Κωστής Παλαμάς «Της Αθηνάς ανάγλυφο»

Κωστής Παλαμάς «Της Αθηνάς ανάγλυφο»

Της Αθηνάς ανάγλυφο

Πώς ακούμπησες άπραγα το δόρυ;

Τη φοβερή σου περικεφαλαία

βαριά πώς γέρνεις προς το στήθος, Κόρη;

Ποιος πόνος τόσο είναι τρανός, ω Ιδέα,

για να σε φτάσει! Οχτροί κεραυνοφόροι

δεν είναι για δικά σου τρόπαια νέα;

Δεν οδηγεί στο Βράχο σου την πλώρη

του καραβιού σου πλέον πομπή αθηναία;

Σε ταφόπετρα βλέπω να την έχει

καρφωμένη μια πίκρα την Παλλάδα.

Ω! κάτι μέγα, απίστευτο θα τρέχει...

Χαμένη κλαις την ιερή σου πόλη

ή νεκρή μές στο μνήμα και την όλη

του τότε και του τώρα, ωιμένα! Ελλάδα;

[1896] (Η ασάλευτη ζωή, 1904)

1 Πρόκειται για το ανάγλυφο της «Σκεπτομένης Αθηνάς», το οποίο σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Ακρόπολης των Αθηνών

2 Βράχος: ο ιερός Βράχος της Ακρόπολης των Αθηνών.

3 πομπή αθηναία: αναφορά στην αρχαία ελληνική τελετή της πομπής των Παναθηναίων.

4 Παλλάδα: Επίθετο της θεάς Αθηνάς .

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να εντάξετε το ποίημα στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση (5 μονάδες) και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας εντοπίζοντας τέσσερα (4) αντίστοιχα χαρακτηριστικά στο κείμενο. (8 μονάδες)

Το ποίημα του Κωστή Παλαμά «Της Αθηνάς ανάγλυφο» ανήκει στην παραδοσιακή ποίηση. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα σονέτο.

Χαρακτηριστικά του ποιήματος που μας παραπέμπουν στην παραδοσιακή ποίηση είναι:

1. Το μέτρο.

Οι στίχοι είναι ενδεκασύλλαβοι και ακολουθούν ιαμβικό μέτρο. Θυμίζουμε πως στο ιαμβικό μέτρο έχουμε ζεύγη δύο συλλαβών από τις οποίες τονίζεται η δεύτερη. Ενώ, ο τονισμός του μέτρου δεν ταυτίζεται κατ’ ανάγκη με τον γραμματικό τονισμό των λέξεων.

Πώς α / κούμπη / σες ά / πραγα / το δό / ρυ;

2. Η ομοιοκαταληξία.

Στις δύο πρώτες στροφές έχουμε πλεχτή ομοιοκαταληξία, δηλαδή ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο (αβαβ). Στην τρίτη στροφή ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο, ενώ ο δεύτερος στίχος της ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο της τέταρτης στροφής. Στην τέταρτη στροφή πέρα από την ομοιοκαταληξία του τρίτου της στίχου με τον δεύτερο της προηγούμενης, ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους κι οι δύο πρώτοι της στίχοι.

3. Ο αυστηρά καθορισμένος αριθμός στίχων και στροφών.

Μιας και το ποίημα ανήκει στα σονέτα αποτελείται από δεκατέσσερις στίχους, που κατανέμονται σε τέσσερις στροφές. Οι δυο πρώτες στροφές είναι τετράστιχες, ενώ οι δυο τελευταίες τρίστιχες· έχουμε δηλαδή το σχήμα: 4 - 4 - 3 - 3

4. Στο ποίημα υπάρχει λογική αλληλουχία.

α2. Ο τίτλος του ποιήματος δείχνει πως ο Παλαμάς εμπνέεται από ένα αρχαίο ανάγλυφο που αναπαριστά την Αθηνά. Να εντοπίσετε στο ποίημα όλα εκείνα τα στοιχεία που συνδέονται με τη συγκεκριμένη θεότητα. (12 μονάδες)

Οι αναφορές στοιχείων που σχετίζονται με τη θεά Αθηνά είναι συνεχείς και διατρέχουν ολόκληρη την ποιητική σύνθεση. Ειδικότερα:

Πώς ακούμπησες άπραγα το δόρυ;  / Τη φοβερή σου περικεφαλαία

Η αναφορά στο δόρυ και στη φοβερή περικεφαλαία, μας παραπέμπουν στο γεγονός ότι η Αθηνά ήταν η θεά του πολέμου και της στρατηγικής.

