Κική Δημουλά «Σημείο Αναγνωρίσεως» [Ερωτήσεις σχολικού]

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων 

Κική Δημουλά «Σημείο Αναγνωρίσεως» [Ερωτήσεις σχολικού]

1. Ποιο εξωτερικό ερέθισμα αποτέλεσε την αφετηρία του ποιήματος και πώς αυτό συνδέεται με το Σημείο αναγνωρίσεως του τίτλου;

Πρόκειται για το μαρμάρινο γλυπτό του Κωνσταντίνου Σεφερλή «Η Βόρειος Ήπειρος» (1951) που βρίσκεται στην Πλατεία Τοσίτσα της Αθήνας. Τα αλυσοδεμένα χέρια του αγάλματος, που συνιστούν μια ιστορική και εθνική αλληγορία για την αλύτρωτη πατρίδα, λειτουργούν για την  ποιήτρια ως σημείο αναγνωρίσεως, ως το σημάδι δηλαδή που της επιτρέπει να αναγνωρίσει την αιώνια αιχμάλωτη και καταπιεζόμενη γυναίκα. Το σημειώνει, άλλωστε, και η ίδια ως διευκρίνιση στον τίτλο του ποιήματος -άγαλμα γυναίκας με δεμένα χέρια-, τονίζοντας έτσι πως η αναγνώριση δεν γίνεται επειδή πρόκειται απλώς για ένα άγαλμα γυναίκας, αλλά γιατί το άγαλμα αυτό έχει δεμένα χέρια. Η αναγνώριση επομένως δεν αφορά τόσο τη γενική έννοια του γυναικείου φύλου, αλλά κυρίως τη θέση που είχε και ως ένα βαθμό έχει ακόμη στην κοινωνία. Τα δεμένα χέρια του αγάλματος είναι το ερέθισμα που πυροδοτεί τη σκέψη της ποιήτριας και την ωθεί σε συλλογισμούς σχετικά με τις δυσκολίες που έχουν αντιμετωπίσει οι γυναίκες ως μέλη της κοινωνίας.  

 

2. Είναι σωστή η άποψη πως στο ποίημα αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού για να λειτουργήσει τελικά ως σύμβολο το πρότυπο του γλύπτη;

Στο ποίημα η παράσταση της αλυσοδεμένης γυναίκας προσλαμβάνεται όχι ως ιστορική και εθνική αλληγορία, αλλά ως σύμβολο της κοινωνικής καταπίεσης του γυναικείου φύλου. Η ποιήτρια δεν αντικρίζει το άγαλμα της γυναίκας ως σύμβολο της αλύτρωτης πατρίδας, δεν ακολουθεί δηλαδή το συμβολισμό που προσδίδει ο γλύπτης στο έργο του∙ βλέπει το πρότυπο του γλύπτη, μια γυναίκα με δεμένα χέρια, και προχωρά σε σκέψεις με βάση αυτό.

Ο γλύπτης επιλέγει να χρησιμοποιήσει μια γυναίκα με αλυσοδεμένα χέρια για να συμβολίσει τη Βόρεια Ήπειρο, παραπέμποντας έτσι στη συνήθη αναπαράσταση ή απόδοση της πατρίδας με γυναικεία μορφή. Είναι όμως ακριβώς αυτό το πρότυπο που δημιουργεί έναν εύλογο συνειρμό στην ποιήτρια σε σχέση με την αιχμαλωσία, όχι πια της πατρίδας, αλλά της γυναίκας. Υπ’ αυτή την έννοια ο συμβολισμός του γλυπτού αναιρείται κι η ποιήτρια κρατά και σχολιάζει απευθείας το πρότυπο του γλύπτη. 

3. Να σχολιάσετε τους στίχους: Για τα δεμένα χέρια σου που έχεις / όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω, / σε λέω γυναίκα.

