Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Μαζοποίηση

Francisco de Zurbarán

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Μαζοποίηση

Μαζοποίηση: Η κατάσταση κατά την οποία μια ομάδα ανθρώπων αποκτά τα χαρακτηριστικά άβουλης μάζας και τρέπεται σε παθητικό δέκτη ιδεών και εντολών.

Κομφορμισμός: Η τάση του ατόμου να προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στις αντιλήψεις, τις συνήθειες, στα έθιμα κ.λπ. της κοινωνίας στην οποία ανήκει, ακόμη κι αν δεν το εκφράζουν. Γενικότερα, το να κάνει κανείς ό,τι κάνουν κι οι άλλοι.

Ένα από τα ανησυχητικά, μα και ιδιαιτέρως ενδεικτικά, φαινόμενα της εποχής μας είναι η τάση των πολιτών να υιοθετούν και να ακολουθούν άκριτα τις απόψεις της πλειοψηφίας ή τις απόψεις που εκφράζουν προβεβλημένα πρόσωπα∙ όπως κι η τάση τους να υιοθετούν συνήθειες και τρόπους που δεν ανήκουν στη δική τους κουλτούρα, αλλά γνωρίζουν σημαντική διάδοση σε διεθνές επίπεδο. Πρόκειται για το φαινόμενο που αποκαλούμε μαζοποίηση και το οποίο αποδίδει την απουσία προσωπικού κριτηρίου και ατομικής αντίληψης στην πλειονότητα των σύγχρονων ανθρώπων, που τείνει να ζει και να αποφασίζει ως καθοδηγούμενη μάζα.

Το φαινόμενο αυτό συνιστά απόρροια συνδυαστικής επενέργειας ποικίλων αιτιών και έχει εξαιρετικά επιζήμιες επιπτώσεις, καθώς είτε πρόκειται για τις εθνικές εκλογές, στις οποίες οι πολίτες στηρίζουν σύσσωμα ένα κόμμα που δεν έχει τίποτε άλλο να προσφέρει πέρα από ουτοπικές υποσχέσεις είτε πρόκειται για την υιοθέτηση ξενόφερτων καταναλωτικών συνηθειών είτε για την υιοθέτηση πανομοιότυπων τρόπων διασκέδασης με αυτών που έχουν οι μεγάλες δυτικές κοινωνίες, το τίμημα βαρύνει τελικά τους πολίτες.

Τα αίτια της μαζοποίησης

- Κομφορμισμός. Οι περισσότεροι άνθρωποι παρά το γεγονός ότι διακηρύττουν τη μοναδικότητά τους και το ξεχωριστό της προσωπικότητάς τους, στην πραγματικότητα εκείνο που επιθυμούν είναι το να είναι αποδεκτοί από τους άλλους και να αισθάνονται την κοινωνική ασφάλεια που παρέχει η ένταξη σε μια ευρύτερη ιδεολογική ομάδα. Έτσι, πολύ συχνά καταλήγουν να θυσιάζουν τις δικές τους απόψεις μόνο και μόνο για να μη διαφοροποιηθούν από τον κύκλο φίλων τους ή από την κυρίαρχη τάση της κοινωνίας.

Ο κομφορμισμός αυτός έχει ως αποτέλεσμα να καθίσταται πιο εύκολη η χειραγώγηση των πολιτών, εφόσον από τη στιγμή που επιτευχθεί η προσέλκυση ορισμένου αριθμού ατόμων, που έχουν τη δυνατότητα να ασκούν επιρροή στο κοινό, κατόπιν είναι θέμα χρόνου η ευρύτατη διάδοση των επιθυμητών απόψεων, ιδεών ή τάσεων.

- Προπαγάνδα. Με τη συνδρομή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι εφικτός ο συνεχής προπαγανδισμός ιδεών και αντιλήψεων, και άρα η χειραγώγηση των πολιτών. Με δεδομένη την έλλειψη της αναγκαίας κριτικής ικανότητας, αλλά και του επαρκούς χρόνου για την προσεκτική εξέταση των δεδομένων της κοινωνικής πραγματικότητας, μεγάλο μέρος των πολιτών είναι ευάλωτο στην αποδοχή απόψεων που αποτελούν προϊόν προπαγανδισμού.

