Έκθεση Β΄ Λυκείου: Κριτική έργων τέχνης

Charles Martin Hardie

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Κριτική έργων τέχνης

Κριτική: Η τεκμηριωμένη αξιολόγηση ενός έργου και των συντελεστών του, η θετική ή αρνητική αποτίμησή του με βάση συγκεκριμένα κριτήρια.

Κριτικός: Πρόσωπο που σχολιάζει και αξιολογεί καλλιτεχνικά έργα.

Τα έργα τέχνης -όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη πράξη και δημιουργία- τίθενται υπό κριτικό και αξιολογικό έλεγχο, προκειμένου να διαγνωστεί η ιδιαίτερη αξία τους, αλλά και να επισημανθούν τυχόν ελλείψεις ή μειονεκτήματα. Η κριτική των έργων τέχνης πραγματοποιείται από άτομα που έχουν εξειδικευμένες γνώσεις, μεγάλη εμπειρία στο χώρο που δραστηριοποιούνται και αυξημένη ευαισθησία, καθώς η τέχνη δεν μπορεί να προσεγγίζεται μόνο με τεχνικά κριτήρια.

Τα έργα τέχνης, βέβαια, κρίνονται υπό μία έννοια και από το κοινό στο οποίο απευθύνονται, αλλά η κρίση αυτή περιορίζεται συνήθως στο επίπεδο της αρέσκειας και της απαρέσκειας. Η κριτική ανταπόκριση του κοινού είναι ενδεικτική της απήχησης που έχει τη δεδομένη στιγμή το έργο τέχνης, αδυνατεί όμως να εντοπίσει και να αξιολογήσει την ιδιαίτερη εκείνη ποιότητα του έργου, που ενδεχομένως να το καθιστά μη δημοφιλές κατά το χρόνο εμφάνισής του, αλλά να του διασφαλίζει μια θετικότερη αποτίμηση στο μέλλον. Έργο του ειδικευμένου κριτικού, λοιπόν, είναι να αποδεσμεύεται, ως ένα βαθμό, από τις τρέχουσες τάσεις και να αποζητά τα στοιχεία εκείνα του έργου που τείνουν προς τη διαχρονικότητα, και μπορούν ίσως να εγγυηθούν μια μεταγενέστερη αναγνώριση της πραγματικής αξίας του.

Προϋποθέσεις για την ορθή κριτική έργων τέχνης

Ο ρόλος που αναλαμβάνει ο κριτικός τέχνης έχει ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς η γνώμη του επηρεάζει σημαντικά τόσο το κοινό, και άρα το βαθμό αποδοχής του κρινόμενου έργου, όσο και τον καλλιτέχνη που δέχεται την κριτική. Θα πρέπει, άλλωστε, να λαμβάνεται υπόψη πως ο δημιουργός είναι ένα μεμονωμένο άτομο με τις προσωπικές του ανησυχίες και ανασφάλειες, που επιλέγει μεν να δημοσιοποιήσει την ατομική του καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά δεν παύει να είναι ευάλωτος απέναντι στην αρνητική κριτική, που μπορεί ακόμη και να τον αποτρέψει από την περαιτέρω ενασχόληση με την τέχνη του. Πρέπει, επομένως, να γίνεται πάντοτε σεβαστή εκείνη η λεπτή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην αυστηρή, αλλά εποικοδομητική κριτική και την απορριπτικά αυστηρή κριτική, που μπορεί να ζημιώσει αντί να ωφελήσει τον δημιουργό.

