Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εθνικισμός

Semmick photo

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εθνικισμός

Εθνικισμός: Υπερβολική και αποκλειστική προσήλωση προς την ιδέα του έθνους και των εθνικών ιδεωδών, με κύριο χαρακτηριστικό τη διάκριση των εθνών σε ανώτερα και κατώτερα και τη διάθεση επιβολής των πρώτων στα δεύτερα. Ειδικότερα, η έντονη προβολή της εθνικής ταυτότητας, κυρίως όταν συνδέεται με τάσεις απόσχισης ή επέκτασης.

Σοβινισμός: Τυφλός εθνικισμός που χαρακτηρίζεται από τη φανατική εξύμνηση κάθε εθνικού στοιχείου, από απόρριψη και περιφρόνηση των στοιχείων άλλων λαών.

Εθνισμός: Η συνείδηση ότι ανήκει κανείς σε συγκεκριμένο έθνος∙ επίσης, το πατριωτικό αίσθημα το οποίο προκύπτει από αυτήν.

Πατριωτισμός: Η έμπρακτη αφοσίωση και αγάπη κάποιου προς την πατρίδα του.

[εθνισμός – εθνικισμός – διεθνισμός – φιλοπατρία – πατριωτισμός – σοβινισμός.

Το να αγαπά κανείς την πατρίδα του, η φιλοπατρία (λέξη που πρωτοεμφανίστηκε στον Αριστοφάνη), είναι το πιο φυσικό πράγμα. Στα τέλη του 18^ου αι. –αρχές του 19^ου. αι., όταν η λέξη φιλοπατρία δίνει την αίσθηση της λογιότερης λέξης, αρχίζει να υποκαθίσταται από τις λέξεις πατριωτισμός (αντιδάνειο μέσω του γαλλικού patriotisme), που πρωτοχρησιμοποιούν ο Ρήγας Φεραίος, ο Ευγένιος Βούλγαρις κ.ά., και εθνισμός (μαρτυρείται από τον Ν. Σπηλιάδη, 1826). Για λίγο μάλιστα φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν με την ίδια σημασία και τα εθνικότης και εθνότης, που γρήγορα όμως εξειδικεύθηκαν στη σημασία που έχουν και σήμερα.

Η χρήση της λέξης εθνισμός με τη σημασία του πατριωτισμού, της φιλοπατρίας είναι τόσο έντονη τον 19^ο αι., ώστε ο περίφημος δικαστής και συγγραφέας Αναστάσιος Πολυζωίδης, αναζητώντας (το 1859) μια λέξη ομόρριζη του εθνικός (= ειδωλολάτρης) για να δηλώσει την ειδωλολατρία, τον παγανισμό, αποφεύγει τη λέξη εθνισμός (= πατριωτισμός), για να μην προκαλέσει σύγχυση, και δημιουργεί τη λέξη εθνικισμός με τη σημασία «ειδωλολατρισμός» (από το εθνικός «ειδωλολάτρης»), που είναι και η πρώτη σημασία της λέξης! Βαθμηδόν η λέξη εθνισμός υπεχώρησε∙ τη θέση της πήρε η λέξη εθνικισμός, που σήμανε και τον πατριωτισμό, την αγάπη προς την πατρίδα, αλλά και τις εδαφικές απαιτήσεις ενός έθνους εις βάρος άλλων εθνών, τον εθνικό επεκτατισμό, δήλωσε δηλαδή και τη θετική και την αρνητική σημασία. Τον φανατικό, με επεκτατικές-επιθετικές βλέψεις, πατριωτισμό δήλωσε και η ξενικής (γαλλικής) προελεύσεως λέξη σοβινισμός (από τον ήρωα θεατρικού έργου, του αφοσιωμένου στον Ναπολέοντα πατριώτη N. Chauvin).