Η ποιήτρια συλλογιζόμενη την κοινωνική πορεία της γυναίκας διαχρονικά -κι όχι αποκλειστικά με βάση τη σημερινή κατάσταση- σχολιάζει πως οι γυναίκες είναι διαρκώς δέσμιες. Αναφορά που υποδηλώνει την τάση της ανδροκρατούμενης κοινωνίας, όχι μόνο να απαιτεί από τις γυναίκες την εκπλήρωση πλήθους υποχρεώσεων, αλλά και να τις αντιμετωπίζει ως υποδεέστερες, θέτοντάς τους ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο συμπεριφοράς και δράσης. Οι γυναίκες βρέθηκαν έτσι για πολλούς αιώνες αποκλεισμένες από τη συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα της κοινωνίας, αποκλεισμένες από το δικαίωμα της εκπαίδευσης, αλλά και της επαγγελματικής σταδιοδρομίας. Εγκλωβισμένες στα στενά όρια του σπιτιού είχαν πολλαπλές υποχρεώσεις, αλλά ελάχιστα δικαιώματα. Η ύπαρξή τους προσδιοριζόταν αποκλειστικά από τη θέληση αρχικά του πατέρα τους και στη συνέχεια του συζύγου τους, θέτοντας έτσι σε πλήρη αδράνεια τις δυνατότητες που είχαν να εξελιχθούν πέρα από τις οικιακές εργασίες και τις υποχρεώσεις της μητρότητας. Σε μια πορεία που διήρκησε ολόκληρους αιώνες δε δόθηκε ποτέ στις γυναίκες η ευκαιρία να καλλιεργήσουν τις πνευματικές τους ικανότητες και να δείξουν το εύρος των δυνατοτήτων τους. Έτσι, κάθε σημαίνουσα θέση στον πολιτικό, κοινωνικό και πνευματικό χώρο κρατήθηκε στα χέρια των ανδρών, αφήνοντας τις γυναίκες «αιχμάλωτες» στον οικιακό χώρο, που αποτέλεσε για χρόνια τον κύριο χώρο δράσης τους.  

Εργασίες

1. Να εξετάσετε συγκριτικά Το σημείο αναγνωρίσεως της Δημουλά με το ποίημα της Ζωής Καρέλλη Ο Έφηβος των Αντικυθήρων

Ήρθα για σένα πάλι.

Προχωρώντας πρόσεξα αρκετά

τα κορινθιακά αγγεία,

μου έκαναν, βέβαια, εντύπωση

για τη χάρη του σχήματος και των σχεδίων.

Συλλογίστηκα τη σφύζουσα ζωή

της φημισμένης πολιτείας. Ύστερα,

επίτηδες σχεδόν, απόμενα στις αίθουσες,

όπου το φως έχει κάτι το υδάτινο.

Δεν ξέρω αν τούτο οφείλεται

στων τοίχων την απόχρωση

ή στην ακινησία των εκθεμάτων,

στο γυαλί απ’ τις προθήκες.

Απόμενα λοιπόν,

κρατώντας την αναμονή της παρουσίας σου,

χαρά.

Για λίγο με σταμάτησεν ο Κροίσος

«στήθι και οίκτιρον... ώλεσε θούρος Άρης».

Στην κίνηση, στη θέση των χεριών,

ιδιαίτερη στροφή πρόδινε την ψυχή

που απόμενε ακόμα εκεί

κι έδινε τη συγκρατημένη θέληση

του σώματος προς τα εμπρός.

Θρους φανταστικός της ζωής των αγαλμάτων,

όταν μπορέσει να συλλάβει ο τεχνίτης

την καίρια στιγμή...

Μοναδική στιγμή εσύ,

υπέροχε, δεν είσαι μονάχα

ο έφηβος της τέλειας καλλονής,

της ακτινόβολης νεότητας,

ο αρμονικός στο σχήμα της μουσικής των μελών,

ο τη στάση του έχων και κρατών

στη φυσική του δύναμη κι επιβολή,

όπως η πέτρα ή το φυτό

που υπάρχουν απλά και τέλεια μαζί∙

έκταση των χεριών σε ισορροπία ιδανική,

θεία γραμμή,

αδιάφθορη αγνότητα του συλληφθέντος χρόνου,

της αφθαρσίας μειλίχιο πρόσωπο,

ύψωση της φθαρτής μας στάσης.

