Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εξάρτηση των νέων από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Εξάρτηση των νέων από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια

Το πλήθος των δυνατοτήτων που προσφέρει το διαδίκτυο στον τομέα της διασκέδασης και της επικοινωνίας, όπως και το εντυπωσιακό των ηλεκτρονικών παιχνιδιών που είναι διαθέσιμα σε αυτό, προσελκύουν ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον των παιδιών προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο, η χρήση του διαδικτύου από άτομα νεαρής ηλικίας φτάνει σε σημεία υπερβολής και αποκτά το χαρακτήρα ψυχαναγκασμού. Το άτομο παραμελεί τις καθημερινές του υποχρεώσεις ή απομονώνεται από τον κοινωνικό του περίγυρο, μόνο και μόνο για να διασφαλίσει περισσότερες ώρες ενασχόλησης με το διαδίκτυο, και αντιδρά με εκνευρισμό απέναντι στο ενδεχόμενο να στερηθεί τη δυνατότητα αυτή.

Αίτια εξάρτησης από το διαδίκτυο

- Η ενασχόληση με το διαδίκτυο χάρη στο συνδυασμό ερεθισμάτων που αυτό προσφέρει και στις ποικίλες δυνατότητές του -πρόσβαση σε αρχεία μουσικής, βίντεο, κινηματογραφικές ταινίες, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, χώρους συζήτησης, παιχνίδια- επιδρά σημαντικά στη διάθεση του ατόμου και του δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα, τα οποία έρχονται πιθανώς σε αντίθεση με την καθημερινή του πραγματικότητα. Το άτομο αναζητά υπ’ αυτή την έννοια τα θετικά εκείνα συναισθήματα που αδυνατεί να αντλήσει από το οικογενειακό ή κοινωνικό του περιβάλλον.

Η διαρκής καταφυγή στο διαδίκτυο μπορεί να είναι δείκτης αυξημένων εντάσεων ή δυσκολιών στο πλαίσιο της οικογένειας, και να αποτελεί απότοκο της επιθυμίας του νέου να αποστασιοποιηθεί από το συγκρουσιακό κλίμα που βιώνει στο σπίτι του.

- Στο χώρο του διαδικτύου ο νέος -και ιδίως ο έφηβος- αισθάνεται την ελευθερία να υιοθετήσει και να διαμορφώσει μια προσωπικότητα διαφορετική από την πραγματική, επωφελούμενος από την απουσία οπτικής επαφής και δια ζώσης συναναστροφής με τους άλλους χρήστες. Έτσι, ζητήματα εμφάνισης, που πιθανώς του προκαλούν ανασφάλεια, αισθήματα συστολής ή αμηχανίας, που χαρακτηρίζουν την πραγματική του συμπεριφορά, όπως και κάθε πιθανό σύμπλεγμα που δυσχεραίνει τις διαπροσωπικές του σχέσεις, αίρονται χάρη στην ανωνυμία του διαδικτύου και προσφέρουν στον νέο την ευκαιρία να «συμπεριφερθεί» και να «αλληλεπιδράσει» με άλλα άτομα με την επιθυμητή άνεση, καθώς και με το αναγκαίο αίσθημα ασφάλειας, αφού μπορεί να διακόψει ανά πάσα στιγμή την επικοινωνία αυτή.

- Το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια συνιστούν για τους νέους μια σαφώς προτιμότερη ενασχόληση απ’ ό,τι η μελέτη των σχολικών μαθημάτων ή ακόμη και ο αθλητισμός∙ ιδίως, μάλιστα, για τους νέους που δεν έχουν καλές επιδόσεις στο σχολείο ή στις αθλητικές δραστηριότητες. Αρκετοί έφηβοι επιλέγουν, έτσι, το διαδίκτυο, αφού αυτό δεν αποτελεί για εκείνους πηγή απογοητεύσεων ή υπενθύμισης των μειονεκτημάτων τους, όπως συμβαίνει κάθε φορά που επιχειρούν να αθληθούν ή να καταπιαστούν με τα μαθήματα του σχολείου.

- Συχνά η κατάθλιψη αποτελεί παράγοντα που ωθεί τους νέους στην υπερβολική χρήση του διαδικτύου∙ χωρίς εντούτοις, να παραγνωρίζεται το γεγονός πως η εξάρτηση αυτή λειτουργεί και αντίστροφα ως γενεσιουργός αιτία καταθλιπτικών συναισθημάτων.