Με τις σαρωτικές αλλαγές που έγιναν στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό από τη δεκαετία του ’80, με τους ποικιλώνυμους εθνικισμούς που εμφανίστηκαν μετά την πτώση των κομουνιστικών καθεστώτων, η διάκριση μεταξύ nationism και nationalism κατέστη και στην Ελλάδα αναγκαία και άρχισε να εκφράζεται αντιστοίχως με το σημασιολογικό-λεξικό ζεύγος εθνισμός – εθνικισμός, όπου το εθνισμός δηλώνει τον αγνό πατριωτισμό, το δε εθνικισμός τις εθνικιστικές επεκτατικές βλέψεις. Απέναντι σε αυτό το ζεύγος η λέξη διεθνισμός παρέμεινε από παλιά να δηλώνει το ξεπέρασμα της έννοιας του έθνους και την υποκατάστασή της από τη δι-εθνική αντίληψη ότι δεν πρέπει να υπάρχουν όρια που να χωρίζουν τους λαούς, αντίληψη την οποία προέβαλε ο κομουνισμός, η κατεξοχήν διεθνιστική ιδεολογία.] Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτη

Όψεις του εθνικισμού

Η με φανατισμό προσήλωση στο έθνος και η λανθασμένη εντύπωση της υπεροχής αυτού έναντι των άλλων εθνών, οδηγεί σε ρατσιστικές συμπεριφορές, που ανάλογα με τις γενικότερες συνθήκες μπορούν να φτάσουν μέχρι την απόλυτη βιαιότητα. Σαφές παράδειγμα ακραίου εθνικισμού αποτελεί η ναζιστική Γερμανία, και η πεποίθηση των τότε Γερμανών πως ήταν η ανώτερη και καθαρότερη εθνότητα της Ευρώπης.

Ο εθνικισμός, ωστόσο, ακόμη κι αν δεν οδηγήσει στη διενέργεια κάποιου πολέμου μέσω του οποίου θα επιδιώκεται η επικράτηση του ενός έθνους απέναντι στα εχθρικά και υποδεέστερα άλλα, έχει σαφώς αρνητικές επιπτώσεις, ιδίως αφού κύριο απότοκό του είναι ο ρατσισμός.

Οι εθνικιστές θεωρούν -έστω κι αν δεν μπορούν να το αποδείξουν- πως η εθνότητά τους είναι -και πρέπει να παραμείνει- καθαρή από επιμιξίες με άλλες εθνότητες, γι’ αυτό και καταδικάζουν οποιαδήποτε επαφή με μέλη άλλων εθνοτήτων. Επιδίωξη που εκτείνεται ακόμη και στην πολιτισμική επικοινωνία, προκειμένου να διαφυλαχτεί ανόθευτη η εθνική παράδοση.

Τα αίτια του εθνικισμού

Ο εθνικισμός, ο οποίος σε κάθε περίπτωση φανερώνει έλλειψη ουσιαστικής πνευματικής καλλιέργειας, εντείνεται σε περιόδους κρίσης και συχνά έρχεται να εξυπηρετήσει πολιτικά συμφέροντα. Ειδικότερα:

- Στο υπόβαθρο του εθνικισμού βρίσκεται σαφώς η αγάπη και η περηφάνια για την ιστορία και τα επιτεύγματα του έθνους. Τα θετικά, όμως, αυτά συναισθήματα παρεκκλίνουν προς την υπερβολή, όταν η παρούσα κατάσταση του έθνους δεν είναι αρκετά καλή, όταν υπάρχουν δηλαδή τρέχοντα προβλήματα, τα οποία δημιουργούν στους πολίτες την αίσθηση του κινδύνου ή της ανασφάλειας.

