Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12 (οικιστές - αγαθό - παιδεία)

Gordon McBryde

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Πλάτωνα Πολιτεία Ενότητα 12

Ἡμέτερον δὴ ἔργον ... τῶν οἰκιστῶν ... μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται: Ποιους ονομάζει ο Σωκράτης οἰκιστές και ποια κατάσταση περιγράφει με το τελευταίο σχόλιο;

Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ’ ἐγώ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι ἀφικέσθαι πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες ἱκανῶς ἴδωσι, μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.

[Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πολιτείας, (είναι) να αναγκάσουμε τις εξαιρετικές φύσεις (ή τα ξεχωριστά πνεύματα) να φτάσουν στο μάθημα που προηγουμένως είπαμε ότι είναι το ανώτερο, δηλαδή και να δουν το αγαθό και να ανεβούν εκείνο τον ανηφορικό δρόμο, και, αφού ανεβούν και δουν αρκετά (το αγαθό), να μην τους επιτρέπουμε αυτό που τώρα τους επιτρέπεται.]

Οι οἰκιστές, οι ιδρυτές της πολιτείας, είναι ο ίδιος ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του, οι οποίοι στο πλαίσιο μιας θεωρητικής συζήτησης προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά της ιδανικής πολιτείας. Οι οἰκιστές αυτοί, έχοντας την εμπειρία της πραγματικής κοινωνίας και γνωρίζοντας τις ελλείψεις και τις εγγενείς αδυναμίες της, επιχειρούν στη δική τους σύλληψη να θέσουν τους όρους που απαιτούνται, ώστε στην ιδεατή πολιτεία να μην εμφανιστούν παρόμοιες αρνητικές καταστάσεις.

Ένα βασικό πρόβλημα του υπαρκτού κόσμου που πρέπει να αποφευχθεί στη νέα πολιτεία είναι η στάση που κρατούν οι πολίτες εκείνοι που χάρη στα ιδιαίτερα πνευματικά τους χαρίσματα κατορθώνουν να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Οι άνθρωποι αυτοί αφού αντικρίσουν το αγαθό και φτάσουν έτσι στον ανώτερο βαθμό γνώσης και αντίληψης, δεν επιθυμούν κατόπιν να εμπλέκονται στα τρέχοντα προβλήματα της κοινωνίας. Επιλέγουν την αποστασιοποίηση από τις ανάγκες των συμπολιτών τους, και προτιμούν να ασχολούνται -σε θεωρητικό πάντα επίπεδο- με φιλοσοφικές αναζητήσεις και προβληματισμούς. Παραμένουν σε μια κατάσταση αδρανούς γαλήνης, όπου οι γνώσεις και οι εξαιρετικές πνευματικές τους ικανότητες αφιερώνονται σε περαιτέρω νοητικές διερευνήσεις, χωρίς ωστόσο να αξιοποιούνται προς όφελος της πολιτείας, όπως και θα έπρεπε.

Η αδιαφορία των φιλοσόφων κι η απροθυμία τους να επανέλθουν σε επαφή με τους συμπολίτες τους, ώστε να οδηγήσουν κι αυτούς σε μια ανοδική πνευματική πορεία, είναι κάτι που δε θα επιτρέπεται στην ιδανική πολιτεία. Οι φιλόσοφοι θα οφείλουν αφού ολοκληρώσουν τη δική τους ανέλιξη προς τη θέαση του αγαθού, να επιστρέφουν στους κόλπους της πολιτείας και αναλαμβάνοντας την ευθύνη της διοίκησής της να εργάζονται για το καλό των συμπολιτών τους.

Η συσχέτιση που κάνει ο Σωκράτης με την κατάσταση που επικρατεί στις μέρες του υποδηλώνει μια διάθεση μομφής προς τους φιλοσόφους και εν γένει πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του, οι οποίοι προτιμούν τον ανέφελο θεωρητικό βίο αφήνοντας τον έλεγχο της πολιτείας σε επίδοξους δημαγωγούς.

Ποια περιεχόμενο νομίζετε ότι έχει η έννοια του ἀγαθοῦ στο κείμενο; (Να απαντήσετε, αφού συμβουλευτείτε τα σχόλια του βιβλίου σας).

Ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για αυτόν τον όρο που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Αγαθόν πάντως είναι:

α) το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι·

β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα·

γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (Πολ. 509a).