Ο κριτικός έργων τέχνης θα πρέπει, λοιπόν, να έχει ορισμένα χαρακτηριστικά και ατομικές ποιότητες, που θα διασφαλίζουν την ορθή άσκηση του ιδιαίτερου έργου του. Ειδικότερα:

- Υψηλή κατάρτιση και άρτια γνώση του αντικειμένου

Η άσκηση καλλιτεχνικής κριτικής απαιτεί βαθιά γνώση της κρινόμενης καλλιτεχνικής έκφανσης, αλλά και των γενικότερων ζητημάτων της τέχνης, ώστε το άτομο που ασκεί την κριτική να έχει υπόψη του το ιστορικό σύνολο της αντίστοιχης καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως και γνώση των σύγχρονων τάσεων στον χώρο. Ένα έργο τέχνης, άλλωστε, θα πρέπει να εξετάζεται τόσο σε σχέση με τα αντίστοιχα του παρελθόντος όσο και σε σχέση με τις αντίστοιχες σύγχρονες δημιουργίες, για να είναι εφικτή και η αναγνώριση της πιθανής συνομιλίας με το παρελθόν, αλλά και η ενδεχόμενη πρωτοπορία του.

Συνάμα, ο κριτικός θα πρέπει να έχει πολύχρονη εμπειρία στο χώρο της τέχνης, διότι πρόκειται για μια μορφή της ανθρώπινης δημιουργίας που δεν μπορεί να εκτιμηθεί σε όλο της το εύρος και δεν αποκαλύπτει πλήρως την αξία και τις σημασιολογικές τις προεκτάσεις, αν δεν υπάρξει ικανός χρόνος ωρίμανσης στη σκέψη και στα συναισθήματα του δέκτη. Σαφές παράδειγμα ως προς αυτό αποτελούν οι ποικίλες αναγνώσεις ενός έργου που μπορούν να γίνουν ανάλογα με την ηλικία του δέκτη, καθώς και το βάθος κατανόησης στο οποίο φτάνει σταδιακά το άτομο όσο ωριμάζει και συνειδητοποιεί πτυχές του ίδιου έργου που δεν τις είχε αντιληφθεί σε νεότερη ηλικία.

- Αυξημένη ευαισθησία του κριτικού

Παρά το γεγονός ότι κάθε μορφή τέχνης έχει τους δικούς της τεχνικούς κανόνες και τα δικά της κριτήρια ποιότητας, που ο κριτικός τέχνης τα μαθαίνει κατά τη διάρκεια των σπουδών και της ενασχόλησής του με την τέχνη, δεν παύει να υπάρχει κι εκείνη η καίρια πτυχή της τέχνης που δεν μπορεί να κριθεί με τέτοιου είδους συγκεκριμένα ή τυποποιημένα κριτήρια. Πρόκειται, βέβαια, για την ανθρώπινη διάσταση της τέχνης, για το βαθμό στον οποίο μεταφέρεται στο έργο και μέσω του έργου μέρος της αλήθειας του δημιουργού. Ας μην παραγνωρίζουμε, άλλωστε, πως ένα έργο τέχνης μπορεί να συγκινεί βαθύτατα τους αποδέκτες του, ακόμη κι αν δεν είναι τεχνικώς άρτιο, ακριβώς διότι κατορθώνει να μεταφέρει συναισθηματικά βιώματα και ψυχικές διεργασίες του δημιουργού, που βρίσκουν το ανάλογό τους στην ψυχή και στον εσωτερικό κόσμο των αποδεκτών.

Η ευαισθησία του κριτικού χρειάζεται, λοιπόν, για να μπορεί να αναγνωρίζει τη συγκινησιακή αξία και τα στοιχεία εκείνα του έργου που λειτουργούν πέρα από τους κανόνες και τα τεχνικώς αναμενόμενα. Ενώ, κρίνεται εξίσου αναγκαία και για τη διασφάλιση του ζητούμενου σεβασμού απέναντι στον καλλιτέχνη και το έργο του.

- Ηθική αρτιότητα και πνευματική αυτονομία

Ο κριτικός έργων τέχνης οφείλει να στοχεύει πάντοτε στην αντικειμενικότητα και όχι στην εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων μέσα από τη στήριξη προσώπων ή εταιρειών που μπορούν να του προσφέρουν οικονομικά ή άλλα ανταλλάγματα. Ζητούμενο για τον κριτικό είναι να αναδείξει και να ενισχύσει τις πραγματικά αξιόλογες προσπάθειες, μένοντας μακριά από προσωπικές συμπάθειες ή εμπάθειες. Έργο του, άλλωστε, είναι η αντικειμενική αποτίμηση της αξίας ενός καλλιτεχνήματος και όχι η προώθηση εκείνων που έχουν τη στήριξη ή την έγκριση εμπορικών παραγόντων.