Πραγματικότητα και μαγεία,

λεία της ζωής επιφάνεια,

κολπούμενη, καμπυλωμένη

από την κρυμμένη μέσα σου ορμή,

συγκρατημένη κι οδηγούμενη.

Προσφορά και της ύπαρξης παραδοχή,

σε κίνηση μαζί κι ακινησία,

σαν ζύγισμα βασιλικού πουλιού.

Γεννήθηκες

πριν από το δίδαγμα της αμαρτίας.

Είσαι εκείνη του πνεύματος η παροχή

που σβήνει την ακόρεστη στέρηση

κι εκμηδενίζει την απληστία.

Επιθυμείς και μένεις έτοιμος να στερηθείς.

Από πάνω σου γλιστρά

η κάθε ξένη προς το σχήμα σου διάθεση.

Ζητάς της ψυχής το τίμημα

κι εσύ το χαρίζεις, σώμα ζωντανό και γαλήνιο.

Συνάντηση λιτή με το απόλυτο,

γυμνό μυστήριο.

Μορφή γλυτωμένη απ’ την ανάγκη.

Μουσική του ενός ήχου υψώνεσαι

θεία ικανότητα δοσμένη ανθρώπινα.

Δεν σε παίδεψε η αγάπη

που είναι αμφιβολία,

καημός κι υποταγή οδυνηρή

κι ας έχεις στο βλέμμα

τη θαυμάσια ανθρώπινη μελαγχολία,

έργο του ανθρώπου εσύ,

εκείνου που αγάπησε τη ζωή του

σε δόξα αγέρωχη και σεμνή.

Η Ζωή Καρέλλη επισκέπτεται το μουσείο προκειμένου να δει για άλλη μια φορά το άγαλμα που έχει κερδίσει το θαυμασμό της. Έτσι, σε αντίθεση με την Κική Δημουλά που προβληματίζεται με τη θέαση του αγάλματος της αλυσοδεμένης γυναίκας, η Καρέλλη αντλεί ευχαρίστηση από την ενατένιση του Εφήβου των Αντικυθήρων.

Η ποιήτρια στέκει για λίγο σε άλλα εκθέματα μόνο και μόνο για να γευτεί τη χαρά που της προσφέρει η αναμονή προτού αντικρίσει τον Έφηβο, δίνοντας έτσι μια ερωτική σχεδόν χροιά στην εκεί επίσκεψή της. Στοιχείο που διαφοροποιεί τα συναισθήματα που προκαλούνται στις δύο ποιήτριες από τα αγάλματα που αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για τις συνθέσεις τους.

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων αποτελεί κατά την ποιήτρια σύμβολο του κάλλους, της νεότητας, της αρμονικής σύνθεσης, της αδιάφθορης αγνότητας και της αφθαρσίας. Η Καρέλλη εστιάζει επομένως στην ομορφιά του αγάλματος και στη διασωθείσα νεότητά του, η οποία αφού αποτυπώθηκε από τον τεχνίτη την καίρια στιγμή θα παραμείνει διαχρονικά άφθαρτη. Από την άλλη μεριά, η Δημουλά δίνοντας έμφαση στα δεμένα χέρια του γυναικείου αγάλματος, προχωρά σ’ έναν ουσιαστικό προβληματισμό σε σχέση με τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.

Η Καρέλλη σχολιάζει τη στάση του Εφήβου, ο οποίος μοιάζει να βρίσκεται σε μια πλήρη ισορροπία ανάμεσα στην κίνηση και την ακινησία συγκρατώντας την εσωτερική του ορμή. Αντιστοίχως, η Δημουλά παρατηρεί πως το άγαλμα της γυναίκας ενώ δημιουργεί από μακριά την εντύπωση πως έχει ανακαθίσει ελαφρά, στην πραγματικότητα η στάση της κρύβει την αγωνία του αιχμάλωτου που θέλει να σπάσει τα δεσμά του. Εμφανής κι εδώ η διαφορά ανάμεσα στο ανδρικό άγαλμα που λειτουργεί ως πρότυπο της νεανικής ομορφιάς και το γυναικείο άγαλμα που με τα δεμένα του χέρια στέκει ως σύμβολο αιχμαλωσίας.