- Διαφήμιση, τηλεοπτικά προγράμματα, κινηματογράφος. Με την αξιοποίηση τόσο της άμεσης διαφήμισης μέσω των γνωστών διαφημιστικών μηνυμάτων όσο και της έμμεσης που μπορεί να προκύψει από τις τηλεοπτικές σειρές και τις κινηματογραφικές ταινίες, οι δυτικές κοινωνίες έχουν κατορθώσει την εδραίωση ενός καταναλωτικού προτύπου ζωής, το οποίο τείνει να εκπληρώνεται με παρόμοιες επιλογές στο ντύσιμο, στη διασκέδαση, στις καταναλωτικές συνήθειες, αλλά και σε ποικίλες άλλες αντιλήψεις, σε διεθνές πια επίπεδο. Πρόκειται για τη διαμόρφωση μιας ομογενούς αγοραστικής αντίληψης σε παγκόσμιο επίπεδο, που αφενός αποδίδει τεράστια οικονομικά οφέλη στις ισχυρές δυτικές χώρες και αφετέρου τους διασφαλίζει τη στήριξη σε ιδεολογικό επίπεδο στις πιθανές -μελλοντικές ή τωρινές- συγκρούσεις και αναμετρήσεις με ανταγωνιστικές χώρες και ιδεολογίες, κυρίως των Ανατολικών χωρών.

- Κοινωνικά στερεότυπα. Το γεγονός ότι στο πνευματικό υπόβαθρο μεγάλου μέρους των πολιτών υπάρχουν στερεότυπα, γενικευτικές και απλουστευτικές δηλαδή απόψεις, καθώς και προκαταλήψεις υποβοηθά τη διάδοση νέων παρόμοιας υφής αντιλήψεων, οι οποίες έχουν ως στόχο την καθοδήγηση της κοινής γνώμης προς συγκεκριμένη κάθε φορά κατεύθυνση. 

- Υποχώρηση ηθικών και πολιτισμικών αξιών. Οι άνθρωποι στις μέρες μας έχουν την τάση να αποζητούν κατά προτεραιότητα την προσωπική τους ευδαιμονία, χωρίς να θέλουν εντούτοις να καταβάλουν την προσπάθεια που απαιτεί, στην πραγματικότητα, η προσωπική και επαγγελματική επιτυχία. Κυριαρχεί, έτσι, ένα κλίμα φυγοπονίας, με πλείστες αρνητικές εκφάνσεις στη λειτουργία της πολιτείας (ρουσφέτια, αναποτελεσματικότητα υπαλλήλων, αεργία κ.λπ.). Αυτή ακριβώς η επιθυμία να αποκομίσουν οφέλη χωρίς καμία προσπάθεια εντοπίζεται και στον τρόπο που προσεγγίζουν την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα. Απροθυμία εμβάθυνσης στα τρέχοντα ζητήματα, ελλιπής πνευματική καλλιέργεια, απλουστευτικές ερμηνείες, αδιαφορία και απροθυμία ανάληψης ευθυνών. Καθίσταται, έτσι, εύκολη η χειραγώγησή τους από επιτήδειους πολιτικούς ή άλλους φορείς, που προσφέρουν στους πολίτες ένα έτοιμο και ευκολονόητο αφήγημα της σύγχρονης πραγματικότητας.

Η απουσία προσωπικής θέλησης για την παραγωγή ουσιαστικού έργου κι η έμμονη επιδίωξη της διασκέδασης, της ευδαιμονίας και των εύκολων λύσεων, φανερώνει μια σημαντική πτώση στην ηθική ποιότητα των πολιτών σε σχέση με παλαιότερες περιόδους, κατά τις οποίες οι πολλαπλές εθνικές δοκιμασίες είχαν διαπλάσει γενιές με εργατικότητα, αξίες και πραγματικό ενδιαφέρον για το κοινωνικά και εθνικά επωφελές.

- Εκπαίδευση που αποτρέπει τη διαφοροποίηση. Το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα και οι λειτουργοί του προσφέρουν σε όλους τους μαθητές μια πανομοιότυπη διδακτική ύλη -σταθερή για πολλά χρόνια, χωρίς ουσιαστική επαφή με τις αλλαγές στους επιμέρους επιστημονικούς τομείς, στην κοινωνική και εργασιακή πραγματικότητα. Ανεξάρτητα από τις προσωπικές κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες του κάθε μαθητή, καλούνται όλοι να ασχοληθούν με τα ίδια ακριβώς αντικείμενα, και πολύ περισσότερο να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά, τις απόψεις και τις ιδέες τους σ’ ένα συγκεκριμένο πρότυπο∙ με τις παρεκκλίσεις από αυτό το πρότυπο να δημιουργούν προβλήματα και προβληματισμό στους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι σπεύδουν να επαναφέρουν στο προκαθορισμένο πλαίσιο τους μαθητές, αντί να τους προσφέρουν τη δυνατότητα να διερευνήσουν περαιτέρω τη διαφορετική τους οπτική.

Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, άλλωστε, δεν έχει λάβει υπόψη το ενδεχόμενο της διαφορετικής άποψης ή των απρόσμενα χαρισματικών προσωπικοτήτων∙ το εκπαιδευτικό μας σύστημα επιδιώκει ένα προκαθορισμένο μέσο όρο επιδόσεων και απόψεων. Φροντίζει, μάλιστα, να ελαχιστοποιεί εξαρχής το ενδεχόμενο να εμφανιστούν δύσκολα διαχειρίσιμες διαφοροποιήσεις με την παροχή ενός στερεοτυπικού διδακτικού υλικού που δύσκολα ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία στη σκέψη.

Συνέπειες της μαζοποίησης

Το φαινόμενο της μαζοποίησης έχει αρνητικές συνέπειες τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, καθώς σηματοδοτεί την απώλεια της προσωπικής βούλησης και την υιοθέτηση μιας ενιαίας καθοδηγούμενης αντίληψης. Ειδικότερα:

- Μία από τις σοβαρότερες συνέπειες αυτού του φαινομένου είναι η δραστική αλλοίωση της πολιτικής βούλησης των πολιτών και η συνεπαγόμενη υπονόμευση των δημοκρατικών λειτουργιών. Τα αποτελέσματα των εθνικών εκλογών παύουν να αντικατοπτρίζουν την με ωριμότητα και πλήρη συνείδηση εκφρασμένη θέληση του λαού, κι αρχίζουν να δηλώνουν ποια παράταξη κατόρθωσε να αξιοποιήσει καλύτερα τους μηχανισμούς της προπαγάνδας και του λαϊκισμού. Οι πολίτες πηγαίνουν στις κάλπες, όχι με καθαρή σκέψη και πραγματική γνώση των δεδομένων, αλλά υπό την έντονη επίδραση ενός διχαστικού κλίματος και παρασυρμένοι από πλήθος ανεδαφικών υποσχέσεων∙ αγνοώντας επί της ουσίας ποια είναι η πραγματική κατάσταση της χώρας και ποιες οι ρεαλιστικές προοπτικές της.

- Οι πολίτες των μικρότερων χωρών τείνουν να υιοθετούν συνήθειες -ακόμη και σε γλωσσικό επίπεδο- των ισχυρότερων κρατών, προσαρμόζουν τις καταναλωτικές τους προτιμήσεις σ’ εκείνες που εντέχνως προωθούνται από τα μεγάλα οικονομικά και παραγωγικά κέντρα, και τείνουν να περιφρονούν ακόμη και την πολιτισμική παραγωγή της χώρας τους, προτιμώντας τα προϊόντα μαζικής κουλτούρας των δυτικών κοινωνιών. Προκύπτει, έτσι, μια οικειοθελής παραίτηση από εκείνα τα στοιχεία που συναποτελούν και διαμορφώνουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της κουλτούρας και της πολιτισμικής τους ταυτότητας.

- Σε προσωπικό επίπεδο, άλλωστε, οι άνθρωποι θυσιάζουν την ατομική τους ιδιαίτερη οπτική προς όφελος μιας λανθασμένης προσδοκίας αποδοχής απ’ τους άλλους. Καθίστανται κατ’ αυτό τον τρόπο άβουλα υποχείρια εκείνων των πολιτικών και οικονομικών φορέων που φροντίζουν να τους καθοδηγούν τόσο ως προς τις πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις τους όσο και ως προς τις καταναλωτικές τους συνήθειες.

Η ομοιογένεια, ωστόσο, στον τρόπο σκέψης και οι κοινές επιλογές σε κάθε πιθανό επίπεδο, έχουν ως αποτέλεσμα να τρέπεται κάθε πολίτης σ’ ένα ακόμη κακέκτυπο ενός προτύπου που προβάλλεται και προωθείται συστηματικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Το άτομο, άρα, χάνει τη δυνατότητα καθαρά προσωπικής πορείας και σκέψης, εφόσον αισθάνεται δέσμιο των επιλογών της πλειοψηφίας και των προβεβλημένων προσώπων.

Τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου της μαζοποίησης

Η ανάγκη να προφυλαχθούν οι πολίτες από τη συστηματική προσπάθεια καθοδήγησής τους και τη μετατροπή τους σε μια δίχως προσωπική αντίληψη μάζα είναι εύλογη, μα απαιτεί συντονισμένη προσπάθεια -και θέληση αντίστοιχης προσπάθειας- από τους φορείς εκπαίδευσης και ενημέρωσης, καθώς και από την πολιτεία. Ειδικότερα:

- Οι πολίτες έχουν δικαίωμα αντικειμενικής και πλήρους ενημέρωσης για όλα όσα αφορούν τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στη χώρα τους, αλλά και σαφή ενημέρωση από την πλευρά της κυβέρνησης για τις αποφάσεις που λαμβάνει, καθώς και για τους μακρόχρονους σχεδιασμούς της.

Μόνο μέσα από τη διαρκή και αντικειμενική ενημέρωση θα μπορούν οι πολίτες να διαμορφώνουν μια ολοκληρωμένη άποψη για τη δράση και τις δυνατότητες κάθε πολιτικής παράταξης, όπως και για τις επιπτώσεις που έχουν οι ακολουθούμενες πολιτικές. Θα μπορούν, έτσι, να προβαίνουν στις πολιτικές τους επιλογές με καθαρότητα, εφόσον οι τακτικές του λαϊκισμού δεν θα είναι σε θέση να τους παραπλανήσουν σε ό,τι αφορά τα πραγματικά δεδομένα της πολιτικής ζωής.

- Οι πολίτες έχουν δικαίωμα άρτιας εκπαίδευσης, η οποία θα στοχεύει στη διαμόρφωση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων με την ικανότητα προσωπικής και αδέσμευτης σκέψης. Προκειμένου, ωστόσο, να επιτευχθεί αυτός ο αναγκαίος στόχος, η εκπαίδευση θα πρέπει να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα, εγκαταλείποντας μεθόδους του παρελθόντος που αδρανοποιούν τη σκέψη των μαθητών και τους καθιστούν άβουλους δέκτες έτοιμων και προκαθορισμένων απόψεων και αντιλήψεων. Ζητούμενο, πλέον, είναι η εκπαίδευση εκείνη που θα στηρίζει τη δημιουργικότητα των μαθητών, θα ενισχύει τη λήψη μαθησιακών πρωτοβουλιών και θα ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή στα δρώμενα της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας.  

- Οι πολίτες οφείλουν να αντιληφθούν τις παγίδες, αλλά και το ανώφελο, του καταναλωτικού προτύπου ζωής, θέτοντας, συνάμα, πιο ουσιαστικές επιδιώξεις στη ζωή τους. Ζητούμενο θα πρέπει να είναι η καλλιέργεια των πνευματικών ενδιαφερόντων και των ανθρωπιστικών αξιών, προκειμένου κάθε πολίτης να διαμορφώνει τη δική του αυτόνομη προσωπικότητα, με βαθιά ριζωμένη την αγάπη και το σεβασμό για τον συνάνθρωπό του.

- Οι πολίτες καλούνται να συνειδητοποιήσουν την ιδιαίτερη σημασία που έχει η προσωπική τους ενεργή συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα του τόπου. Η αδιαφορία και η αδράνεια απέναντι στα κρίσιμα κοινωνικά και πολιτικά θέματα οδηγούν αναπόφευκτα στη δημιουργία πολιτών χωρίς πραγματική γνώση όσων συμβαίνουν στην κοινωνία τους, και, άρα, πολιτών ευάλωτων στη χειραγώγηση και την προπαγάνδα.

Αν οι πολίτες επιθυμούν να δουν ουσιαστικές και επωφελείς αλλαγές στην πολιτική και οικονομική ζωή του τόπου, δεν μπορούν να συνεχίζουν να αδιαφορούν και να επαναπαύονται, αναμένοντας από τους πολιτικούς να ενδιαφερθούν πραγματικά για τις ανάγκες και τα προβλήματά τους. Οι αλλαγές μπορούν να έρθουν μόνο αν οι πολίτες βρίσκονται σε διαρκή επαγρύπνηση, παρακολουθώντας και ελέγχοντας με αυστηρότητα το έργο της εκάστοτε κυβερνητικής παράταξης.