Είναι, βέβαια, προφανές πως ο κριτικός θα έρθει συχνά αντιμέτωπος μ’ εκείνους τους δημιουργούς που βρίσκουν σημαντική εμπορική απήχηση, χωρίς να έχουν απαραίτητα την καλλιτεχνική εκείνη ποιότητα που προσφέρει σ’ ένα έργο διαχρονική διάρκεια και καθολική εκτίμηση. Θα είναι τότε εξαιρετικά σημαντικό να μπορέσει ο κριτικός να αντισταθεί τόσο στα τυχόν οικονομικά ανταλλάγματα που ίσως του προσφερθούν για μια δική του θετική κριτική, όσο και στην τρέχουσα αισθητική που επηρεασμένη από τη δημοτικότητα του δημιουργού αδυνατεί να αναγνωρίσει τις καλλιτεχνικές αδυναμίες του έργου.

Θα πρέπει, επομένως, ο κριτικός να μπορεί να αντικρίσει κάθε έργο ανεπηρέαστος από τις τρέχουσες αρέσκειες του κοινού, καθώς και να έχει το σθένος να εκφράσει την άποψή του, ακόμη κι αν αυτή είναι αντίθετη ή διαφορετική από την κρίση της πλειονότητας.

- Διαλλακτικότητα και σεβασμός απέναντι στον καλλιτέχνη

Ο κριτικός έργων τέχνης, παρά τις γνώσεις και την εμπειρία του, θα πρέπει πάντοτε να έχει υπόψη του πως υπάρχει το ενδεχόμενο η άποψή του να μην είναι απολύτως ορθή ή δίκαιη σε σχέση με την αξία του έργου. Μια τέτοια επίγνωση θα τον προφυλάξει από τη διατύπωση απόλυτων κρίσεων, που πιθανώς να διαψευσθούν στην πορεία ή ακόμη και να αναθεωρηθούν από τον ίδιο, ύστερα από μια πιο ψύχραιμη θεώρηση του κρινόμενου έργου.

Η κριτική έργων τέχνης δεν μπορεί να γίνεται με δογματικούς ή απόλυτους όρους, μιας και η τέχνη έχει συχνά την ικανότητα να δημιουργεί νέου είδους ευαισθησίες ή να διαφοροποιεί εκ βάθρων την έννοια της καλαισθησίας και του καλλιτεχνικώς άρτιου. Είναι εκείνη η τέχνη που θέτει σε δοκιμασία τα μέχρι τότε δεδομένα και σταδιακά με την πρωτοτυπία και την τολμηρή πρόσληψη της πραγματικότητας που επιτυγχάνει ανανεώνει πλήρως τις επικρατούσες καλλιτεχνικές απόψεις και τάσεις.

Υπό αυτή την έννοια, κι έχοντας συνάμα κατά νου τον αντίκτυπο που έχει η κριτική στην ψυχοσύνθεση του δημιουργού, ο κριτικός τέχνης θα πρέπει να αντιμετωπίζει πάντοτε με σεβασμό τον καλλιτέχνη που κρίνει. Είναι, δίχως άλλο, ανεπιθύμητη η πρόκληση βαθιάς απογοήτευσης σ’ έναν νέο δημιουργό, που, αν λάμβανε τη σωστή στήριξη, θα μπορούσε να προσφέρει κάτι το ουσιαστικά καινοτόμο στην τέχνη του. Η κριτική, άρα, θα πρέπει να γίνεται χωρίς ακρότητες και υπερβολική αυστηρότητα, αλλά με τεκμηρίωση και σεβασμό απέναντι στον δημιουργό.

Αντιστοίχως, βέβαια, προκειμένου η κριτική να είναι εποικοδομητική, δεν θα πρέπει να είναι υπερβολικά επιεικής, διότι ο δημιουργός ενδέχεται να μην αντιληφθεί εγκαίρως τις τυχόν ελλείψεις ή αδυναμίες του έργου του.