Στην εξώθηση προς την παρέκκλιση συμβάλλουν συνήθως λαϊκιστές πολιτικοί, οι οποίοι θέλοντας να εκμεταλλευτούν τις εκάστοτε συγκυρίες προς όφελός τους και μη έχοντας πραγματικές προτάσεις για την επίλυση των προβλημάτων, ρίχνουν το βάρος της πολιτικής ρητορείας στην ένδοξη ιστορία του έθνους και στους κινδύνους που προέρχονται από τις ξένες εθνότητες. Η ρητορεία αυτή εύλογα συγκινεί τους πολίτες, αλλά με μη θεμιτό τρόπο, καθώς τους οδηγεί στο φανατισμό και στο μίσος για τους αλλοεθνείς, που εντελώς ατεκμηρίωτα και ανεύθυνα στοχοποιούνται ως οι κύριοι υπεύθυνοι των δεινών του τόπου.

- Σε περιόδους οικονομικής κρίσης με την ανεργία να είναι σε υψηλά επίπεδα και τις μικρές επιχειρήσεις να μην αποδίδουν τα αναμενόμενα, η αγανάκτηση των πολιτών αναζητά διέξοδο. Μεγάλο μέρος του πολιτικού κόσμου τότε, και μη θέλοντας σαφώς να αναλάβει ευθύνες για την οδυνηρή αυτή κατάσταση τείνει να διοχετεύει την οργή των πολιτών προς τους ξένους είτε με τη λογική των ξένων οικονομικών συμφερόντων που επιχειρούν να συνθλίψουν το δοκιμαζόμενο έθνος είτε με τη λογική της επιβάρυνσης από τους μετανάστες, που υποτίθεται ότι ευθύνονται για την έλλειψη θέσεων εργασίας.

Η ενίσχυση του εθνικισμού και η απόδοση ευθυνών στους ξένους εξυπηρετούν άριστα τα συμφέροντα των πολιτικών, οι οποίοι σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούν -και δεν επιτρέπουν- να υπάρξει πραγματικός έλεγχος για τη δική τους ευθύνη. Έτσι, το να στρέφουν την οργή των πολιτών προς τους ξένους αποτελεί την ευκολότερη γι’ αυτούς επιλογή, έστω κι αν οι συνέπειες αυτής είναι συχνά επικίνδυνες για τους αδύναμους μετανάστες και πρόσφυγες.

- Η αύξηση της προσέλευσης μεταναστών και προσφύγων λειτουργεί ως παράγοντας που ενισχύει τα συναισθήματα ανασφάλειας και ανησυχίας των πολιτών∙ συναισθήματα που εύκολα μπορούν να τραπούν σε δυσαρέσκεια ή ακόμη και σε μίσος, αν παρασυρθούν από τα ξενοφοβικά συνθήματα των λαϊκιστών πολιτικών.

Οι πολίτες αντικρίζουν τον αυξημένο αριθμό μεταναστών με καχυποψία σε ό,τι αφορά την ασφάλεια του ντόπιου πληθυσμού, αλλά και σε σχέση με την οικονομική επιβάρυνση που προκαλούν στη χώρα. Αδυνατούν, ωστόσο, να αντιληφθούν τη θετική συνεισφορά της παρουσίας των μεταναστών, αν αυτοί ενσωματωθούν επιτυχώς στο εργατικό δυναμικό της χώρας, και ιδίως σε περιοχές όπου υπάρχει έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού.

- Σύνηθες ατόπημα των φορέων αγωγής -σχολείο, οικογένεια, Μ.Μ.Ε.- είναι η έμμονα αρνητική παρουσίαση άλλων εθνοτήτων, κυρίως γειτονικών, με τις οποίες στο παρελθόν η χώρα είχε έρθει σε σύγκρουση. Η επιλογή αυτής της στερεοτυπικής παρουσίασης διατηρεί και διαιωνίζει μίση και πάθη του παρελθόντος, μη επιτρέποντας τη γόνιμη επικοινωνία και το πέρασμα σε μια νέα εποχή αρμονικής συνύπαρξης και συνεργασίας.