Πέρα, πάντως, από την κατάθλιψη, ακόμη και αγχώδεις διαταραχές ή η δυσκολία του ατόμου να διαχειριστεί αποτελεσματικά το αίσθημα πίεσης που του προκαλούν οι καθημερινές υποχρεώσεις, ενδέχεται να λειτουργήσουν ως παράγοντες εξώθησης στο διαδίκτυο.

- Η εξάρτηση από το διαδίκτυο, μπορεί, υπό μία έννοια, να γίνει αντιληπτή όπως και κάθε άλλη μορφή εξάρτησης, γεγονός που την καθιστά πιθανότερη σε άτομα που είναι εν γένει επιρρεπή στις εξαρτήσεις (addictive personality). Σε πολλές περιπτώσεις η σχετικά ήπια αυτή μορφή εξάρτησης μπορεί να αποτελέσει τον έγκαιρο δείκτη αναγνώρισης της τάσης του ατόμου να εξαρτάται από ουσίες ή δραστηριότητες, στην προσπάθειά του να διαχειριστεί αρνητικά συναισθήματα, όπως αυτά μιας μη διαγνωσμένης κατάθλιψης.

- Συμπληρωματικά σε άλλες πιθανές αιτίες λειτουργεί συχνά η τάση του εφήβου να υιοθετεί ή να αποδέχεται ως κοινωνικώς ορθές τις συμπεριφορές των συνομηλίκων του. Έτσι, αν ο στενός φιλικός κύκλος του εφήβου δαπανά πολλές ώρες καθημερινά στο διαδίκτυο, τότε είναι πολύ πιθανό να παρασυρθεί ο έφηβος σε μια ανάλογη συμπεριφορά προκειμένου να αισθάνεται πως έχει κοινά ενδιαφέροντα με τους φίλους του.

Συνέπειες - συμπτώματα της εξάρτησης από το διαδίκτυο

- Ο έφηβος που είναι εξαρτημένος από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια τείνει να αφιερώνει σε αυτές τις δραστηριότητες αρκετές ώρες καθημερινά με άμεση συνέπεια να παραμελεί τις σχολικές του υποχρεώσεις. Οι επιδόσεις του στα σχολικά μαθήματα παρουσιάζουν σημαντική κάμψη, ενώ αντιστοίχως παρατηρείται ασυνέπεια στην ολοκλήρωση των εργασιών του και συχνές καθυστερήσεις στις διάφορες εξωσχολικές υποχρεώσεις του.

- Ο έφηβος παρουσιάζει συναισθήματα εκνευρισμού, άγχους ή και κατάθλιψης σε περίπτωση που δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο. Συνάμα, σε περίπτωση που οφείλει να λάβει άδεια από τους γονείς του για να χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο, τείνει να είναι ανειλικρινής σε ό,τι αφορά την ολοκλήρωση της μελέτης και των σχολικών του εργασιών.

- Ο έφηβος αρνείται ή επιχειρεί να αποφύγει την εκτέλεση ακόμη και απλών καθημερινών οικιακών εργασιών, όπως είναι για παράδειγμα η τακτοποίηση του δωματίου του, και δείχνει να είναι ευδιάθετος μόνο όταν βρίσκεται μπροστά από την οθόνη του υπολογιστή του.

- Σε πιο έντονες περιπτώσεις εξάρτησης ο έφηβος απομονώνεται τόσο από τα μέλη της οικογένειάς του όσο και από τους φίλους του, επιλέγοντας να περνά κάθε στιγμή του ελεύθερου χρόνου του στο διαδίκτυο. Συμπεριφορά που συνοδεύεται συχνά από αισθήματα κατάθλιψης ή και διαρκούς σωματικής κόπωσης και απροθυμίας για κάθε σωματική δραστηριότητα, όπως είναι η άθληση.

- Σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις αυτής της εξάρτησης σε σωματικό επίπεδο, μπορούν να καταγραφούν οι διαταραχές στο σωματικό βάρος του εφήβου -αύξηση ή απώλεια βάρους-, οι πονοκέφαλοι, το θόλωμα της όρασης λόγω της συνεχούς έκθεσης στην ακτινοβολία του υπολογιστή, πόνοι στην πλάτη, καθώς και το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα, λόγω της πολύωρης χρήσης του πληκτρολογίου. Ενώ, συχνές είναι και οι διαταραχές ύπνου που συνδέονται με την κατάθλιψη που προκαλείται στο άτομο, αλλά και με την επιθυμία του να παρατείνει, όσο μπορεί, τη χρήση του διαδικτύου κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης

- Η πρόληψη αυτής της κατάστασης βαρύνει κυρίως τους γονείς του εφήβου και του παιδιού, οι οποίοι οφείλουν να αφιερώνουν καθημερινά ικανό χρόνο στην επικοινωνία μαζί του. Δεν είναι, άλλωστε, λίγες οι φορές κατά τις οποίες οι γονείς εκλαμβάνουν την ενασχόληση του παιδιού τους με το διαδίκτυο ως μια ευτυχή συγκυρία που τους απαλλάσσει από την «υποχρέωση» να δαπανήσουν χρόνο ασχολούμενοι μαζί του, ιδίως όταν λόγω του ασφυκτικού εργασιακού τους προγράμματος δεν έχουν τέτοιου είδους χρονικά περιθώρια. Το διαδίκτυο έχει υπό μία έννοια υποκαταστήσει την τηλεόραση στο να αποσπά την προσοχή των παιδιών και να προσφέρει στους γονείς τη δυνατότητα να ασχοληθούν με τις δικές τους λοιπές υποχρεώσεις. Το διαδίκτυο, εντούτοις, δεν είναι τόσο «ασφαλές» όσο τα επιλεγμένα από τους γονείς τηλεοπτικά προγράμματα, εφόσον εκθέτει το παιδί σε διαδικτυακές συναναστροφές και επιδράσεις με εν δυνάμει επικίνδυνες συνέπειες.

Οι γονείς οφείλουν να εξοικειωθούν με το διαδίκτυο και να κατανοήσουν το πλήθος των δυνατοτήτων που αυτό προσφέρει στους χρήστες του. Οφείλουν, επιπλέον, να μην το αντιμετωπίζουν με αθωότητα και να μην εθελοτυφλούν απέναντι στο γεγονός ότι ο έφηβος μπορεί εύκολα να εκτεθεί σε περιεχόμενο ακατάλληλο για την ηλικία του ή να εμπλακεί σε συζητήσεις με άτομα δόλιων προθέσεων. Οφείλουν, άρα, να προνοήσουν, ώστε μέσω των αναγκαίων φίλτρων να εμποδίζουν την εμφάνιση ιστοσελίδων με ακατάλληλο περιεχόμενο και παράλληλα να διατηρούν διαρκή επαφή με το παιδί τους, ώστε να ενημερώνονται για τη διαδικτυακή του δραστηριότητα. Καίρια, άλλωστε, είναι η έγκαιρη συζήτηση σχετικά με τα οφέλη αλλά και τους κινδύνους του διαδικτύου, ώστε τα παιδιά να είναι ενήμερα τόσο για τη μεγάλη σημασία που έχει η προφύλαξη της ιδιωτικότητάς τους, όσο και για τις συνέπειες που επιφέρει η υπερβολική χρήση του διαδικτύου.  

- Το γεγονός ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να προκύπτει ως αποτέλεσμα κατάθλιψης ή κάποιας άλλης διαταραχής, σημαίνει πως οι γονείς οφείλουν να ζητήσουν εγκαίρως ιατρική συνδρομή. Θα πρέπει, ωστόσο, να γίνει πρώτα σαφές πως η συνεχής ενασχόληση με το διαδίκτυο δεν συνιστά κατ’ ανάγκη εξάρτηση από αυτό. Ο έφηβος ενδέχεται να το χρησιμοποιεί συχνά προκειμένου να αξιοποιήσει τις ποικίλες δυνατότητες που αυτό προσφέρει, αντιμετωπίζοντάς το κυρίως ως εργαλείο για την εκπαίδευσή του και ως μέσο για την ενίσχυση της κοινωνικότητάς του. Στην περίπτωση αυτή η διάθεση του εφήβου δεν εξαρτάται από το αν μπορεί ή όχι να περάσει αρκετές ώρες στο διαδίκτυο, και συνάμα, δεν υπάρχουν ανησυχητικές ενδείξεις σε σχέση με τη συμπεριφορά του, τις επιδόσεις του στο σχολείο και τις κοινωνικές του δεξιότητες.