Κόρη

Η προσφώνηση της θεάς ως Κόρης σχετίζεται με το γεγονός ότι η Αθηνά υπήρξε η αγαπημένη κόρη του Δία. Σχετίζεται, επίσης, με το γεγονός ότι η Αθηνά δεν απέκτησε ποτέ σύζυγο ή εραστή, διατηρώντας ως βασική της ιδιότητα το ότι ήταν κόρη, παιδί του Δία.

ω Ιδέα

Η προσφώνηση Ιδέα μας παραπέμπει στο γεγονός ότι η Αθηνά ήταν η θεά της σοφίας.

Οχτροί κεραυνοφόροι  / δεν είναι για δικά σου τρόπαια νέα;

Η στρατηγική ικανότητα της θεάς, αποδίδεται με την αναφορά στους εχτρούς και στα τρόπαια που συνήθιζε να κατακτά η Αθηνά στις συγκρούσεις της. Ενώ, το επίθετο κεραυνοφόροι, μας παραπέμπει στο μύθο που συνόδευε τη γέννησή της, πως το αρσενικό παιδί του Δία από τη Μήτιδα -μητέρα της Αθηνάς- θα κυβερνούσε όλους τους θεούς. Έτσι, φοβισμένος ο Δίας είχε καταπιεί τη Μήτιδα ενώ ήταν ακόμη έγκυος στην Αθηνά, λειτουργώντας κατ’ αυτό τον τρόπο ως εχθρός -κεραυνοφόρος- της θεάς.

Δεν οδηγεί στο Βράχο σου την πλώρη  / του καραβιού σου πλέον πομπή αθηναία;

Στους στίχους αυτούς γίνεται αναφορά στον ιερό βράχο της θεάς, στην Ακρόπολη της Αθήνας, καθώς στην αρχαία ελληνική τελετή της πομπής των Παναθηναίων.

Παλλάδα

Επίθετο που χρησιμοποιείται για την Αθηνά, το οποία σήμαινε «παρθένος».

Χαμένη κλαις την ιερή σου πόλη

Η ιερή πόλη της θεάς Αθηνάς ήταν η Αθήνα.

β1. Να εντοπίσετε δύο (2) μεταφορές στο κείμενο. (8 μονάδες)

Ποιος πόνος τόσο είναι τρανός, ω Ιδέα,  / για να σε φτάσει!

Ο ποιητής χαρακτηρίζει τον πόνο «τρανό», δηλαδή μεγάλο ως προς το ανάστημα, για να τονίσει πόσο δύσκολο είναι να κατορθώσει να φτάσει τόσο ψηλά μέχρι την απρόσιτη θεά. 

Σε ταφόπετρα βλέπω να την έχει  / καρφωμένη μια πίκρα την Παλλάδα

Προκειμένου να γίνει πιο παραστατικά αισθητή η προσήλωση της θεάς, ο ποιητής αναφέρεται σε μια πίκρα που την έχει «καρφώσει» σε μια ταφόπετρα.

β2. Να επισημάνετε τρία (3) ουσιαστικά που, ενώ δεν είναι κύρια ονόματα, τα συναντάμε στο κείμενο με κεφαλαίο το αρχικό τους γράμμα. (6 μονάδες). Να αιτιολογήσετε, σύμφωνα με τη δική σας άποψη, αυτή την επιλογή του ποιητή. (6 μονάδες)

Κόρη, Ιδέα, Βράχο

Ο ποιητής επιλέγει να χρησιμοποιήσει τη λέξη Βράχος για να αναφερθεί στον ιερό βράχο της Ακρόπολης των Αθηνών, καταφεύγοντας έτσι σ’ ένα «σχήμα κατ’ εξοχήν» μέσω του οποίου η λέξη Βράχος υποδηλώνει τον συγκεκριμένο ιερό βράχο και μόνο. Επιλογή, βέβαια, που καθίσταται εφικτή από τη στενή συσχέτιση της Αθηνάς με την Ακρόπολη. 

Η προσφώνηση της θεάς με τη χρήση του ουσιαστικού Ιδέα προκύπτει λόγω της άμεσης συσχέτισης της Αθηνάς με τη σοφία. Ο ποιητής επιλέγει, άρα, να χρησιμοποιήσει μια λέξη χαρακτηριστική για την έννοια της σοφίας προκειμένου να αναφερθεί στη θεά Αθηνά.

Ο ποιητής αποκαλεί τη θεά, Κόρη, για να τονίσει αφενός το γεγονός πως υπήρξε η αγαπημένη κόρη του Δία κι αφετέρου για να υπενθυμίσει την παρθενία της θεάς, που δεν έγινε ποτέ σύζυγος.