Η αξία και η προσφορά της κριτικής έργων τέχνης

Ο κριτικός έργων τέχνης λειτουργεί ως προνομιακός δέκτης του καλλιτεχνικού δημιουργήματος χάρη στην κατάρτιση και την εμπειρία του∙ είναι σε θέση δηλαδή να κατανοήσει σε βάθος τις νοηματικές προεκτάσεις του εξεταζόμενου έργου και με την κριτική του τοποθέτηση να ωφελήσει τόσο τον καλλιτέχνη όσο και το κοινό. Ο κριτικός, άλλωστε, μπορεί να αντιληφθεί την αξία του δημιουργήματος και των μηνυμάτων που αυτό επιχειρεί να περάσει προς τους δέκτες του, κατά τρόπο πολλαπλώς πληρέστερο απ’ ό,τι το ευρύ κοινό που έρχεται σ’ επαφή με το έργο.    

Μέσα, λοιπόν, από την κριτική του έργου τέχνης, προκύπτουν οφέλη και για τον ίδιο τον δημιουργό, αλλά και για το κοινό. Ειδικότερα:

- Ο δημιουργός έχει την ευκαιρία να γνωρίσει πώς γίνεται αντιληπτό το έργο του από έναν έμπειρο και με υψηλή κατάρτιση δέκτη. Μια πρόσληψη που του φανερώνει σε ποιο βαθμό εκπληρώνονται οι επιδιώξεις που είχε θέσει ο ίδιος, αλλά και σε ποιο βαθμό παραμένουν αφανείς πτυχές του έργου που είχε θεωρήσει πως θα γίνουν αντιληπτές από το κοινό.

Αντιστοίχως, βέβαια, μέσα από την κριτική προσέγγιση του έργου έρχονται στην επιφάνεια στοιχεία του έργου και επιδράσεις που ασκεί αυτό, οι οποίες μπορεί να μην ήταν καν στις προθέσεις του δημιουργού, αλλά επικυρώνουν την ικανότητα της τέχνης να λαμβάνει μια νέα μορφή στα μάτια κάθε δέκτη, και να του μεταδίδει μηνύματα ανάλογα με τις ευαισθησίες και τις προσλαμβάνουσες του. Είναι προφανές, άλλωστε, πως η ανάγνωση και η πρόσληψη των έργων τέχνης επηρεάζεται από την καλλιέργεια, τα βιώματα και τις προσδοκίες του εκάστοτε δέκτη, ξεπερνώντας συχνά τις επιδιώξεις του ίδιου του δημιουργού τους.

- Ο δημιουργός, επίσης, έχει την ευκαιρία να γνωρίσει πώς αποτιμάται το έργο του και ποια θέση λαμβάνει δίπλα στα έργα των ομοτέχνων του. Μαθαίνει, δηλαδή, αν η δημιουργία του αποτιμάται θετικά ή όχι, κι αναλόγως μαθαίνει ποια στοιχεία κρίνονται ως αδύναμα και ποια ως ποιοτικώς άρτια. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική διαδικασία που επιτρέπει στον καλλιτέχνη να βελτιώσει την τεχνική του, να αποφύγει πιθανά σφάλματα και να δώσει στην πορεία έργα ανώτερης ποιότητας και αξίας.

- Σε ό,τι αφορά το κοινό, η κριτική έργων τέχνης αποτελεί έναν καίριο φορέα καλλιτεχνικής αγωγής, καθώς μέσα από την οπτική ενός έμπειρου γνώστη, αντλούνται σημαντικές πληροφορίες και διαπιστώσεις σχετικά με το ποια έργα πληρούν τα αναγκαία κριτήρια ποιότητας και ποια καταφεύγουν σε εμπορικές κοινοτοπίες προκειμένου να ικανοποιούν ευρύτερα αισθητικά κριτήρια.

