Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Μνημεία – Αρχαιολογικοί χώροι – Μουσεία

Ναός της Αφαίας, Αίγινα 

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Μνημεία – Αρχαιολογικοί χώροι – Μουσεία

Με τον όρο «μνημεία» εννοούμε τα υλικά εκείνα δημιουργήματα παλαιότερων πολιτισμικών περιόδων που έχουν ξεχωριστή ιστορική ή και καλλιτεχνική αξία εφόσον είτε φανερώνουν το επίπεδο ανάπτυξης και τα αισθητικά κριτήρια μιας συγκεκριμένης εποχής είτε με το κάλλος και την καλλιτεχνική αρτιότητά τους αναδεικνύονται σε έργα που συγκινούν διαχρονικά τόσο τους ανθρώπους του τόπου όπου βρίσκονται όσο και τους ανθρώπους κάθε άλλης χώρας.

Πρόκειται, ειδικότερα, για μεμονωμένα κτίσματα ή σύνολα κτισμάτων, που έχουν διασωθεί και διατηρηθεί από προηγούμενη ιστορική στιγμή και παρουσιάζουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον.

Με τον όρο μνημείο, πάντως, δηλώνουμε, επίσης, και το οικοδόμημα, τη στήλη, το άγαλμα ή όποιας άλλης μορφής γλυπτό, το οποίο δημιουργείται προς τιμήν και ανάμνηση προσώπου που έχει πεθάνει ή σημαντικού γεγονότος.

Η ιδιαίτερη σημασία των μνημείων

Πηγή ιστορικών γνώσεων – Πληρέστερη κατανόηση της ιστορικής περιόδου στην οποία ανήκουν: Πέρα από τις ειδικές γνώσεις και πληροφορίες που αντλούν οι επιστήμονες μέσα από την ενδελεχή μελέτη των μνημείων, ακόμη κι ο απλός επισκέπτης μπορεί να αποκομίσει σημαντικές γνώσεις μέσα από την επαφή του με αυτά. Ένα μνημείο, είτε έχει θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως είναι οι ναοί, είτε σχετίζεται με την κοσμική εξουσία, όπως είναι ένα ανάκτορο, είτε σχετίζεται με την τέχνη και τον πολιτισμό, όπως είναι για παράδειγμα το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού, επιτρέπει στον επισκέπτη να αντιληφθεί το επίπεδο τεχνογνωσίας των ανθρώπων που το δημιούργησαν, το μέγεθος της οικονομικής δαπάνης που απαιτήθηκε, τα αισθητικά κριτήρια της εποχής, αλλά και την αξία που αναγνώριζαν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής στους θεούς, στους βασιλείς, στην τέχνη και στην πολιτεία τους εν γένει. 

Ο επισκέπτης ενός μνημείου, ακόμη κι αν έχει προηγουμένως μελετήσει τα σχετικά ιστορικά στοιχεία, μόνο όταν το αντικρίζει από κοντά μπορεί να εκτιμήσει την πραγματική του αξία και να συνειδητοποιήσει την έκταση των εργασιών που χρειάστηκαν για τη δημιουργία του. Έτσι, η άμεση αυτή επαφή με το μνημείο προσφέρει ουσιαστική κατανόηση του χώρου και της λειτουργικότητάς του, της αισθητικής αξίας του μνημείου, αλλά και του μεγέθους του, κατά τρόπο που η απλή παράθεση πληροφοριών σ’ ένα βιβλίο δεν θα μπορούσε ποτέ να προσφέρει.

Ενίσχυση του ενδιαφέροντος για την ιστορία του τόπου: Ο επισκέπτης ενός μνημείου, ερχόμενος σ’ επαφή με τη δημιουργικότητα και τις τεχνικές ικανότητες ανθρώπων που έζησαν εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια πριν, εμπνέεται από τη δυναμική τους και συχνά επιθυμεί να μελετήσει διεξοδικότερα τις ιστορικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο δημιουργίας του εκάστοτε μνημείου. Αποκτά πιο ουσιαστικό ενδιαφέρον για την ιστορία του τόπου του και για τις εξελίξεις εκείνες που επέτρεψαν στους προγόνους του να φτάσουν σ’ ένα τόσο υψηλό οικονομικό και πνευματικό επίπεδο, ώστε να είναι σε θέση να φτιάχνουν έργα που εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα με την αρχιτεκτονική και αισθητική τους αρτιότητα.

