Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2006 [Φανατισμός]

Katharina Jung

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Επαναληπτικές Πανελλήνιες 2006 [Φανατισμός]

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ο φανατισμός είναι απέραντη δύναμη με διπλό πρόσωπο: ευεργετική και καταλυτική. Είναι δύσκολο να τον απορρίψει κανείς χωρίς συζήτηση. Αν συμβαίνει συχνά να τον καταριούμαστε, είναι γιατί γνωρίσαμε σχεδόν μονάχα την καταλυτική του ικανότητα. Τον ευεργετικό φανατισμό τον είδαμε σαν κάτι διαφορετικό: προσήλωση σ’ ένα χρέος ή σ’ ένα υψηλότατο ιδανικό. Και δεν τον ονομάσαμε τότε «φανατισμό». Δεν μπορούμε, ωστόσο, αν σωστά κρίνουμε, να παραμερίσουμε τις αγαθές πλευρές του φανατισμού: το πάθος για την αλήθεια, το πάθος για την έρευνα, το πάθος για την παιδεία, το πάθος για την ειρήνη, ανθρώπινες κορυφώσεις που δημιούργησαν ήρωες και μάρτυρες, την πινακοθήκη που καταυγάζει με το φως των προσωπικοτήτων της και δικαιώνει συνάμα την ανθρώπινη Ιστορία.

Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού είναι αληθινά αποκρουστική. Ο φανατικός, σ’ όλες τις εποχές, είναι στενοκέφαλος και στενόκαρδος. Το οπτικό του πεδίο είναι περιορισμένο και το πείσμα του ακατανίκητο. Αγνοεί τους συμβιβασμούς, αλλ’ αγνοεί και τις καλόπιστες κ’ ευγενικές παραχωρήσεις. Φρουρός συχνά ενός δόγματος που υποστηρίζει τις εξοχότερες αρετές, όσο προχωρεί τις χάνει ο ίδιος. Γίνεται απάνθρωπος, ωμός, σκαιός, αποθηριώνεται, για να εξανθρωπίσει τους ανθρώπους. Ο φανατισμός δημιουργεί καταστάσεις βρασμού. Αλλά βρασμού από εμπάθεια, μίσος, ακόμη κ’ εγκληματική διάθεση. Ας θυμηθούμε τα ολοκαυτώματα κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Θηρία και όχι άνθρωποι τα επραγματοποίησαν.

Έπειτα και τούτο: ο φανατισμός είναι μια παραγωγική επένδυση των καιροσκόπων, των μηχανορράφων και των εκμεταλλευτών της ανθρώπινης καλοπιστίας ή και αφέλειας· αφέλειας που φτάνει συχνά ίσαμε τα σύνορα της ηλιθιότητος. Νομίζω, πώς, όταν μιλούμε για ενάρετο φανατισμό, θα πρέπει να εννοούμε το φανατισμό των ταπεινών ηρώων της αλήθειας και της αρετής και όχι το φανατισμό των πληθών. Τα πλήθη, όταν φανατίζονται από τους επιδέξιους σκηνοθέτες των ιερών πολέμων ή των «επικών» εξορμήσεων, είναι πάντα ετερόφωτα, άβουλα και καταστροφικά. [...] Οι φανατικοί όποιας μορφής είναι οι μεγάλοι εγκληματίες που έσπειραν τον όλεθρο απάνω στη γης και σπίλωσαν ανεξίτηλα το νόημα του ανθρώπου.

Το υπόβαθρο του φανατισμού είναι η αυθεντία. Αυτό σημαίνει πως μέσα στη συνείδηση του φανατικού είναι ανάγκη ακόμη και ν’ αχνογράφεται μια πίστη. Ή μια αφοσίωση. Φανατικός δεν είναι μόνο εκείνος που πιστεύει αράγιστα και ανεπανόρθωτα. Συνηθέστατα για μια ολόκληρη ζωή. Αλλά κ’ εκείνος που αφοσιώνεται σ’ ένα πρόσωπο η σ’ ένα θεσμό ή σε μια κατάσταση όχι από πίστη ή, για να είμαστε περισσότερο μέσα στην αλήθεια, λιγότερο από πίστη και περισσότερο από αγάπη. [...] Ο φανατικός φίλαθλος, ας πούμε, μπορεί και ν’ αρρωστήσει ή και να πεθάνει για την ομάδα του· όχι πάντα γιατί π ι σ τ ε ύ ε ι πως η ομάδα του είναι η αξιότερη· αλλά γιατί είναι η ομάδα του τόπου του ή και η ομάδα των φίλων του ή και η αρχαία ομάδα η δική του ή και, χωρίς φανερή αιτία, από μια μυστική ανεξήγητη έλξη. Η αγάπη, ο θαυμασμός, η αφοσίωση, η στοργή γεννούν φανατισμούς σε πολλές περιπτώσεις αδιασάφητους, αναβρυσμένους από μυστικές πηγές, που δύσκολα μπορούν να τους ερμηνεύσουν και να τους δικαιολογήσουν οι αμύητοι. Έτσι γίνεται φανερό το ποσοστό της τύφλωσης που υπάρχει μέσα στο φανατισμό και ο περιορισμένος αριθμός των πλευρών του που είναι αληθινά γόνιμες και ωφέλιμες. Κ’ έτσι επίσης γίνεται φανερό γιατί ο αφανάτιστος άνθρωπος είναι ένας πολύτιμος παράγοντας ευθυκρισίας, καλής πίστης, νηφαλιότητας και σωφροσύνης – δηλαδή ο αρμοδιότερος κριτής σε κάθε περίπτωση, ο ιδανικός ελλανοδίκης, μορφή που προκαλεί την εκτίμηση και το σεβασμό.

