Κωνσταντίνος Καβάφης «Μάρτιαι ειδοί» ως παράλληλο κείμενο στον Δαρείο

Erik Johansson

Κωνσταντίνος Καβάφης «Μάρτιαι ειδοί» ως παράλληλο κείμενο στον Δαρείο  

Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.

Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις

αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις

να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,

τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.

Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια.

έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,

τότε κυρίως πρόσεξε σαν βγεις στον δρόμο έξω,

εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,

αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο

κανένας Αρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,

και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,

είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»,

μη λείψεις να σταθείς …

(απόσπασμα)

Να συσχετίσετε το παραπάνω απόσπασμα με την κεντρική ιδέα του ποιήματος Ο Δαρείος.

[«Ένας μάντης είχε προείπει στον Ιούλιο Καίσαρα να φυλάγεται την ημέρα των Μαρτίων Ειδών (15 Μαρτίου)∙ την ημέρα εκείνη, στα 44 π.Χ., ο σοφιστής Αρτεμίδωρος μάταια προσπάθησε να τον ειδοποιήσει για τη συνωμοσία του Βρούτου και του Κάσσιου».]

Στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονείται από μια μεγάλη ομάδα συνωμοτών. Τη χρονιά εκείνη και μετά από μια σειρά στρατιωτικών και πολιτικών επιτυχιών ο Καίσαρας είχε ανακηρυχτεί ισόβιος δικτάτορας της ρωμαϊκής δημοκρατίας, γεγονός που είχε προκαλέσει έντονη δυσαρέσκεια σε αρκετούς συγκλητικούς, οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν απελευθερωτές κι οι οποίοι σχεδίασαν τη δολοφονία του.  

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο και τον Σουητώνιο καθώς πλησίαζε η μέρα της δολοφονίας υπήρξαν αρκετοί οιωνοί που προμήνυαν το τραγικό γεγονός, ωστόσο ο Καίσαρας δεν έδωσε τη δέουσα σημασία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια ενός μάντη να προειδοποιήσει τον Καίσαρα, λέγοντάς του να φοβάται τις Ειδούς του Μαρτίου (Ειδοί είναι κατά το ημερολόγιο των Ρωμαίων το μέσο περίπου του μήνα, η 15η ημέρα για τους μήνες που είχαν 31 ημέρες και η 13η για εκείνους που είχαν 30). Ο Καίσαρας αδιαφόρησε γι’ αυτή την προφητεία κι όταν εκείνη τη μέρα συνάντησε τυχαία τον μάντη του είπε ειρωνικά πως έφτασαν οι Ειδοί του Μαρτίου, λαμβάνοντας ως απάντηση απ’ την μάντη πως έφτασαν αλλά δεν πέρασαν.

Μια ύστατη προσπάθεια έγινε από τον Έλληνα σοφιστή Αρτεμίδωρο, ο οποίος έχοντας ενημερωθεί για τα σχέδια δολοφονίας του Καίσαρα, έγραψε ένα σημείωμα και του το παρέδωσε λίγο προτού εκείνος φτάσει στη Σύγκλητο, λέγοντάς του πως πρέπει να το διαβάσει αμέσως γιατί περιέχει σημαντικά πράγματα που τον ενδιαφέρουν. Ωστόσο ο Καίσαρας απασχολημένος με το πλήθος ανθρώπων που του εξέφραζαν το θαυμασμό τους ή επιχειρούσαν να του εκθέσουν δικά τους αιτήματα, δεν κατόρθωσε να διαβάσει το σημείωμα του Αρτεμίδωρου. Μπήκε, μάλιστα, στη Σύγκλητο κρατώντας το σημαντικό αλλά αγνοημένο αυτό σημείωμα.

Ο Καβάφης επιλέγει το συγκεκριμένο συμβάν με τον Αρτεμίδωρο για να παρουσιάσει τη στάση του Ιούλιου Καίσαρα, ο οποίος έχοντας παρασυρθεί από την υπεροψία της αποθέωσης που του προσέφερε ο ρωμαϊκός λαός, δε δίνει σημασία σ’ εκείνους που επιχειρούν να τον προφυλάξουν. Ο Καίσαρας μέσα στο γενικότερο ενθουσιασμό της καταξίωσής του, θεωρεί εαυτόν υπεράνω κινδύνου και φόβου, γεγονός που δεν του επιτρέπει να λάβει επαρκώς υπόψη του τις προειδοποιήσεις που του γίνονται. Η υπεροψία κι η μέθη της απόλυτης εξουσίας υπονομεύουν τη δυνατότητα του Καίσαρα ν’ αντιληφθεί τον κίνδυνο που τον απειλεί.

Όπως επισημαίνει ο ποιητής, οι άνθρωποι θα πρέπει να φοβούνται τα μεγαλεία, καθώς αυτά δεν προκύπτουν χωρίς μεγάλο κόστος τόσο ως προς την ηθική ακεραιότητα του ατόμου όσο και ως προς την ίδια του τη ζωή. Αντιστοίχως, θα πρέπει, αν δεν μπορούν να υπερνικήσουν τις φιλοδοξίες τους, να τις ακολουθούν τουλάχιστον με δισταγμό και προσοχή, καθώς αν αφεθούν άκριτα στην επιδίωξή τους είναι δύσκολο ν’ αποφύγουν λάθη, ακρότητες, αλλά και επιλογές που μπορεί να σταθούν ακόμη και μοιραίες για τη ζωή τους.

Στον Δαρείο ο Καβάφης παρουσιάζει τα συναισθήματα που διακατέχουν τους φιλόδοξους ηγεμόνες και τους ωθούν αφενός σε βιαιότητες για την κατάληψη της εξουσίας κι αφετέρου σε παράτολμες πράξεις προκειμένου ν’ αποκτήσουν ακόμη μεγαλύτερη δύναμη. Ο Μιθριδάτης θα υπερεκτιμήσει τις δυνάμεις του και θα ξεκινήσει πόλεμο με τους Ρωμαίους, επισπεύδοντας έτσι την πτώση του. Με παρόμοιο τρόπο ο Καίσαρας, παρασυρμένος από την υπεροψία των μεγαλείων του, δε θα αντιληφθεί εγκαίρως την εις βάρος του συνωμοσία και θα βαδίσει προς το θάνατό του. 
Η υπεροψία, λοιπόν, είτε με τη μοιραία κατάληξη που έχει στην περίπτωση του Καίσαρα και του Μιθριδάτη είτε με τη λιγότερο θεαματική επίπτωση που έχει στον εγωκεντρικό Φερνάζη που θαρρεί πως με την κολακεία θα αναδειχθεί και θα αποστομώσει τους επικριτές του, λειτουργεί ως κακός σύμβουλος. Ο ποιητής προτείνει τη διατήρηση του μέτρου σε κάθε πράξη των ανθρώπων, ακόμη και στις φιλοδοξίες που έχουν στη ζωή τους∙ ιδίως όταν αυτές τείνουν να υπερκεράσουν τη σύνεση και τη λογική του ατόμου. Η υπεροψία, οι φιλοδοξίες και η αγάπη για τα μεγαλεία υπονομεύουν την ορθή κρίση των ανθρώπων και τους οδηγούν σε κρίσιμα ή και μοιραία λάθη.