Προκύπτει επί της ουσίας μια ξεχωριστής αξίας διασύνδεση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, καθώς τα μνημεία αυτά φανερώνουν αφενός τις πνευματικές κορυφώσεις περασμένων ιστορικών περιόδων, που κάποτε μοιάζουν δυσεπίτευκτες ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα τεχνογνωσίας και υλικοτεχνικής υποδομής, κι αφετέρου αποτελούν ένα διαρκές κάλεσμα προς τους ανθρώπους του παρόντος να διεκδικήσουν μια νέα ανοδική πορεία για τον τόπο και τη χώρα τους.

Διατήρηση και ισχυροποίηση της εθνικής συνείδησης: Τα μνημεία ενός τόπου και κυρίως εκείνα που συνδέονται με τις πολύ παλαιότερες ιστορικές περιόδους ενός έθνους αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της πορείας και της δυναμικής ενός λαού. Όποιες κι αν είναι οι συνθήκες του παρόντος, τα μνημεία υπενθυμίζουν συνεχώς την εξελικτική δύναμη του έθνους και τα μεγάλα του επιτεύγματα. Επιτρέπουν σε κάθε νέο μέλος της πολιτείας να αποκτά συναίσθηση της σημαντικής ιστορικής πορείας που έχει διανύσει το έθνος του, και του προσφέρουν, έτσι, πεποίθηση και πίστη στις δημιουργικές δυνάμεις του λαού στον οποίο ανήκει.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, για παράδειγμα, ακόμη κι όταν ο ελληνικός λαός βίωνε εξαιρετικά επώδυνες ιστορικές περιόδους, όπως υπήρξε η παρατεταμένη περίοδος της τουρκοκρατίας, τα εκπληκτικά μνημεία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, όπως είναι ο Παρθενώνας στην Αθήνα, θύμιζαν διαρκώς στους ανθρώπους της χώρας την ξεχωριστή τους εθνολογική ταυτότητα και τους ενέπνεαν αισθήματα καρτερίας, μα και εθνικής υπερηφάνειας, προκειμένου όχι μόνο ν’ αντέξουν τα δύσκολα χρόνια της δουλείας, αλλά και να διεκδικήσουν το δικαίωμά τους στην ανεξαρτησία.

Αντιστοίχως, σε κάθε περίοδο της ελληνικής ιστορίας, αλλά ακόμη και σήμερα, οι Έλληνες αντλούσαν και συνεχίζουν να αντλούν ψυχική δύναμη από τα μνημεία του μακραίωνου πολιτισμού τους, καθώς συνειδητοποιούν κάθε φορά πως ανήκουν σ’ ένα έθνος που έχει επιδείξει υψηλή πνευματική ανάπτυξη και αξιοθαύμαστη αντοχή απέναντι στις ποικίλες δυσκολίες που έχει κατά καιρούς κληθεί ν’ αντιμετωπίσει. Τα μνημεία, επομένως, δεν είναι απλώς υλικά δημιουργήματα∙ είναι κομμάτι της ελληνικής ταυτότητας και πηγή συνεχούς παρώθησης για τους ανθρώπους αυτού του τόπου.

[Απεικονίζοντας τους πολιτισμούς, τους μύθους και τις θρησκείες, οι οποίες άνθισαν στην Ελλάδα για μια περίοδο μεγαλύτερη των χιλίων ετών, η Ακρόπολη περιλαμβάνει τέσσερα από τα σπουδαιότερα αριστουργήματα της κλασσικής Ελληνικής περιόδου, τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο και τον ναό της Αθηνάς Νίκης, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν σύμβολα της ιδέας της παγκόσμιας κληρονομιάς.]

