Κωνσταντίνος Καβάφης «Εν Δήμω της Μικράς Ασίας» ως παράλληλο κείμενο στον Δαρείο

Xin Li

Κωνσταντίνος Καβάφης «Εν Δήμω της Μικράς Ασίας» ως παράλληλο κείμενο στον Δαρείο

Η ειδήσεις για την έκβασι της ναυμαχίας, στο Άκτιον,

ήσαν βεβαίως απροσδόκητες.

Αλλά δεν είναι ανάγκη να συντάξουμε νέον έγγραφον.

Τ’ όνομα μόνον ν’ αλλαχθεί. Αντίς, εκεί

στες τελευταίες γραμμές, «Λυτρώσας τους Ρωμαίους

απ’ τον ολέθριον Οκτάβιον,

τον δίκην παρωδίας Καίσαρα,»

τώρα θα βάλουμε «Λυτρώσας τους Ρωμαίους

απ’ τον ολέθριον Αντώνιον».

Όλο το κείμενον ταιριάζει ωραία.

«Στον νικητήν, τον ενδοξότατον,

τον εν παντί πολεμικώ έργω ανυπέρβλητον,

τον θαυμαστόν επί μεγαλουργία πολιτική,

υπέρ του οποίου ενθέρμως εύχονταν ο δήμος∙

την επικράτησι του Αντωνίου»

εδώ, όπως είπαμεν, η αλλαγή: «του Καίσαρος

ως δώρον του Διός κάλλιστον θεωρών -

στον κραταιό προστάτη των Ελλήνων,

τον έθη ελληνικά ευμενώς γεραίροντα,

τον προσφιλή εν πάση χώρα ελληνική,

τον λίαν ενδεδειγμένον για έπαινο περιφανή,

και για εξιστόρησι των πράξεών του εκτενή

εν λόγω ελληνικώ κ’ εμμέτρω και πεζώ∙

εν  λ ό γ ω  ε λ λ η ν ι κ ώ που είν’ ο φορεύς της φήμης,»

και τα λοιπά, και τα λοιπά. Λαμπρά ταιριάζουν όλα.

Πώς εξυπηρετεί, σύμφωνα με το παραπάνω ποίημα, ο «λόγος» την προβολή του ιστορικού γεγονότος; Να συσχετισθεί με το ποίημα Ο Δαρείος.

Το Σεπτέμβριο του 31 π.Χ. οι συνασπισμένες δυνάμεις του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας θα συγκρουστούν με τις δυνάμεις του Οκταβιανού στο Άκτιο (ακρωτήριο απέναντι από την Πρέβεζα). Ο Οκταβιανός θα σημειώσει εκεί τη νίκη που θα του επιτρέψει την επικράτησή του έναντι του Αντώνιου και άρα τη σταδιακή επικράτησή του στη διεκδίκηση της ρωμαϊκής εξουσίας, καθώς και την κατάκτηση της Αιγύπτου. 