καταυγάζει: φωτίζει δυνατά, προσδίδει έντονη λάμψη

σκαιός: τραχύς και σκληρός, προσβλητικός

αποθηριώνεται: εξαγριώνεται τόσο, ώστε να συμπεριφέρεται σαν θηρίο

ελλανοδίκης: κριτής αγώνων, μέλος της σχετικής κριτικής επιτροπής

(Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Οι σκληροί καιροί. Η τραγωδία του εικοστού αιώνα, ένατη έκδοση, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1993, σσ. 89-92.

Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (100-120 λέξεις).

Ο φανατισμός έχει δύο πτυχές, τη θετική και την αρνητική. Η θετική, η αφοσίωση σε υψηλά ιδανικά, εκλήφθηκε ως κάτι το διαφορετικό και παραγνωρίστηκε έτσι η ωφέλιμη πλευρά του φανατισμού. Η έμφαση δόθηκε στην αρνητική του πλευρά που είναι αποτρόπαια, καθώς οδηγεί τα άτομα στην εμπάθεια και το μίσος, έστω κι αν οι αρχικές τους προθέσεις ήταν αγαθές. Ο φανατισμός, μάλιστα, αποτελεί εργαλείο στα χέρια των δημαγωγών και των καιροσκόπων που εκμεταλλεύονται την αφέλεια των πολιτών, κατευθύνοντάς τους συχνά σε πράξεις ακραίας βιαιότητας. Ο φανατικός ωθείται άλλοτε από την ανάγκη της πίστης ή της αφοσίωσης κι άλλοτε από την αγάπη και το θαυμασμό, καθιστώντας κάποτε δυσεξήγητες τις πηγές του φαινομένου αυτού. Η τύφλωση, πάντως, των φανατικών φανερώνει πόσο πολύτιμη είναι η καθαρότητα σκέψης των αφανάτιστων.   

Β1. Να αναπτύξετε σε 70-90 λέξεις το περιεχόμενο του επόμενου αποσπάσματος από το κείμενο: « [...] ο αφανάτιστος άνθρωπος είναι ένας πολύτιμος παράγοντας ευθυκρισίας, καλής πίστης, νηφαλιότητας και σωφροσύνης [...]».

Ο αφανάτιστος άνθρωπος είναι αναγκαίος για την ορθή λειτουργία της κοινωνίας, καθώς η σκέψη του διατηρεί την αντικειμενικότητά της κι η στάση του παραμένει ψύχραιμη ακόμη και σε περιόδους έντασης. Είναι εκείνος που μπορεί να ισορροπήσει τις ακραίες διαθέσεις των φανατισμένων και να υποδείξει την ορθότερη κάθε φορά προσέγγιση της αλήθειας, χωρίς να παρασύρεται από τη μονομερή θέαση των πραγμάτων που διακρίνει τους φανατικούς. Ο αφανάτιστος άνθρωπος, άλλωστε, ακριβώς επειδή δεν παρασύρεται από τις ιδεοληψίες των φανατικών είναι σε θέση να αποτιμήσει πιο νηφάλια την ουσία των αντιτιθέμενων απόψεων και να διακρίνει τόσο τις θετικές τους πτυχές όσο και τα πιθανά σημεία σύγκλισης που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κάποιο συμβιβασμό.

Β2. «Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού [...] ακόμη κ’ εγκληματική διάθεση». Με ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική–επαγωγική) αναπτύσσεται το συγκεκριμένο απόσπασμα του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι από μια γενική κρίση (Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού είναι αληθινά αποκρουστική) ο συγγραφέας προχωρά στην παρουσίαση πιο ειδικών χαρακτηριστικών του φανατισμένου ανθρώπου.