Τα μνημεία κάθε τόπου αποτελούν μέρος της παγκόσμιας κληρονομιάς: Πολλά από τα μνημεία του ελληνικού χώρου ανήκουν στα καλύτερα παραδείγματα της δημιουργικής ευφυΐας του ανθρώπου. Αποτελούν τεκμήρια μιας σημαντικής ανταλλαγής ανθρώπινων αξιών και παρέχουν μια μοναδική ή τουλάχιστον εξαιρετική μαρτυρία μιας πολιτισμικής παράδοσης ή ενός πολιτισμού που ζει ακόμα. Είναι άμεσα συνδεδεμένα με σημαντικά στάδια της ανθρώπινης ιστορίας και για το λόγο αυτό έχουν εξέχουσα οικουμενική αξία και αποτελούν τμήμα της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.

Τα μνημεία, επομένως, αν και εύλογα αποτελούν πηγή εθνικής υπερηφάνειας, δεν παύουν εντούτοις ν’ ανήκουν στο σύνολο της ανθρωπότητας, εφόσον οι αξίες που εκπροσωπούν, η ιστορική τους διαδρομή, ο συμβολικός τους χαρακτήρας και η καλλιτεχνική τους αξία, λειτουργούν ως δεσμοί συνοχής για όλους τους ανθρώπους και ως διαρκές κάλεσμα για ειρηνική συνύπαρξη.

Πηγές αισθητικής απόλαυσης και αγωγής: Τα μνημεία προσφέρουν στους επισκέπτες τους μια ιδιαίτερη αισθητική εμπειρία, καθώς αποτελούν συνήθως έργα υψηλής τεχνικής και αισθητικής αρτιότητας. Σε αντίθεση με τα συνήθη κτίσματα ενός αστικού τοπίου, τα μνημεία παλαιότερων ιστορικών περιόδων έχουν τη δική τους ταυτότητα που αντανακλά τελείως διαφορετικές αντιλήψεις για τη λειτουργικότητα, το μέγεθος και τη συνολική εικόνα ενός οικοδομήματος.

Προσέλκυση τουριστών: Τα μνημεία, όπως και πολλοί αρχαιολογικοί χώροι, αποτελούν ισχυρούς τουριστικούς πόλους, καθώς άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο θέλουν να δουν και να θαυμάσουν από κοντά δημιουργήματα και έργα τέχνης που έχουν τεράστια ιστορική και καλλιτεχνική αξία. Αυτό σημαίνει πως η σωστή και συστηματική προβολή αυτών των μνημείων μπορεί να προσφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη για τη χώρα, μιας και οδηγεί στη σταθερή προσέλκυση εκατοντάδων χιλιάδων τουριστών σε ετήσια βάση.

Είναι προφανές, για παράδειγμα, πως ο Παρθενώνας, που έχει ταυτιστεί με τη μεγαλειώδη ιστορία των αρχαίων Ελλήνων κι η εικόνα του οποίου είναι γνωστή σε ολόκληρο τον κόσμο, αποτελεί ένα ανεπανάληπτο έργο τέχνης και τεχνικής που για πολλούς ανθρώπους συνιστά από μόνο του ένα σπουδαίο λόγο για να επισκεφτούν την Ελλάδα. Είναι, όμως, εξίσου προφανές πως για να μπορούν να αξιοποιηθούν τουριστικά τα ποικίλα μνημεία που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο, θα πρέπει αφενός να συντηρούνται και να φυλάσσονται συστηματικά, κι αφετέρου η χώρα να έχει τις κατάλληλες υποδομές και την αρμόζουσα στάση απέναντι στους επισκέπτες της, ώστε εκείνοι να αξιολογήσουν θετικά το ταξίδι τους στην Ελλάδα και να θελήσουν να το επαναλάβουν.

