεται στη σωστή θέση και μέσα στα όριά του πράττει αυτό που του αναλογεί. Η αξία που έχει, άλλωστε η προσπάθεια και το έργο κάθε ατόμου χωριστά -εμφανής στο έργο του Πλάτωνα-, δίνεται από τον Καβάφη με το απλό και εξαιρετικά παραστατικό παράδειγμα της ανταπόκρισης που έχει η θυσία που επιχειρεί και ολοκληρώνει το πιόνι.

«Γιατί εδώ το Πιόνι θα πεθάνει

κ’ ήσαν οι κόποι του προς τούτο μόνο.

Για την βασίλισσα που θα μας σώσει,

για να την αναστήσει από τον τάφο

ήλθε να πέσει στου σκακιού τον άδη.»

Το ίδιο το πιόνι δεν μπορεί να ηγηθεί του στρατού, ούτε έχει τόση δύναμη με την απλή παρουσία του, ώστε να συνεισφέρει αποτελεσματικά στη νίκη. Η θυσία του ωστόσο, η επιλογή του να φτάσει ως το τέρμα της σκακιέρας, προσφέρουν στον στρατό του το προνόμιο της βασίλισσας∙ το προνόμιο ενός ισχυρότατου παίκτη. Το πιόνι με την αυταπάρνηση που επιδεικνύει, και κινούμενο μέσα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του, αποδεικνύει πως όσο κι αν θεωρείται αδύναμο ή ασήμαντο, έχει τη δυνατότητα να προσφέρει περισσότερο κι από τους αξιωματικούς ή τα άλλα ισχυρά πιόνια του παιχνιδιού. Το πιόνι δεν διεκδικεί για τον εαυτό του τιμές ή πρωτεία, αγωνίζεται με ανιδιοτέλεια και δείχνει εν τέλει την έκταση που μπορεί να λάβει η συμμετοχή του αν αξιοποιηθεί πλήρως.

Θα πρέπει να προσεχθεί πως η συνεισφορά κάθε πολίτη στη συλλογική προσπάθεια της πολιτείας, όσο κι αν μοιάζει μικρή ή επουσιώδης, στην πραγματικότητα, αν συνδυαστεί με τη συνεισφορά των συμπολιτών του, έχει τη δυνατότητα να επιφέρει τα σημαντικότερα αποτελέσματα. Χαρακτηριστικά ως προς αυτό τα λόγια ενός άλλου ποιητή, του Kahil Gibran: «Κάποτε μίλησα σε ένα ρυάκι για τη θάλασσα, και το ρυάκι με θεώρησε φαντασιόπληκτο. Κάποτε μίλησα στη θάλασσα για ένα ρυάκι, και η θάλασσα με θεώρησε συκοφάντη». Η απλή προσφορά των πολλών ανθρώπων μπορεί να οδηγήσει στα εντυπωσιακότερα επιτεύγματα, και αντιστοίχως τα μεγαλύτερα επιτεύγματα οφείλουν τη γέννησή τους στη συλλογική προσπάθεια ανθρώπων, που ο καθένας απ’ αυτούς χωριστά δε θα μπορούσε ποτέ να τα επιτύχει.

«Αλλά γλιτώνει απ’ τους κινδύνους όλους

και στην υστερινή γραμμή προφθαίνει.

Τι θριαμβευτικά που εδώ προφθαίνει,

στην φοβερή γραμμή την τελευταία∙

τι πρόθυμα στον θάνατό του αγγίζει!»

Ο Καβάφης τιμά με το ποίημά του, όχι τους μεγάλους ηγέτες και τους χαρισματικούς ανθρώπους, αλλά τους απλούς πολίτες, που με τη σεμνή αυταπάρνηση και την αυτοθυσία τους, προσφέρουν στους συμπολίτες τους τα μέγιστα δυνατά οφέλη. Κι αν η νίκη αποδίδεται συνήθως στον πρώτο τη τάξει, ο ποιητής γνωρίζει καλύτερα πως τίποτε δε θα είχε επιτευχθεί χωρίς την πρόθυμη και με αφοσίωση συνεισφορά του απλού πολίτη.