- Η πολυπολιτισμική πραγματικότητα της εποχής μας, με την παγκοσμιοποίηση να ωθεί τα επιμέρους κράτη σε συνεχή επικοινωνία και συνεργασία, προκαλεί ανησυχία σε ορισμένους πολίτες σχετικά με τη διαφύλαξη και τη διατήρηση της εθνικής παράδοσης, η οποία μοιάζει να δοκιμάζεται από τον διαρκή αυτό συγχρωτισμό. Η στροφή, εντούτοις, προς τον εθνικισμό και προς τη φανατική προσκόλληση στα στοιχεία της εθνικής παράδοσης, δεν αποτελεί ουσιαστική και αποτελεσματική λύση, καθώς λειτουργεί αποτρεπτικά σε ό,τι μπορεί να ιδωθεί ως μια ευκαιρία βαθύτερης γνωριμίας με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των άλλων εθνών. Είναι, άλλωστε, σαφές πως το μόνο που ζητείται μέσω αυτής της επικοινωνίας είναι η αλληλοεκτίμηση και ο αλληλοσεβασμός, εφόσον κανένα έθνος δεν επιθυμεί να λησμονήσει ή να παραμερίσει την παράδοσή του, ούτε και απαιτεί από κάποιο άλλο έθνος να κάνει κάτι τέτοιο.

Συνέπειες του εθνικισμού

- Ο εθνικισμός, ιδίως στις πιο ακραίες εκδοχές του, υπονομεύει τη δυνατότητα ειρηνικής συνύπαρξης των εθνών και βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση της αφορμής εκείνης που θα επιτρέψει μια πολεμική αναμέτρηση, ώστε να αναδειχθεί η ανωτερότητα του έθνους και να καταστεί εφικτή η συντριβή των άλλων -κατώτερων- εθνών. Μια τέτοια νοσηρή νοοτροπία, πέρα από τις πολλαπλές απώλειες που μπορεί να προκαλέσει σε περίπτωση που οδηγήσει ως την πολεμική σύγκρουση, αποτελεί τροχοπέδη για τη δημιουργική και γόνιμη συνεργασία και συνύπαρξη των διάφορων εθνοτήτων και πολιτισμών. Τα έθνη που επιτρέπουν στα διχαστικά πάθη του εθνικισμού να καθορίζουν την εξωτερική τους πολιτική, αδυνατούν να αξιοποιήσουν όλα εκείνα τα οφέλη που προκύπτουν από την αγαστή συνεργασία και τη δίχως καχυποψίες χάραξη μιας κοινής οικονομικής πολιτικής με τα γειτονικά τους κράτη.

- Ακόμη, όμως, και στις περιπτώσεις που ο εθνικισμός δεν φτάνει σε ακραία επίπεδα, συνιστά ουσιαστικό εμπόδιο για την ομαλή εσωτερική λειτουργία ενός κοινωνικού συνόλου, καθώς επιφέρει έξαρση των ρατσιστικών αντιλήψεων και οδηγεί σε βίαιες ή αρνητικές συμπεριφορές απέναντι στους αλλοεθνείς κατοίκους. Η πολιτεία καθίσταται εξαιρετικά εχθρική απέναντι στους μετανάστες ή τους πρόσφυγες που προσέρχονται σε αυτή αναζητώντας σωτηρία ή ένα καλύτερο επίπεδο ζωής.

Συνάμα, λόγω του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας που κυριαρχεί, αίρεται κάθε πιθανότητα πραγματικής επικοινωνίας με τα πολιτιστικά επιτεύγματα άλλων εθνοτήτων. Ιδίως στις περιπτώσεις κρατών που ο εθνικισμός συμπορεύεται με το θρησκευτικό φανατισμό, παρατηρείται μια έμμονη προσήλωση σε παρωχημένες μεθόδους κοινωνικής λειτουργίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ισλαμικές χώρες, όπου παρά τα πολύ σημαντικά βήματα που έχουν γίνει σε όλο τον κόσμο σε θέματα όπως είναι η ισότητα των δύο φύλων και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκεί εντοπίζονται ακόμη απάνθρωπες αναχρονιστικές αντιλήψεις καταπίεσης και ακραίας βιαιότητας.