Β3. Να σχηματίσετε πρόταση με καθεμιά από τις επόμενες λέξεις, στο γραμματικό τύπο που αυτές βρίσκονται μέσα στο κείμενο: καταλυτική, εξανθρωπίσει, μηχανορράφων, ανεξίτηλα, ευθυκρισίας.

- Η επίδραση της τηλεόρασης στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης είναι καταλυτική.

- Το νέο νομοσχέδιο επιχειρεί να εξανθρωπίσει τις συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές.

- Η αιφνίδια αποπομπή του από το διοικητικό συμβούλιο είναι έργο μηχανορράφων.

- Άφησε ανεξίτηλα τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του στο χώρο των γραμμάτων.

- Το έντονο άγχος υπονομεύει την ψυχική διάθεση του ατόμου, αλλά και την ευθυκρισία του.

Β4. στενόκαρδος, αποθηριώνεται, καιροσκόπων, ετερόφωτα, ελλανοδίκης: Να σχηματίσετε μια νέα σύνθετη λέξη, που να έχει ως α΄ συνθετικό της το β΄ συνθετικό των πιο πάνω λέξεων.

στενόκαρδος: καρδιογράφος

αποθηριώνεται: θηριοτροφείο

καιροσκόπων: σκοποβολή

ετερόφωτα: φωτόλυση  

ελλανοδίκης: δικόγραφο

Γ. Με αφορμή τα συχνά κρούσματα βίας που προκαλούνται σε διάφορες περιοχές από αλληλοσυμπλεκόμενους οπαδούς ποδοσφαιρικών ομάδων, το πολιτιστικό κέντρο του Δήμου σας οργανώνει εκδήλωση για τις επιπτώσεις του φανατισμού των ατόμων στην καθημερινότητά τους. Σε μια δεκάλεπτη ομιλία σας, να επισημάνετε τις αρνητικές όψεις του φανατισμού στην κοινωνική ζωή και να προτείνετε τρόπους για την αντιμετώπισή τους (500-600 λέξεις).

Αξιότιμοι συνδημότες,

Τα οδυνηρά γεγονότα που συνοδεύουν συχνά τους ποδοσφαιρικούς αγώνες, με τις βίαιες συμπλοκές των οπαδών να τραυματίζουν την εικόνα του αθλητισμού, συνιστούν μία έκφανση μόνο ενός κατά πολύ ευρύτερου ζητήματος. Πρόκειται, φυσικά, για το φαινόμενο του φανατισμού, το οποίο διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία επιδεικνύοντας ανά διαστήματα επικίνδυνες εξάρσεις. Η τυφλή αυτή προσήλωση σε ιδέες ή πρόσωπα, που οδηγεί στην άρνηση κάθε κριτικής και στο μίσος για όποιον πιστεύει το αντίθετο, αποτελεί όχι μόνο ένα πολύ σοβαρό, αλλά κι ένα επίμονο πρόβλημα.

Η παρουσία του φανατισμού σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δράσης και διάνοιας, έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση κι επανεμφάνισή του με ποικίλες μορφές. Είτε μιλάμε, ωστόσο, για τον θρησκευτικό ή τον κομματικό φανατισμό, είτε για τον αθλητικό ή ιδεολογικό φανατισμό, επί της ουσίας αντικρίζουμε κάθε φορά την τάση -ή και ανάγκη- του ατόμου να πιστεύει και να υπηρετεί μια ιδέα με ακλόνητη αφοσίωση. Μια τάση, βέβαια, με ιδιαιτέρως επιζήμιες συνέπειες στην κοινωνική ζωή, εφόσον ο φανατικός αντιμετωπίζει οποιαδήποτε αντίθετη ή διαφορετική άποψη ως εχθρική, και αρνείται να τη λάβει υπόψη του, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα εντελώς ακατάλληλο κλίμα για τη διενέργεια δημοκρατικού και γόνιμου διαλόγου, αφού εκείνο που ενδιαφέρει τον φανατικό είναι η επικράτηση της δικής του άποψης, και όχι η άντληση χρήσιμων συμπερασμάτων μέσω της συνεξέτασης των αντιτιθέμενων απόψεων.