Ο Έφηβος, έχοντας δημιουργηθεί προτού εκφραστεί η έννοια της αμαρτίας, αποτελεί έκφανση του ελληνικού πνεύματος που δεν θεωρούσε θεμιτή τη στέρηση και προφύλασσε τους ανθρώπους από την υπερβολή της απληστίας, στέκει επομένως απρόσιτος απέναντι σε καταπιέσεις και υπερβολές που διέπουν τους ανθρώπους του σήμερα. Από την άλλη το γυναικείο άγαλμα με τα δεμένα χέρια είναι σύμβολο της στέρησης, αφού δεν μπορεί να ζυγίσει στα χέρια του ούτε μια βροχή, ούτε μια ελαφριά μαργαρίτα. Διαχρονικά αιχμάλωτη η γυναίκα-άγαλμα είναι καταδικασμένη ακόμη κι αν μπορούσε να εκπληρώσει την ευγονία που υπόσχονται οι γοφοί της, να φέρει στη ζωή απογόνους παρόμοιας ακινησίας και αιχμαλωσίας.

Ο Έφηβος αποτελεί το δημιούργημα ενός ανθρώπου που αγάπησε τη ζωή κι έδωσε έτσι στο έργο του απαράμιλλη ομορφιά. Ενώ η γυναίκα-άγαλμα φτιάχτηκε αιχμάλωτη, όπως ακριβώς ζητήθηκε από τον γλύπτη∙ με την ίδια δηλαδή απαίτηση που έχει πάντοτε η κοινωνία για τις γυναίκες, να είναι δέσμιες. 

2. Όταν προσεγγίζουμε ένα έργο τέχνης με το προσωπικό μας βιωματικό υλικό, είναι δυνατόν να οδηγηθούμε σε ερμηνεία του που αναιρεί τις προθέσεις του δημιουργού του. Μπορεί η «ερμηνεία» μας αυτή να γίνει αφετηρία μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας;

Η πρόσληψη κάθε έργου, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του δημιουργού του, γίνεται κατ’ ανάγκη με βάση τις εμπειρίες, τις απόψεις και την εν γένει ατομικά διαμορφωμένη αντίληψη του κάθε παρατηρητή, αναγνώστη ή θεατή. Είναι επομένως πιθανό, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το άγαλμα του Κωνσταντίνου Σεφερλή, ο παρατηρητής του, εν προκειμένω η ποιήτρια Κική Δημουλά, να διαβλέπει σε αυτό μια ερμηνεία διαφορετική από τις προθέσεις του δημιουργού. Μια ερμηνεία που την ωθεί στη σύνθεση μιας δικής της πρωτότυπης δημιουργίας, καθώς αναιρώντας το συμβολισμό που θέλησε να δώσει ο γλύπτης στο άγαλμα, εκείνη προχωρά σε σκέψεις σχετικά με τη θέση της γυναίκας διαχρονικά στην κοινωνία.

Αντιστοίχως, λαμβάνοντας ως ερέθισμα ένα οποιοδήποτε έργο τέχνης, ο θεατής ή αναγνώστης του μπορεί να προχωρήσει σε συνειρμούς και να εντοπίσει συνυποδηλώσεις που δεν βρίσκονται στο πλαίσιο των προθέσεων του δημιουργού. Η ανάγνωση του κάθε έργου τέχνης, άλλωστε, δεν μπορεί να καθοδηγηθεί πλήρως από τον δημιουργό του, και κάτι τέτοιο δεν είναι αναγκαία θεμιτό, μιας κι ένα από τα προνόμια της τέχνης είναι ακριβώς η δυνατότητα που προσφέρει στις πολλαπλές αναγνώσεις και στις ποικίλες ερμηνείες.