Το κοινό έχει την ευκαιρία να διακρίνει μέσα στην πληθωρική καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής μας ποιοι είναι εκείνοι οι καλλιτέχνες που σέβονται την τέχνη τους και προσφέρουν αυθεντικά και πρωτότυπα δημιουργήματα, χωρίς να συμβιβάζονται με τις εμπορικές αξιώσεις, και ποιοι όχι. Έχει, συνάμα, την ευκαιρία να μάθει πώς γίνεται η αξιολογική αποτίμηση ενός έργου και ποιοι είναι οι δείκτες ποιότητας που θα πρέπει να ελέγχει στο μέλλον, ώστε να ξεχωρίσει εγκαίρως τη γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία από την στοχεύουσα στο εμπορικό όφελος παραγωγή.

- Το κοινό αποκτά, έτσι, όχι μόνο αισθητική παιδεία, αλλά αρχίζει να αντιλαμβάνεται το πλήθος των στοιχείων που λαμβάνονται υπόψη σ’ ένα έργο τέχνης, καθώς και τις ποικίλες προεκτάσεις που λαμβάνει αυτό σε επίπεδο νοητικής και συναισθηματικής συγκίνησης. Ευαισθητοποιείται, άρα, απέναντι στα έργα τέχνης και παρακολουθεί πλέον με πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον τις νέες καλλιτεχνικές δημιουργίες, χωρίς να παρασύρεται -εύκολα- από τα εμπορικώς δημοφιλή έργα, που δεν έχουν να προσφέρουν πραγματική καλλιτεχνική συγκίνηση.

- Η αγωγή που προσφέρει ο έμπειρος κριτικός τέχνης αφορά, βέβαια, όχι μόνο το κοινό, αλλά και τους δημιουργούς, οι οποίοι δεν έχουν κατ’ ανάγκη την ευρύτητα παιδείας και τις γνώσεις που έχει τη δεδομένη στιγμή ένας καταξιωμένος κριτικός έργων τέχνης.

Η στάση του δημιουργού απέναντι στην κριτική

Ο δημιουργός, παρά τη δεδομένη και εύλογη συναισθηματική εμπλοκή του με το κρινόμενο έργο τέχνης, θα πρέπει να αντικρίζει την κριτική ως μια πολύτιμη ευκαιρία για τη βελτιστοποίηση των καλλιτεχνικών του δεξιοτήτων. Ακόμη κι αν η κριτική που δέχεται είναι κυρίως αρνητική, δεν θα πρέπει να απογοητεύεται ή να τη δέχεται ως προσωπική επίθεση∙ αντιθέτως, θα πρέπει να διερευνά με προσοχή τις υποδείξεις του κριτικού και να τις λαμβάνει υπόψη του.

Ο δημιουργός εννοείται πως δεν καλείται να ακολουθήσει κατά γράμμα τις υποδείξεις του κριτικού, ούτε και να θεωρήσει πως ο κριτικός είναι αλάνθαστος∙ καλείται, ωστόσο, να δεχτεί πως το έργο του δεν κατόρθωσε να συγκινήσει ή να ικανοποιήσει αισθητικά τους αποδέκτες του. Μια συνειδητοποίηση που μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει ως κινητήριο ερέθισμα για μια ανώτερη επόμενη δημιουργία.

Ο κριτικός, άλλωστε, μέσα από τη δική του προσέγγιση λειτουργεί ως ένας αντικειμενικός και αποστασιοποιημένος δέκτης που μπορεί πιο ψύχραιμα να εντοπίσει τις αδυναμίες του έργου, αλλά και να αναγνωρίσει εκείνες τις πτυχές του έργου που ενέχουν υψηλή αισθητική και συγκινησιακή αξία. Είναι, υπό μία έννοια, ένας «νέος» δημιουργός, που μέσα από τη δική του ματιά ανασυνθέτει το εξεταζόμενο έργο και προσφέρει μια διαφορετική -κάποτε απροσδόκητη- θέασή του, που υποδεικνύει και φανερώνει τις κορυφώσεις, αλλά και τις ελλείψεις.