Η επιθυμία, άλλωστε, του φανατικού να δει τις δικές του απόψεις να επικρατούν, είναι συχνά τέτοιας έντασης, ώστε δεν διστάζει να καταφύγει ακόμη και στη χρήση βίας, θυσιάζοντας έτσι στο βωμό της ιδεολογίας του, την ανθρωπιά του και το σεβασμό του απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Η επικράτηση, μάλιστα, του φανατισμού και η βίαιη καταστολή οποιουδήποτε προβληματισμού αντίκειται στην ισχύουσα ιδεολογία θέτει ανυπέρβλητα εμπόδια στην ανεξάρτητη και ελεύθερη πνευματική δραστηριότητα που υπηρετεί την επιστήμη και τον πολιτισμό. Ο φόβος αντεκδικήσεων και η διαρκής ανασφάλεια, καταπνίγουν κάθε απόπειρα αντιλόγου και αμφισβήτησης, αποτρέποντας κάθε διάθεση ελεύθερης σκέψης. Ενώ, συνάμα, ο φανατικός, μη έχοντας πια τη δυνατότητα μιας ψύχραιμης θεώρησης των δεδομένων, τρέπεται σ’ έναν εύκολα ελέγξιμο «οπαδό» της πολιτικής μερίδας που εκπροσωπεί. Κατάσταση που, εύλογα, εξυπηρετεί απόλυτα τις σκοπιμότητες εκείνων που έχουν υποδαυλίσει τα πάθη του διχασμού και του φανατισμού, εφόσον τους επιτρέπει να καθοδηγούν, χωρίς αντιρρήσεις και αμφισβητήσεις, τις κινήσεις και τη δράση σημαντικής μερίδας των πολιτών.

Ο αγώνας κατά του φανατισμού, που πρέπει να απασχολεί κάθε κοινωνία, λαμβάνει κρίσιμη σημασία για τις πολιτείες εκείνες που μαστίζονται από οικονομικά προβλήματα και πολιτική αστάθεια, καθώς πρόκειται για παράγοντες που τείνουν να επιτείνουν το φαινόμενο αυτό. Καίριο ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η ορθή και ανθρωπιστική παιδεία, που προσφέρει στους νέους αφενός την ικανότητα να κρίνουν με αντικειμενικότητα τα δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας και αφετέρου τους εξοπλίζει με βαθύ και αδιαπραγμάτευτο σεβασμό για την αξία της ανθρώπινης ζωής. Βασικά, επομένως, ζητούμενα της παρεχόμενης στους νέους παιδείας, είναι η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου στην αναζήτηση της αλήθειας, η ανεκτικότητα στις διαφορετικές απόψεις και αντιλήψεις, η κατανόηση πως η αλήθεια δεν είναι μονοσήμαντη ή μονόπλευρη, αλλά και η αξία της αμφισβήτησης ως μέσο για τη διαρκή βελτίωση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών. Οι νέοι καλούνται να αντιληφθούν πως ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ελευθερία έκφρασης και σκέψης, η διαλλακτικότητα και η μετριοπάθεια συνιστούν βασικές ποιότητες για τους πολίτες του μέλλοντος.

Κρίσιμο, επίσης, ρόλο στην αντιμετώπιση του φανατισμού διαδραματίζει η παροχή έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης, όπως και η δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης σε πλούσιο πνευματικό υλικό που φανερώνει το πολυποίκιλο της ανθρώπινης διάνοιας και του πλήθους των διαφορετικών ιδεών και απόψεων. Η αντικειμενική ενημέρωση παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να σταθμίζουν τις διάφορες εξελίξεις και να κατανοούν ορθότερα τις συνέπειες της εκάστοτε πολιτικής επιλογής. Μόνο, άλλωστε, υπό συνθήκες έγκυρης και αντικειμενικής ενημέρωσης μπορούν οι πολίτες να αντιληφθούν την πραγματική προσφορά της κάθε πολιτικής παράταξης, χωρίς να παρασύρονται από επικοινωνιακά τεχνάσματα και από τεχνικές πόλωσης, που θολώνουν την κρίση τους. Ενώ, η επαφή με ποικίλα δημιουργήματα του πνεύματος, αποκαλύπτει στους πολίτες το πολύπλευρο της αλήθειας και τους ποικίλους τρόπους προσέγγισής της.

Η υπονόμευση της κοινωνικής συνοχής από την ενίσχυση του φανατισμού είναι τέτοιας έκτασης, ώστε θα αποτελούσε ασυγχώρητη αμέλεια το να μην υπάρξει έγκαιρη αντίδραση από τη μεριά της πολιτείας για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Με οδηγό, λοιπόν, την ανθρωπιστική παιδεία και με τη δύναμη του διαλόγου, θα πρέπει οι φορείς αγωγής να παρουσιάσουν στους νέους ανθρώπους μια ουσιαστική απάντηση στην επιζήμια δράση της ιδεοληπτικής προσέγγισης των πραγμάτων.