Στον αντίποδα της υγιούς αυτής στάσης τοποθετείται η συμπεριφορά του εξαρτημένου από το διαδίκτυο εφήβου∙ πτώση στις σχολικές επιδόσεις, μελαγχολική διάθεση, εκνευρισμός, ασυνέπεια στις υποχρεώσεις και επίμονη προσκόλληση στο διαδίκτυο αποτελούν μερικούς από τους δείκτες που θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη από τη μεριά των γονιών.

- Σημαντικό βήμα για τον περιορισμό της εξάρτησης από το διαδίκτυο είναι η σταδιακή ένταξη άλλων δραστηριοτήτων στο πρόγραμμα του εφήβου∙ δραστηριοτήτων που εμπεριέχουν το στοιχείο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Η ενασχόληση με τον αθλητισμό, τη μουσική, το θέατρο ή η συμμετοχή σε κάποια εθελοντική ομάδα, μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή του εφήβου από το διαδίκτυο και να προσφέρουν πιο αποτελεσματικές διεξόδους στην κοινωνικότητά του.

- Οι γονείς μπορούν, συνάμα, να λειτουργήσουν οι ίδιοι ως θετικά πρότυπα για τον έφηβο σε ό,τι αφορά την ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του. Η μελέτη βιβλίων, οι αθλητικές δραστηριότητες, όπως και κάθε άλλη δημιουργική δραστηριότητα που δεν απαιτεί τη χρήση υπολογιστή, λειτουργούν -έστω και έμμεσα- ως καίρια ερεθίσματα για την πιθανή υιοθέτηση νέων συνηθειών από τον έφηβο.

Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, οι γονείς οφείλουν να θέσουν συγκεκριμένα όρια χρήσης του υπολογιστή, αν έχουν διαπιστώσει πως το παιδί τους αντιμετωπίζει πρόβλημα εξάρτησης. Στόχος δεν είναι η πλήρης αποχή από το διαδίκτυο, αλλά η λελογισμένη χρήση αυτού.

[Η αναζήτηση εξειδικευμένης υποστήριξης από ειδικούς είναι το πρώτο και καθοριστικό βήμα για την αντιμετώπιση της εξαρτητικής συμπεριφοράς. Τα προγράμματα ΚΕΘΕΑ ΠΛΕΥΣΗ και ΚΕΘΕΑ ΕΞΑΝΤΑΣ προσφέρουν από το 2008 υπηρεσίες σε νέους εθισμένους στο Διαδίκτυο και στα video games. Στόχοι των προγραμμάτων αυτών  είναι να περιοριστεί ο χρόνος που καταναλώνεται μπροστά στον υπολογιστή και στα video games και  να μπορέσει ο νέος να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις δυσκολίες της ηλικίας του. Παράλληλα, υποστήριξη προσφέρεται και στο οικογενειακό περιβάλλον, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά προς τέτοιες συμπεριφορές. Μέσα από το πρόγραμμα επιδιώκεται η ενίσχυση των παραγόντων εκείνων που μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος, πάντα με την υποστήριξη του παιδιού από την οικογένειά του.

Σε αυτό το πλαίσιο ενθαρρύνονται δραστηριότητες, όπως η εκπαίδευση, η συναναστροφή με φίλους, η ενασχόληση με άλλα χόμπι τα οποία μπορεί να το ενδιαφέρουν. Παράλληλα, ενισχύονται οι δεξιότητες επικοινωνίας του εφήβου με σημαντικούς άλλους και η αυτοαποτελεσματικότητά του, ενώ διερευνώνται τυχόν ψυχικές διαταραχές που μπορεί να συνυπάρχουν με τον εθισμό ή την συμπεριφορά κατάχρησης. Όσον αφορά στους γονείς, τα προγράμματα βοηθούν στην ενίσχυση του ρόλου τους και των δεξιοτήτων τους (συνεπείς τακτικές πειθαρχίας, γονικός έλεγχος, ενεργητική ακρόαση, δεξιότητες διαπραγμάτευσης), ενώ επιδιώκεται η αποκατάσταση των ορίων και της εσωτερικής ιεραρχίας μέσα στην οικογένειας, η διαμόρφωση σχέσης εμπιστοσύνης με τα παιδιά κ.ά.]