Στο ποίημά του ο Καβάφης παρουσιάζει το έγγραφο που έχει συνταχθεί σε μια πόλη της Μικράς Ασίας για να τιμηθεί ο νικητής της ναυμαχίας. Οι εκεί κάτοικοι θεωρούσαν πως ο Αντώνιος θα υπερίσχυε σ’ αυτή την αναμέτρηση γι’ αυτό και είχαν προετοιμάσει τιμητικό ψήφισμα που αναφερόταν σ’ αυτόν∙ ωστόσο, αν κι η αρχική τους εκτίμηση ήταν λανθασμένη, δεν το εκλαμβάνουν αυτό ως σπουδαία ανατροπή. Το μόνο που χρειάζεται να κάνουν είναι να αντικαταστήσουν το όνομα του Αντώνιου με αυτό του Οκταβιανού και το επαινετικό κείμενο που είχαν ετοιμάσει θα είναι απόλυτα ταιριαστό για ν’ αποδοθεί σ’ αυτόν. Εκείνο, άλλωστε, που ενδιαφέρει την πόλη της Μικράς Ασίας -η οποία δεν προσδιορίζεται μιας και δεν έχει σημασία αυτό ως προς το νόημα του ποιήματός- είναι να συγχαρεί το Ρωμαίο νικητή της ναυμαχίας, ώστε να διατηρήσει μαζί του καλές διπλωματικές σχέσεις. 
Ας προσεχθεί πως η άνεση με την οποία οι συντάκτες του εγγράφου αποδέχονται την απροσδόκητη έκβαση της ναυμαχίας στο Άκτιο, παραπέμπει στην αλλαγή της στάσης του Φερνάζη. Με ανάλογο τρόπο η ενδεχόμενη ήττα του Μιθριδάτη ωθεί τον φανταστικό ποιητή να λάβει υπόψη του τη διάδοχη κατάσταση, υποδηλώνοντας πως σε αυτές τις περιπτώσεις δεν τίθεται θέμα αφοσίωσης, αλλά επιβίωσης, ειδικά σε ό,τι αφορά ανθρώπους που εξαρτώνται από τις θελήσεις των ηγεμόνων. 

Οι συντάκτες του εγγράφου διαβεβαιώνουν τον νικητή της ναυμαχίας, Οκταβιανό, πως είναι απόλυτα ενδεδειγμένος, ώστε τα κατορθώματά του να εξιστορηθούν εκτενώς σε λόγο πεζό, αλλά και έμμετρο, και μάλιστα σε λόγο ελληνικό. Η τιμητική αυτή διαβεβαίωση έχει να κάνει με την αποθέωση και τη διατήρηση στη συλλογική μνήμη που μόνο η τέχνη του λόγου μπορεί να προσφέρει στους εξέχοντες άνδρες. Όπως οι μυθικοί ήρωες του παρελθόντος, έτσι κι αυτός, θα αποκτήσει αιώνια φήμη μέσα από την τέχνη των ποιητών και των συγγραφέων που θα γράψουν για τις εξαίρετες και ένδοξες πράξεις του. Ιδέα που μας παραπέμπει στον Δαρείο και το ομώνυμο επικό ποίημα που συνέθετε ο Φερνάζης για να επαινέσει τη δράση του Πέρση βασιλιά και μέσω αυτού τον απόγονό του Μιθριδάτη. 

Κοινό και πολύ βασικό σημείο είναι πως και στις δύο περιπτώσεις η εξύμνηση θα γίνει στην ελληνική γλώσσα, που είναι ο κατεξοχήν φορέας της φήμης. Τόσο στα ελληνιστικά βασίλεια, στα βασίλεια δηλαδή που δημιουργήθηκαν μετά τις μεγαλειώδεις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όσο και στην περιοχή του Πόντου, όπου η παρουσία του ελληνικού στοιχείου ήταν ισχυρή, η ελληνική γλώσσα ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη. Δείκτης πνευματικής καλλιέργειας και υπεροχής, δείκτης καλής καταγωγής και άριστης παιδείας, ήταν η γλώσσα που προτιμούσαν στην άρχουσα τάξη, ήταν κι η γλώσσα που προτιμούσαν στη λογοτεχνική δημιουργία. Άλλωστε, στην ελληνική γλώσσα είχαν συντεθεί τα έργα του Ομήρου, των μεγάλων φιλοσόφων και ιστορικών∙ έργα που αποτελούσαν τη βάση της παιδείας των Ελλήνων, αλλά προσέφεραν πλέον και ουσιαστική μόρφωση σε κάθε λαό που ερχόταν σ’ επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό. Ακόμη και οι Ρωμαίοι, οι οποίοι σταδιακά θα κατακτήσουν ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, θα υποταχθούν στην υπεροχή του ελληνικού πνεύματος και θα θεωρήσουν την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας ως απαραίτητο στοιχείο για όποιον επιθυμεί να κατέχει ουσιαστική παιδεία.