Ο οφειλόμενος σεβασμός απέναντι στα μνημεία

Με δεδομένη την ιδιαίτερη αξία που έχουν τα διάφορα ιστορικά μνημεία, είναι εύλογη η υποχρέωση της πολιτείας, αλλά και των πολιτών, να τα αντιμετωπίζουν με τον αναγκαίο σεβασμό. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως θα πρέπει να υπάρχει η κατάλληλη μέριμνα για τη συντήρησή τους, για την αποκατάσταση ζημιών ή φθορών που έχουν προκληθεί σε αυτά, καθώς και για την καλύτερη δυνατή προβολή τους. Εντούτοις, σε μια χώρα όπως είναι η Ελλάδα, όπου υπάρχουν πάρα πολλά μνημεία, παρατηρείται μια παράδοξη στάση αδιαφορίας απέναντι σ’ αυτά τα πολύτιμα έργα της πολιτισμικής και ιστορικής μας παράδοσης. Έτσι, ενώ τα μνημεία εκείνα που αξιοποιούνται σε τουριστικό επίπεδο, λαμβάνουν, ως ένα βαθμό, την αναγκαία φροντίδα, εκείνα τα μνημεία που δεν έχουν αναδειχθεί τουριστικά, έρχονται αντιμέτωπα με την παραμέληση και φθείρονται ταχύτερα από το αναμενόμενο, εφόσον δεν υπάρχει το αναγκαίο ενδιαφέρον για τη συντήρησή τους.

Την ευθύνη για τη συντήρηση των μνημείων, αλλά και για την κατάλληλη φροντίδα του περιβάλλοντα χώρου στον οποίο βρίσκονται αυτά, ώστε να επιτυγχάνεται η καλύτερη δυνατή ανάδειξή τους, την έχει το κράτος, γεγονός που εξηγεί την εικόνα αδιαφορίας και παραμέλησης που διαπιστώνουμε σε αυτόν τον τομέα. Με την προσφιλή αιτιολογία των οικονομικών προβλημάτων το κράτος επιχειρεί να εξηγήσει τις ελλείψεις που εντοπίζονται στο αναγκαίο προσωπικό για τη φύλαξη, συντήρηση και γενικότερη προβολή των μνημείων, χωρίς ωστόσο να γίνονται πλήρως αντιληπτές από την πλευρά των υπευθύνων οι συνέπειες που έχει η παραμέληση των μνημείων και η οικονομική ζημία που προκύπτει από την ελλιπή αξιοποίησή τους.

Προτάσεις για τη διασφάλιση μιας ποιοτικής επαφής με τα μνημεία

Η επαφή των πολιτών και ιδίως των νέων ανθρώπων με τα μνημεία του πολιτισμού μας δεν θα πρέπει να περιορίζεται σε τυπικές επισκέψεις στο πλαίσιο κάποιας εκπαιδευτικής εκδρομής, αλλά θα πρέπει να αποκτά τον χαρακτήρα μιας ουσιαστικότερης γνωριμίας, προκειμένου να προκύπτει και το αναγκαίο αίσθημα σεβασμού και εκτίμησης απέναντι στα εξέχουσας σημασίας αυτά οικοδομήματα και έργα τέχνης. Ζητούμενο είναι οι πολίτες της χώρας, από μικρή ήδη ηλικία, να κατανοούν πλήρως πως τα ιστορικά αυτά μνημεία έχουν ανεκτίμητη αξία και πως αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής μας ταυτότητας, και να φροντίζουν έτσι με την ενεργή στάση τους για την προστασία και την ορθή προβολή τους.

Εκπαιδευτικές δράσεις

Ιστορική μελέτη των μνημείων: Προκειμένου οι μαθητές να κατανοήσουν την αξία που έχουν τα διασωθέντα μνημεία που υπάρχουν διάσπαρτα σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο και να αποκτήσουν τον επιδιωκόμενο σεβασμό απέναντι σε αυτά -έστω κι αν ορισμένα δεν είναι πια άρτια και δεν εμπνέουν το δέος που ενέπνεαν στην αρχική τους μορφή-, είναι σημαντικό να διερευνάται επαρκώς τόσο η λειτουργικότητά τους όσο και η στενή διασύνδεση με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της εποχής. Η γνωριμία μ’ έναν ναό της αρχαιότητας, για παράδειγμα, θα πρέπει να αναδεικνύει την ιδιαίτερη βαρύτητα του θρησκευτικού συναισθήματος για τους πολίτες εκείνης της περιόδου, και, άρα, το πόσο κεντρικό ρόλο διαδραμάτιζε στη ζωή τους η απόδοση τιμών στους θεούς.