- Ο εθνικισμός ενέχει, βέβαια, αρνητικές επιπτώσεις και σε ατομικό επίπεδο, υπό την έννοια ότι καθιστά τους πολίτες ευάλωτους στα κηρύγματα των πολιτικών εκείνων που ρέπουν προς τον λαϊκισμό. Προκύπτει, έτσι, μια σημαντική υπονόμευση της πνευματικής αυτονομίας του ατόμου, αφού υπό την επίδραση του εθνικιστικού φανατισμού αδυνατεί να σκεφτεί με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα, και καταλήγει υποχείριο των λαϊκιστών πολιτικών.

Το άτομο κινείται υπό τη λανθασμένη εντύπωση ότι προφυλάσσει τα εθνικά συμφέροντα και την εθνική καθαρότητα, ενώ στην πραγματικότητα το μόνο που επιτυγχάνει είναι να εξυπηρετεί τα συμφέροντα των λαϊκιστών πολιτικών, καθώς και την παρεμπόδιση ενός ουσιαστικού ελέγχου σχετικά με τις πραγματικές επιδιώξεις, αλλά και τις ευθύνες του πολιτικού κόσμου. Ενόσω οι πολίτες στρέφουν την οργή και την αγανάκτησή τους στους υποτιθέμενους εξωτερικούς εχθρούς, οι πολιτικοί συνεχίζουν τη δράση τους χωρίς έλεγχο και χωρίς απόδοση ευθυνών.

Τρόποι αντιμετώπισης του εθνικισμού

Η έγκαιρη καταπολέμηση των εθνικιστικών τάσεων και της συνεπαγόμενης εξώθησης των πολιτών σε λανθασμένες επιλογές, βαρύνει σαφώς του φορείς αγωγής, αλλά και την ίδια την πολιτεία. Ειδικότερα:

- Παροχή ουσιαστικής παιδείας.

Είναι σημαντικό να μπορούν οι νέοι να διακρίνουν τον υγιή πατριωτισμό και εθνισμό από τον φανατισμό του εθνικισμού, ζητούμενο το οποίο είναι επιτεύξιμο μόνο μέσα από την ενίσχυση της κριτικής τους ικανότητας, αλλά και της με σεβασμό παρουσίασης των πολιτιστικών επιτευγμάτων και της αυτόνομης αξίας των άλλων εθνοτήτων. Οι νέοι θα πρέπει, σαφώς, να εκτιμούν και να σέβονται την εθνική τους ταυτότητα, αλλά θα πρέπει συνάμα να αντιλαμβάνονται πως κάθε επιμέρους εθνότητα έχει τη δική της άξια σεβασμού παράδοση και ιστορία.

Καίριο ζητούμενο, άλλωστε, είναι η δυνατότητα των νέων να διακρίνουν τις λαϊκιστικές τακτικές που αποσκοπούν στη χειραγώγηση των πολιτών, καθώς και να κατανοούν πόσο διευρυμένα είναι τα αίτια μιας οικονομικής κρίσης. Με αυτό τον τρόπο δεν θα παρασύρονται από απλουστευτικές προσεγγίσεις που επιχειρούν να αποδώσουν στους μετανάστες ή στους αλλοεθνείς εν γένει ακόμη και προβλήματα τα οποία έχουν προκύψει από αμιγώς λανθασμένες πολιτικές του δικού μας πολιτικού συστήματος.

Οι νέοι θα πρέπει να αποκτήσουν την πνευματική εκείνη καλλιέργεια που θα τους προφυλάσσει από κάθε είδους φανατισμό και θα τους επιτρέπει να σέβονται τη διαφορετικότητα και την ετερότητα σε πνευματικό, πολιτιστικό και φυλετικό επίπεδο.

- Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης.

Τα Μ.Μ.Ε. οφείλουν να αποφεύγουν τη διαιώνιση στερεοτυπικών αντιλήψεων με την αρνητική παρουσίαση των γειτονικών εθνοτήτων ή τη δαιμονοποίηση των μεταναστών. Δοθείσης της επίδρασης που ασκούν στους πολίτες είναι αναγκαία η από μέρους τους αντικειμενική ενημέρωση χωρίς παρεκκλίσεις προς λαϊκιστικές τακτικές, με την εκμετάλλευση της ξενοφοβίας ως εύκολο μέσο περισπασμού της κοινής γνώμης.

Η ενθάρρυνση ή η υποστήριξη λαϊκιστών και εθνικιστών πολιτικών είναι εγκληματική, εφόσον παρασύρει τους πολίτες σε εμφανώς λανθασμένες επιλογές. Εκείνο, άρα, που καλούνται να κάνουν τα Μ.Μ.Ε. είναι να λειτουργήσουν ως φορέας διεθνικής επικοινωνίας, παρουσιάζοντας τις ποικίλες δυνατότητες που προκύπτουν μέσα από την ειρηνική διακρατική συνεργασία. Οι πολίτες μπορούν να εκτιμήσουν και να σεβαστούν τους άλλους πολιτισμούς και τις άλλες εθνότητες, αν τους δοθεί η ευκαιρία να γνωρίσουν καλύτερα και με ορθό τρόπο παρουσιασμένα τα στοιχεία της άλλης ταυτότητας∙ του άλλου έθνους.

- Η δράση των Διεθνών Οργανισμών.

Η ευθύνη για την αποφυγή εθνικιστικών επιλογών από τα επιμέρους κράτη βαρύνει σαφώς τη διεθνή κοινότητα, εφόσον κάθε τέτοια παρέκκλιση γίνεται γρήγορα αντιληπτή και επιτρέπει την έγκαιρη παρέμβαση. Συνιστά, άρα, καίρια μέριμνα των Διεθνών Οργανισμών να παρεμποδίζουν την επικράτηση εθνικιστικών καθεστώτων, με αυστηρότατες κυρώσεις, προκειμένου να αποτραπούν ακραίες καταστάσεις, όπως αυτές που βίωσε ο κόσμος στα χρόνια της ναζιστικής Γερμανίας.

Συνάμα, οι Διεθνείς Οργανισμοί οφείλουν να αξιοποιούν κάθε δυνατό μέσο για την υπεράσπιση της ελευθερίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε χώρες όπου ο εθνικισμός και ο θρησκευτικός φανατισμός θέτουν υπό αίρεση τις ατομικές ελευθερίες. Οι ισλαμικές χώρες, αλλά και το σοσιαλιστικό καθεστώς της Βόρειας Κορέας, αποτελούν σαφή παραδείγματα της ολέθριας οπισθοδρόμησης που προκύπτει, όταν οι χώρες αρνούνται την πραγματική επικοινωνία με τους άλλους λαούς και εμμένουν στις δικές τους απάνθρωπες τακτικές και αντιλήψεις.

- Ατομική ευθύνη.

Κάθε πολίτης οφείλει να επιδιώκει τον έλεγχο και τη βελτίωση των προσωπικών του θέσεων, ώστε να μην παρασύρεται σε δογματικές επιλογές. Πέρα, άλλωστε, από τις τυχόν επιδράσεις από τα Μ.Μ.Ε. και την εθνικιστική ρητορεία των πολιτικών, η τελική επιλογή βαρύνει τον κάθε πολίτη χωριστά, γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικό κάθε άνθρωπος να διεκδικεί για τον εαυτό του πραγματική παιδεία, που θα του επιτρέψει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο χωρίς παρωπίδες και χωρίς φανατισμό.