β3. Να σχολιάσετε τη χρήση των ερωτηματικών και των θαυμαστικών στο ποίημα. (5 μονάδες)

Ο Παλαμάς έχει βασίσει το ποίημά του σ’ ένα περίφημο ανάγλυφο της Αθηνάς, που παριστάνει τη θεά θλιμμένη πιθανότατα για τους νεκρούς των μηδικών πολέμων. Ο ποιητής, ωστόσο, επιλέγει να ερμηνεύσει μια διαφορετικό τρόπο τη θλίψη της θεάς, συνδέοντάς τη με γεγονότα, όχι τόσο του παρελθόντος, όσο με την τραγική κατάσταση της χώρας στα δικά του χρόνια. Ας προσέξουμε, άλλωστε, πως η σύνθεση του ποιήματος τοποθετείται λίγα μόλις χρόνια μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897, γεγονός που σημαίνει ότι ο Παλαμάς βιώνει μια δύσκολη ιστορική περίοδο για την Ελλάδα, η οποία σε μεγάλο βαθμό βρίσκεται ακόμη υπόδουλη στους Τούρκους.

Πώς ακούμπησες άπραγα το δόρυ; Τη φοβερή σου περικεφαλαία βαριά πώς γέρνεις προς το στήθος, Κόρη;

Τα εισαγωγικά ερωτήματα του ποιήματος καθιστούν εμφανή την πρόθεση του ποιητή να διερευνήσει την πιθανή αιτία της θλίψης που έχει καθηλώσει τη θεά Αθηνά, γεγονός που υποδηλώνει πως ο ποιητής επιθυμεί να αποσυνδέσει την ανάγλυφη εικόνα της θεάς από τις απώλειες στρατιωτών των μηδικών πολέμων.

Ποιος πόνος τόσο είναι τρανός, ω Ιδέα, για να σε φτάσει!

Με το θαυμαστικό στο τέλος των στίχων ο ποιητής εκφράζει την έκπληξή του για το μέγεθος και την ένταση του πόνου αυτού που κατόρθωσε να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό τη θεά Αθηνά. Θέλει, έτσι, να δηλώσει με ιδιαίτερη έμφαση την οδύνη της θεάς.

Οχτροί κεραυνοφόροι  δεν είναι για δικά σου τρόπαια νέα;

Το ερώτημα αυτό έρχεται να υπενθυμίσει τη συσχέτιση της θεάς με τον πόλεμο και τις νικηφόρες μάχες, γεγονότα που κρατούν τη θεά σε συνεχή εγρήγορση. Το να βρίσκεται, άρα, η θεά σε μια τέτοια κατάσταση αδράνειας, σημαίνει πως ο πόνος που την έχει καθηλώσει είναι εξαιρετικής έντασης.

Δεν οδηγεί στο Βράχο σου την πλώρη του καραβιού σου πλέον πομπή αθηναία;

Πέρα από τις πολεμικές αναμετρήσεις που κρατούν συνήθως τη θεά απασχολημένη, ένα σημαντικό γεγονός είναι η γιορτή των Παναθηναίων. Με το ερώτημα αυτό, επομένως, ο ποιητής επισημαίνει πως προφανώς, για να είναι η θεά καθηλωμένη, δεν είναι η περίοδος της γιορτής αυτής, ώστε να έχει κάτι το ευχάριστο να ασχοληθεί.

Ω! κάτι μέγα, απίστευτο θα τρέχει...

Μετά το τέλος των ερωτημάτων με τα οποία ο ποιητής θέλησε να διερευνήσει την αιτία της θλίψης της θεάς και μέσω των οποίων επιχείρησε να υπενθυμίσει τις συνήθεις ασχολίες της, έρχονται οι διαπιστώσεις του ποιητή, που συνοδεύονται με θαυμαστικά. Για να μην ασχολείται η θεά με κάποιο πόλεμο ή με τη γιορτή που είναι αφιερωμένη σ’ εκείνη, προφανώς κάτι το μεγάλο, κάτι το απίστευτο θα τρέχει.

Χαμένη κλαις την ιερή σου πόλη  ή νεκρή μές στο μνήμα και την όλη του τότε και του τώρα, ωιμένα! Ελλάδα;

Το επιφώνημα ωιμένα (αλίμονο) εκφράζει την προσωπική συναισθηματική εμπλοκή του ποιητή στον πόνο της θεάς, εφόσον εκείνη παρουσιάζεται να θρηνεί για την απώλεια όλης της Ελλάδας∙ της Ελλάδας του τότε και του τώρα, συνδέοντας έτσι τις απώλειες των μηδικών πολέμων με τις απώλειες που γνώρισε η χώρα στα χρόνια του ποιητή.