Η έκφραση αὐτὸ τὸ ἀγαθόν φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Βλ. Πολιτεία 508e: «Τοῦτο τοίνυν τὸ τὴν ἀλήθειαν παρέχον τοῖς γιγνωσκομένοις καὶ τῷ γιγνώσκοντι τὴν δύναμιν ἀποδιδὸν τὴν τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέαν φάθι εἶναι». Πάντως ήδη στην αρχαιότητα το Πλάτωνος ἀγαθόν ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.

Πρβλ. Ἄμφις (στον Διογ. Λαέρτιο III 27).

«ἧττον οἶδα τοῦτ’  ἐγώ,

ὦ δέσποτ’, ἢ τὸ Πλάτωνος ἀγαθόν».

(Μιλά προφανώς κάποιος δούλος και λέγει στον κύριό του: αυτό το πράγμα το γνωρίζω λιγότερο από ό,τι γνωρίζω το Αγαθόν του Πλάτωνα, δηλαδή το σκοτεινό αυτό φιλοσόφημα).

Ο Πλάτωνας δίνει στο αγαθό την ύψιστη θέση στο σύστημα Ιδεών, αφήνοντάς το ωστόσο ακαθόριστο, υπό την έννοια πως το αγαθό υπερέχει όλων των άλλων εννοιών και αρετών∙ ακόμη και της ίδιας της ύπαρξης. Χάρη στο αγαθό οι υπόλοιπες Ιδέες μπορούν να περιέλθουν στα αντιληπτικά όρια των ανθρώπων, αφού το αγαθό είναι η πηγή της γνώσης, μπορούν ακόμη και να λάβουν υπό μία έννοια υπόσταση, καθώς το αγαθό συνιστά έκφανση της ύπαρξης, του εἶναι, μη λαμβάνοντας εντούτοις το ίδιο μια ανάλογη διάσταση.

Το αγαθό είναι η πηγή της γνώσης, ο απόλυτος αναβαθμός αντίληψης, χωρίς αυτό καθαυτό να αποτελεί αντικείμενο της γνώσης. Το αγαθό είναι η πηγή της δικαιοσύνης, καθώς μέσω αυτού καθετί λαμβάνει την ιδιαίτερη αξία του. Συνιστά ακόμη την πηγή της αλήθειας, αλλά και του πραγματικού κάλλους, μιας και λειτουργεί ως όψη του κόσμου των Ιδεών.

Ποια είναι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η σημασία της παιδείας για την ανάληψη ηγετικών θέσεων;

Η παιδεία κατέχει το σημαντικότερο ρόλο για τους πολίτες εκείνους που θα κληθούν να αναλάβουν ηγετικές θέσεις στην ιδανική πολιτεία, καθώς μέσω αυτής θα κατορθώσουν να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Η παιδεία συνιστά την αναγεννητική εκείνη διαδικασία, σε πνευματικό και ηθικό επίπεδο, που επιτρέπει στους ανθρώπους να κατανοήσουν τι έχει πραγματική αξία στη ζωή. Έτσι, χάρη στην παιδεία οι άνθρωποι αποβάλλουν τη ματαιοδοξία, τη θεοποίηση των υλικών αγαθών και την επιθυμία για προσωπική ανάδειξη. Κατανοούν πως μέγιστα αγαθά είναι η δικαιοσύνη και η ευδαιμονία των συνανθρώπων τους∙ αγαθά που μπορούν να κατακτηθούν μόνο με τη ριζική αντιμετώπιση της άγνοιας και των δεινών που αυτή επιφέρει στους ανθρώπους.

Οι φιλόσοφοι-βασιλείς που θα κληθούν να διοικήσουν την πολιτεία θα έχουν κατακτήσει τη γνώση και τη δικαιοσύνη, και θα έχουν αναβαπτισθεί έτσι σε μια καθαρότερη μορφή ύπαρξης, απαλλαγμένοι από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Θα ενδιαφέρονται μόνο για το καλό των συνανθρώπων τους και θα αφιερώνουν τον εαυτό τους πλήρως και ανιδιοτελώς σε αυτό τον σκοπό. Αδιάφοροι απέναντι στα υλικά αγαθά, ανέγγιχτοι από ευτελή συναισθήματα, όπως αυτά της πλεονεξίας και του φθόνου, θα αποβλέπουν μόνο στην πνευματική και ηθική καλλιέργεια των πολιτών, ώστε από κοινού τα μέλη της πολιτείας να διεκδικήσουν τη ζητούμενη ευδαιμονία.