Θα πρέπει, συνάμα, να γίνεται κατανοητό πως η κατασκευή κάθε μνημείου φανερώνει το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης που είχε επιτευχθεί, αλλά και το επίπεδο τεχνογνωσίας, όπως και πιθανές πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις με άλλους λαούς. Ενώ, για τα κορυφαία μνημεία του ελληνισμού, είναι αναγκαία η διερεύνηση της ιστορικής πορείας τους∙ της μακροχρόνιας προσπάθειας για την κατασκευή τους, τις πιθανές φθορές ή καταστροφές και τις προσπάθειες ανακατασκευής και διαφύλαξής τους. Χρειάζεται, δηλαδή, μια σε βάθος μελέτη του κάθε μνημείου, ώστε οι μαθητές να κατανοούν αφενός την ιδιαίτερη αξία τους κι αφετέρου πως η διατήρηση των μνημείων δεν είναι αποτέλεσμα τυχαίων συγκυριών, αλλά συνειδητού σεβασμού από τους ανθρώπους όλων των προηγούμενων χρόνων, που κατανοούσαν την αξία του έργου που είχαν απέναντί τους.

Επισκέψεις στα μνημεία και στους αρχαιολογικούς χώρους: Το πιο αποτελεσματικό μέσο για τη συνειδητοποίηση της ιδιαιτερότητας ενός μνημείου είναι η δια ζώσης επαφή με αυτό. Επαφή, βέβαια, που θα πρέπει να γίνεται όχι με τη λογική ενός βιαστικού περάσματος, αλλά με την προοπτική να διαπιστωθούν όλα όσα έχουν ήδη αναλυθεί και παρουσιαστεί στο πλαίσιο του μαθήματος. Η επίσκεψη σ’ ένα μνημείο δεν θα πρέπει να γίνεται χωρίς να έχει προηγηθεί μια ουσιαστική παρουσίαση καίριων πληροφοριών για τη δημιουργία και το ρόλο του στη ζωή των ανθρώπων της εποχής του.

Βιωματική επαφή με τα μνημεία: Πολλαπλά ωφέλιμη για την κατανόηση της αξίας ενός μνημείου και για τη βάθυνση του σεβασμού προς αυτό είναι η παροχή δυνατότητας στους νέους ανθρώπους να κινηθούν σε αυτό και να το «χρησιμοποιήσουν» σύμφωνα με το σκοπό κατασκευής του. Μια μαθητική θεατρική παράσταση σ’ ένα αρχαίο θέατρο είναι η ιδανική ευκαιρία για να αντιληφθούν οι μαθητές το πώς η δόμησή του εξυπηρετεί τις ανάγκες της ακουστικής, καθώς και να αισθανθούν την ξεχωριστή συγκίνηση που προκαλεί η επίγνωση πως κινούνται και δρουν σ’ ένα χώρο που έχει υποδεχτεί στο παρελθόν τη διδασκαλία σημαντικών δραματικών έργων.

Ερευνητικές εργασίες: Είναι σημαντικό να αξιοποιείται η επωφελής για τους μαθητές ενεργητική συμμετοχή στην αναζήτηση της γνώσης μέσα από την ανάθεση ερευνητικών εργασιών σε σχέση με τα σημαντικά μνημεία της χώρας ή της περιοχής όπου διαμένουν. Οι μαθητές θα έχουν έτσι τόσο την ευκαιρία να έρθουν σ’ επαφή με πλήθος πληροφοριών για το μνημείο που μελετούν όσο και να συνειδητοποιήσουν τις ποικίλες πτυχές υπό το πρίσμα των οποίων εξετάζεται ένα μνημείο (σε ποια ιστορική περίοδο κατασκευάστηκε, ποιες ήταν οι τεχνικές προδιαγραφές του, το πιθανό κόστος κατασκευής, ο σκοπός που εξυπηρετούσε, η σημασία που είχε για τους ανθρώπους της εποχής, ο αντίκτυπος του μνημείου σε μεταγενέστερες περιόδους κ.ά.).

Η συνεισφορά της πολιτείας

Καίριας σημασίας για την πληρέστερη δυνατή επαφή των πολιτών με τα διάφορα μνημεία είναι φυσικά η ορθή δράση της πολιτείας που έχει την ευθύνη για τη διαφύλαξη και την ανάδειξή τους. Έτσι, η πολιτεία οφείλει:

- να διασφαλίζει πως τα μνημεία μπορούν να δέχονται επισκέπτες, να είναι δηλαδή επισκέψιμα, χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η ασφάλεια των ανθρώπων ή των μνημείων∙

- να είναι συντηρημένα και φυλασσόμενα, και φυσικά να υπάρχουν στον περιβάλλοντα χώρο οι αναγκαίες υποδομές για την υποδοχή επισκεπτών.

- να λαμβάνει κάθε μέτρο για τη διαφύλαξη του περιβάλλοντα χώρου, ώστε να αναδεικνύεται το κάλλος του μνημείου, χωρίς αυτό να υπονομεύεται από την παραμέληση του γύρω χώρου ή τυχόν ακαλαίσθητες γειτνιάζουσες κατασκευές.

- να μεριμνά για την κατάλληλη προβολή των μνημείων, φροντίζοντας όχι μόνο το ίδιο το μνημείο αλλά και το χώρο γύρω από αυτό.  

- να προωθεί την προβολή των μνημείων μέσω του διαδικτύου με σχετικές πληροφοριακές ιστοσελίδες, όπου το κοινό αφενός θα βρίσκει τις αναγκαίες πληροφορίες κι αφετέρου θα παρακινείται από την ποιότητα της παρουσίασης προκειμένου να επισκεφτεί από κοντά τα επιμέρους μνημεία.

- να πραγματοποιούνται υπό την εποπτεία των Δήμων τιμητικές εκδηλώσεις για τα μνημεία του κάθε τόπου, όπως και περιηγήσεις σε αυτά με τη συνδρομή έμπειρων ξεναγών, ώστε οι πολίτες να λαμβάνουν ουσιαστική ενημέρωση και να κατανοούν πληρέστερα την αξία του κάθε μνημείου.

Μουσεία

Εξίσου σημαντικά για τη γνωριμία με το παρελθόν και τις αξιοσημείωτες επιτεύξεις προηγούμενων ιστορικών περιόδων είναι και τα εκθέματα που φιλοξενούνται στα διάφορα μουσεία της χώρας. Ποικίλα έργα τέχνης και αντικείμενα που φανερώνουν την αισθητική αντίληψη, τις δεξιότητες και την τεχνική πρόοδο του παρελθόντος, φέρνουν τους επισκέπτες σ’ επαφή με διάφορες εκφάνσεις του καθημερινού βίου, της θρησκευτικότητας, του στρατιωτικού εξοπλισμού και της γενικότερης δράσης των ανθρώπων που έζησαν σε προγενέστερες περιόδους.

Αν και σε σύγκριση με τα μνημεία πρόκειται για έργα πολύ μικρότερης κλίμακας, το πλήθος των πληροφοριών που αντλούνται από αυτά είναι εντυπωσιακός. Το κέρδος, επομένως, που προκύπτει από την επαφή με τα έργα αυτά είναι δεδομένο, γι’ αυτό και θα πρέπει να λαμβάνεται, όπως και στην περίπτωση των μνημείων, αντίστοιχη μέριμνα από τους φορείς εκπαίδευσης, προκειμένου οι νέοι να επισκέπτονται τα μουσεία και να αποκτούν ενεργό ενδιαφέρον για τα έργα που φιλοξενούνται σε αυτά.